HEDERA HELIX L. NA TERENIE MIEJSCOWOŚCI GARDNA WIELKA (WOJ. POMORSKIE)

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e HEDERA HELIX L. NA TERENIE MIEJSCOWOŚCI GARDNA WIELKA (WOJ. POMORSKIE) HEDERA HELIX L. ON THE AREA OF LOCALITY OF GARDNA WIELKA (POMORSKIE VOIVODESHIP) Anna Kreft Akademia Pomorska Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk kreft@pap.edu.pl ABSTRACT Hedera helix L. grows throughout the country. Generally it creeps on the ground or only slightly climbs tree trunks, though under favorable conditions it can reach the height of up to 20 meters, and then it usually flowers and fruits (Browicz and Gostyńska-Januszewska 1969). The study concerns the distribution and the description (Tables 1, 2, 3) of flowering individuals growing in Gardna Wielka. The locality Gardna Wielka is situated in the north-east part of the Pomorskie Voivodeship in the community of Smołdzino. The flowering specimens of common are localized in the area of the periphery part of the village: (1) a communal cemetery, (2) a former evangelic cemetery and in the central part of the village, (3) on slope near Gardno Lake. Hedera helix L. climbs on 31 trees. The trees, which most frequently serve as props to the, are: Common ash L. (12 trees) and Scots pine L. (9 trees). The other prop trees are: Norway spruce Picea abies (L.) H. Karst., Black locust Robinia pseudoacacia L., White mulberry Morus alba L. and Carolina poplar Populus x canadensis Moench and Oneseed hawthorn Crataegus monogyna Jacq. In most of the trees the common grows to their crowns, reaches the height up to m. The shoots perimeter are differentiated, the perimeter of some specimens is big and amounts up to 37 cm. The generative organs appear low, usually, from the height of 2-4 m and sometimes even from 1 m. The specimens mainly occupy the north exposition, but also east, west and rarely south. Słowa kluczowe: bluszcz pospolity, okazy kwitnące, stanowiska Key words: common, flowering specimens, locality 25

2 WPROWADZENIE Gardna Wielka to miejscowość w północno-zachodniej części województwa pomorskiego w gminie Smołdzino. Według Kondrackiego (1981) zgodnie z fizycznogeograficzną regionalizacją Polski zajmuje obszar w obrębie podprowincji Pobrzeże Południowobałtyckie, makroregionu Pobrzeże Koszalińskie i mezoregionu Wybrzeże Słowińskie. Gardna Wielka, zajmująca powierzchnię 1095,15 ha, położona jest nad południowym brzegiem jeziora Gardno; w jej granicach administracyjnych znajdują się tereny Słowińskiego Parku Narodowego. Powierzchnia SPN na terenie Gardny Wielkiej wynosi 537,96 ha, co stanowi 49,12% powierzchni miejscowości (dane z Urzędu Gminy w Smołdzinie z 2006 r.). Walory przyrodnicze Gardny Wielkiej wynikają głównie z lokalizacji w pobliżu Słowińskiego Parku Narodowego, w dużej części na jego terenie, nad brzegami jeziora Gardno. Celem opracowania jest przedstawienie stanowisk kwitnącego pospolitego Hedera helix L. na terenie miejscowości Gardna Wielka. Bluszcz pospolity przeważnie płoży się po ziemi lub tylko nieznacznie wspina się po pniach drzew, chociaż w sprzyjających warunkach osiąga nawet wysokość kilkunastu metrów, a wtedy zwykle kwitnie i owocuje (Browicz i Gostyńska- -Januszewska 1969). Grubość pnia u starych, silnie rozrośniętych okazów dochodzi do 15 cm średnicy. Liście są zimozielone, pojedyncze, długoogonkowe w fazie młodocianej, na pędach płonych 3-5 klapowane, naprzemianległe, a na pędach kwitnących jajowate lub rombowe. Bluszcz może zakwitnąć dopiero w 8-10 roku życia i zdolność tę zachowuje zwykle bardzo długo. Kwitnie późno, zakwita dopiero we wrześniu, październiku, a nawet listopadzie. Jedynie na wysuniętych na północ stanowiskach może zakwitać już w sierpniu. Owoce kuliste, czarne pestkowce, z 2-5 jednonasiennymi pestkami i żywiczną owocnią dojrzewają w kwietniu-maju następnego roku (Jasiewicz 1951, Seneta i Dolatowski 1997). W Polsce Hedera helix L. rośnie w zasadzie w całym kraju, z tym że na zachodzie i południu spotyka się go częściej niż na wschodzie. Ustalenie granicy zasięgu zakwitającego i owocującego stwarza znaczne trudności z uwagi na rozproszenie stanowisk i trudności w kwalifikacji, czy jest ono pochodzenia naturalnego, czy wtórnego. Najliczniejsze skupienia zakwitającego i owocującego spotyka się na Pomorzu Zachodnim, w środkowej Polsce, na pogórzu i w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (Boratyńska 1987). Bluszcz objęty jest częściową ochroną gatunkową (Rozp. Min. Środ. 2004). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Inwentaryzację Hedera helix L. przeprowadzono na terenie Gardny Wielkiej w 2005 r. Okazy kwitnącego pospolitego w Gardnie Wielkiej zlokalizowane są na terenie miejsc położonych w południowej peryferyjnej części miejscowości tj. cmentarza komunalnego i dawnego cmentarza ewangelickiego oraz w centralnej części miejscowości na skarpie w pobliżu jeziora Gardno. 26

