Projekt naukowo-konserwatorski zrealizowany w latach :

Transkrypt

1 Projekt naukowo-konserwatorski zrealizowany w latach : Modelowe opracowanie i realizacja zrównoważonej strategii mającej na celu usunięcie antropogenicznych szkód ekologicznych na romańskim kamiennym i gotyckim ceglanym murze elewacji zachodniej kościoła św. Jerzego /Reichenbach, Polska Modellhafte Entwicklung und Umsetzung von nachhaltigen Konzepten zur Beseitigung von anthropogenen Umweltschäden am romanischen Bruch - und gotischen Ziegelsteinmauerwerk der Westfassade von St. Georg in Reichenbach/, Polen Projekt finansowany przez: Parafię Rzymskokatolicką, ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Stowarzyszenia na Rzecz Remontu pw. sw. Jerzego i własnych, na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego, Fulda (Gesellschaft zur Erhaltung des kulturellen Erbes e.v., Fulda), ze środków Niemieckiej Federalnej Fundacji Ochrony Środowiska, Osnabrück (Deutsche Bundesstiftung Umwelt, Osnabrück), Gminę Miejską ze środków własnych.

2 Parafia Rzymskokatolicka, oraz na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego, Fulda, realizowały w latach wspólny projekt naukowokonserwatorski pod tytułem Modelowe opracowanie i realizacja zrównoważonej strategii mającej na celu usunięcie antropogenicznych szkód ekologicznych na romańskim kamiennym i gotyckim ceglanym murze elewacji zachodniej kościoła św. Jerzego /Reichenbach, Polska Realizacja projektu była możliwa dzięki finansowemu wsparciu Niemieckiej Federalnej Fundacji Ochrony Środowiska, Osnabrück, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski oraz Gminy Miejskiej. W ramach projektu wykonano inwentaryzację rysunkową, przeprowadzono badania historyczno-architektoniczne i badania konserwatorskie, opracowano programy prac konserwatorskich i zrealizowano niezbędne prace konserwatorskie i restauratorskie przy murze kamiennym i ceglanym, kamiennym portalu oraz kamiennych epitafiach elewacji zachodniej. Parafia Rzymskokatolicka,, Św. Jerzego oraz na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego, Fulda zajmowały się zarządzaniem projektu, czyli poprowadzeniem spraw związanych z aspektami organizacyjnymi, prawnymi, terminowymi i finansowanymi. Nad wyborem właściwych metod i środków konserwacji czuwała polsko-niemiecka grupa ekspercka. Realizacja prac konserwatorskich była pod stałą kontrolą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, inspektora nadzoru budowlanego i konserwatorskiego oraz ekspertów zewnętrznych. Najistotniejsze wyniki projektu prezentują załączone dokumentacje.

3 BADANIA KONSERWATORSKIE ELEWACJI ZACHODNIEJ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO PW. ŚW. JERZEGO W DZIERŻONIOWIE WRAZ Z WYTYCZNYMI I PROGRAMEM PRAC KONSERWATORSKICH streszczenie Zachodnia elewacja kościoła św. Jerzego jest niejednorodna stylowa oraz materiałowo. Najwcześniejsza część elewacji prawdopodobnie pochodzi z czasów budowy pierwszego kościoła, który datowany jest na ok r. lub pierwszą połowę XIII w. Ta część elewacji zbudowana jest z nieregularnych głazów kamiennych łączonych zaprawą murarską o barwie żółtougrowej. Nad nią mur ceglany wraz z ceglanym szczytem. Mur podobnie jak występujące w obrębie szczytu blendy były wielokrotnie naprawiane, co objawia się wyraźnie widocznymi wstawkami ze współczesnych cegieł oraz tynkami o jasnoszarej barwie. Główny portal wykonany z ugrowego piaskowca został w XIX w. przykryty warstwą zaprawy wapiennocementowej z powtórzeniem oryginalnego profilowania. W mur elewacji wbudowano cztery marmurowe płyty epitafijne. Dwie z nich to płyty upamiętniające Johana Michaela Benedicta Otto ( r r.) i jego żonę Florentynę z d. Winke ( r r.). Dwie kolejne płyty to epitafium Johanna Gotfrieda Seyer ( r.) i jego żony Anny Kunegundy ( r.). należał do miast o jednym z wyższych poziomów zanieczyszczenia atmosfery pyłami, w tym dronodyspersyjnymi oraz tlenkami węgla, siarki i azotu. Stąd obserwowane silne zniszczenia elewacji zachodniej, szczególnie kamiennej kościoła św. Jerzego. Są one głównie spowodowane zmianami korozyjnymi powstałymi w wyniku wytworzenia na wszystkich materiałach kamiennych grubych, czarnych, gipsowych, nawarstwień. Celem projektu była ocena stanu zachowania zachodniej elewacji kościoła, a w szczególności wpływu środowiska, jego skażenia na materiały występujące na elewacji oraz opracowanie metod jej konserwacji. Podsumowanie badań konserwatorskich umożliwiło postawienie diagnozy, co do przyczyn i czynników niszczących oraz opracowanie wytycznych i projektu prac konserwatorskich: przy murze kamiennym i ceglanym, epitafiach oraz portalu. Końcowym etapem projektu było wykonanie prac konserwatorskich elewacji zachodniej kościoła przez wybraną firmę konserwatorską. Zakres badań obejmował: 1. Określenie budowy i właściwości materiałów budowlanych występujących na elewacjach. 2. Określenie budowy nawarstwień na kamieniach zaprawach oraz cegłach. 3. Zbadanie stopnia zasolenia poszczególnych materiałów w wybranych miejscach na elewacji. 4. Ocena możliwości przeprowadzenia wzmacniania i/lub hydrofobizacji głazów kamiennych celem ich stabilizacji i powstrzymania procesów destrukcji. 5. Opracowanie programów prac konserwatorskich przy elewacji zachodniej, portalu i epitafiach. Na podstawie przeprowadzonej analizy materiałów budowlanych stwierdzono, że mur kamienny tworzą głazy skały przeobrażonej, której struktura i skład wskazują, że jest to gnejs sylimanitowy łączone zaprawą