3 W pracy przedstawiono szczegółowy opis każdego z trzech stanowisk Hedera helix L., podając lokalizację kwiatostanowych na drzewie podporowym, liczbę, ich obwód oraz ekspozycję stanowiska, jak również określono gatunek i zmierzono jego obwód. mierzono na wysokości 0,3 m nad ziemią, natomiast obwód drzew podporowych na wysokości 1,3 m od ziemi. Podano również, ile jest osobników, które nie osiągnęły jeszcze stadium kwitnienia oraz rodzaj, na którym bluszcz występuje. Traktowano jako jeden okaz pędy Hedera helix L. występujące na jednym drzewie. Nazewnictwo gatunków roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002). WYNIKI I DYSKUSJA Cmentarz komunalny założony na początku XX wieku, zajmujący powierzchnię 0,5 ha, znajduje się na obrzeżach miejscowości, sąsiaduje z polami, użytkami przyrodniczymi i drogą. Położony jest w odsłoniętym, słonecznym miejscu. Na cmentarzu znajduje się okazały szpaler drzew Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco 25 osobników oraz występuje licznie L., a także rosną tam następujące taksony: Picea abies (L.) H. Karst., Picea pungens Engelm., Abies concolor (Gordon) Lindl. ex Hildebr. Na 11 ch występują kwitnące okazy. Podporę dla nich stanowi dziewięć drzew sosny zwyczajnej o obwodzie od 106 cm do 195 cm oraz dwa świerka pospolitego o obwodzie 98 cm i 56 cm. Okazy zajmują ekspozycję północną, wschodnią i zachodnią, rzadziej południową. Bluszcz na niektórych ch dorasta do wysokości koron, osiągając m wysokości. mierzony na wysokości 30 cm waha się od 6 cm do 22 cm. Jeden pęd osiąga obwód aż 28 cm. Szczegółową charakterystykę poszczególnych okazów kwitnących pospolitego przedstawiono w tabeli 1. Na terenie cmentarza komunalnego występują również okazy Hedera helix L. bez kwiatostanowych wspinające się po trzech ch L. oraz po jednym osobniku Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. Są to pędy o małym obwodzie (do 3 cm), pnące się po stronie południowej do wysokości 3 m. Dawny cmentarz ewangelicki założony w połowie XIX wieku położony jest również w południowej części Gardny Wielkiej przy ulicy Powstańców, graniczy z polami, użytkami przyrodniczymi i zabudowaniami gospodarczymi. O tym, że wcześniej był tu cmentarz, wiadomo jedynie ze źródeł drukowanych, przekazów ustnych mieszkańców, nielicznych pozostałości muru ogrodzeniowego i specyficznej flory. Na tym terenie drzewostan tworzy głównie L. Ponadto występują tu takie gatunki, jak: Picea abies (L.) H. Karst., Quercus robur L., Populus x canadensis Moench, Morus alba L., Robinia pseudoacacia L., Aesculus hippocastanum L. W podszycie rośnie: Symphoricarpos albus (L.) S. F. Blake, Syringa vulgaris L., Rosa canina L., Crataegus monogyna Jacq., Ulmus glabra Huds. W runie dominuje Vinca minor L. Obszar ten jest silnie przekształcony przez człowieka. 27

4 Tabela 1 Charakterystyka okazów kwitnących pospolitego oraz rodzaj i obwód na terenie cmentarza komunalnego w Gardnie Wielkiej Table 1 Characteristic of specimens of flowering common as well as species and perimeter of prop trees in the communal cemetery in Gardna Wielka. Lp. No. Lokalizacja kwiatostanowych na drzewie podporowym w m Localization of flowering shoots on prop tree in m Liczba Number in cm Ekspozycja stanowiska Exposition of the locality N , N 1 14 SW 1 18 W 1 13 SE NW 1 14 SE 1 15 E S E N N N N 1 20 SW E W NW SE Gatunek Species of prop tree Picea abies Picea abies of prop tree in cm Okazy kwitnącego zarejestrowano na dwunastu ch. Drzewa podporowe to: Picea abies (L.) H. Karst., Populus x canadensis Moench, Robinia pseudoacacia L., Morus alba L., Crataegus monogyna Jacq. oraz 28