4 murarską o spoiwie wapiennym z kruszywem w większości kwarcowym o uziarnieniu ok. 1 mm, występują również fragmenty skał m.in. granitów, którego ziarna dochodzą nawet do 2 mm. W warstwach powierzchniowych obserwuje się niestarannie założone warstwy wtórne, w których na podstawie badań petrograficznych stwierdzono obecność glinokrzemianów oraz znaczne ilości gipsu wtórnego, powstałego w wyniku oddziaływania z tlenkiem siarki (IV) ze spoiwem zaprawy. Zarówno kamień jak i zaprawy pokryte są bardzo grubymi, czarnymi nawarstwieniami zbudowanymi jak głównie z gipsu oraz węglanu wapnia i krzemianów. Ceramiczny mur, szczególnie w obrębie szczytu pokrywają również czarne nawarstwienia. Na podstawie badań petrograficznych oraz dyfrakcji rentgenowskiej stwierdzono wysoki stopień wypalenia cegieł, które charakteryzowały się stosunkowo dużą nasiąkliwością oraz krótkim czasem wznoszenia kapilarnego wody (N%= 8,7-13% oraz czas wznoszenia kapilarnego 5 min. do 3 cm). Łączono je zaprawami wapiennymi o dużej nasiąkliwości ok. 15% i obecnie zmiennej ilości kruszywa, co wynika ze zróżnicowanego stopnia ich zachowania. Tynki w blendach są wtórne, o spoiwie w dużej części hydraulicznym i niskiej zawartości węglanu wapnia (ok. 16%). Wśród czynników korozyjnych wymienić należy głównie szczelne, grube czarne nawarstwienia, których skład zależał od warunków ekspozycji (skażenia środowiska) ale również budowy podłoża. Główna różnica polegała na dużej zawartości gipsu w nawarstwieniach na głazach oraz zaprawach w murze kamiennym, czego nie obserwowano na cegłach. Pewnym potwierdzeniem były badania stopnia zasolenia materiałów budowlanych. W zaprawach w murze kamiennym stwierdzono obecność soli ok. 3%, wśród których przeważał gips. Przeprowadzone badania wskazały wyraźny wpływ nawarstwień na przyspieszony proces korozji elewacji, stąd konieczność ich usuwania nie budziła zastrzeżeń. Aczkolwiek otwartym problemem pozostawał wybór odpowiedniej metody ich usuwania, szczególnie z muru kamiennego. Dla muru ceglanego przyjęto metodę chemiczną, analogicznie jak w czasie wcześniejszych prac przy elewacji kościoła św. Jerzego w Dzierżoniowie. W badaniach dotyczących wyboru metody usuwania nawarstwień z muru kamiennego wykorzystano: metody fizyczne para wodna, mikropiaskowanie korundem i kulkami szklanymi, ablacja laserowa oraz metody chemiczne pasty z HF 3% i 5% oraz 5% i 10% roztwór NH 4 HCO 3. Badania wykazały znikomą skuteczność pary wodnej oraz roztworów NH 4 HCO 3. Pozostałe metody