5 L. jest zróżnicowany, spotykano okazy kwitnące o bardzo małym obwodzie, jak również takie, które osiągały 37 cm. Charakterystykę poszczególnych okazów kwitnących pospolitego występującego na terenie byłego cmentarza ewangelickiego w Gardnie Wielkiej przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2 Charakterystyka okazów kwitnących pospolitego oraz rodzaj i obwód na terenie byłego cmentarza ewangelickiego w Gardnie Wielkiej Table 2 Characteristic of specimens of flowering common as well as species and perimeter of prop trees in the former evangelic cemetery in Gardna Wielka Lp. No. Lokalizacja kwiatostanowych na drzewie podporowym w m Localization of flowering shoots on prop tree in m Liczba Number of shoots in cm Ekspozycja stanowiska Exposition of the locality Gatunek Species of prop tree of prop tree in cm S Picea abies N NW Populus x W canadensis S E Robinia pseudoacacia N SW Populus x canadensis S , NE , E Morus alba NE Picea abies 1 13 E E , N Crataegus monogyna 40 29

6 Także i na tym stanowisku występują okazy Hedera helix L. bez kwiatostanowych. Pędy te dochodzą do 2-3 m wysokości, charakteryzują się bardzo małym obwodem do 1,5-2 cm, a podporę stanowią dla nich: pięć drzew L. oraz po jednym drzewie Populus x canadensis Moench i Picea abies (L.) H. Karst. Na skarpie nad brzegiem jeziora Gardno, około 50 m od brzegu, na wysokości kościoła położonego w centrum wsi, bluszcz pospolity wspina się po siedmiu ch. Jedno drzewo z bluszczem znajduje się w odległości 60 m od tego skupienia, również na skarpie, w pobliżu przystani żeglarskiej PTTK. Drzewa podporowe, na których wspinają się pędy Hedera helix L., to jesiony wyniosłe. Drzewa pokryte są bardzo bujnie rozrośniętym bluszczem (ryc. 1.), które sięga do koron drzew. Ryc. 1. Hedera helix L. w Gardnie Wielkiej Fig. 1. Hedera helix L. in Gardna Wielka 30

7 Pędy odstają bardzo szeroko od pnia. Pędy kwitnących okazów są bardzo liczne, zajmują głównie ekspozycję północną, ale także zachodnią, wschodnią i południową, dorastają do m wysokości. Liczba wspinających się po drzewie wynosi od 5 do 15, mają one różną grubość, obwód niektórych pni jest duży i wynosi 19 cm. Charakterystykę okazów kwitnących pospolitego występującego nad brzegiem jeziora przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Charakterystyka okazów kwitnących pospolitego oraz rodzaj i obwód nad brzegiem jeziora Gardno w Gardnie Wielkiej Table 3 Characteristic of specimens of flowering common as well as species and perimeter of prop trees on the coast of Gardno Lake in Gardna Wielka Lp. No Lokalizacja kwiatostanowych na drzewie podporowym w m Localization of flowering shoots on prop tree in m Liczba Number in cm Ekspozycja stanowiska Exposition of the locality N S N W N E 5 4 S N S N S N N N Gatunek Species of prop tree of prop tree in cm

8 Na skarpie zaobserwowano dwa okazy Hedera helix L., które nie osiągnęły jeszcze stadium kwitnienia, wspinające się po dwóch osobnikach L. do wysokości 10 m. Natomiast płożące pędy występują prawie na całej powierzchni skarpy. PODSUMOWANIE Na terenie miejscowości Gardna Wielka stanowiska Hedera helix L. występują na terenie cmentarza komunalnego i dawnego cmentarza ewangelickiego oraz na skarpie w pobliżu jeziora Gardno. Rolę drzew podporowych kwitnących egzemplarzy pełni L. 12 drzew oraz L. 9 drzew. Są to taksony najczęściej występujące na badanym terenie. Poza tymi taksonami podporowe dla to również: Picea abies (L.) H. Karst., Robinia pseudoacacia L., Morus alba L., Populus x canadensis Moench, Crataegus monogyna Jacq. Organy generatywne pojawiają się z reguły już na wysokości 1-2 m. Hedera helix L. jest zróżnicowany, niektóre z mają niewielki obwód 4-6 cm i wtedy liczba pnących jest wyższa. Ale występują również okazy o bardzo dużym obwodzie pędu np. 20 cm, 28 cm, a nawet 37 cm. Ekspozycja stanowiska Hedera helix L. jest dość zróżnicowana, północna, wschodnia i zachodnia, rzadziej południowa. Przeważa rozmieszczenie pospolitego od strony północnej. Pędy kwitnącego zanotowano na 31 ch. Natomiast okazy, które nie osiągnęły jeszcze stadium kwitnienia, występują na 13 ch. Okazy te charakteryzują się wyraźnie mniejszym obwodem i długością pędu. LITERATURA Boratyńska K Kwitnące i owocujące okazy Hedera helix L. w Polsce. Arbor. Kór., 32: Browicz K., Gostyńska-Januszewska M Hedera helix L. Bluszcz pospolity. W: S. Białobok, K. Browicz (red.), Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie. PAN, 8: Jasiewicz A Bluszcz. Chrońmy Przyr. Ojcz., 7: Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki. PAN. Kraków. Rozporządzenie Ministra środowiska z r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. DzU Nr 168, poz Seneta W., Dolatowski J Dendrologia. PWN. Warszawa: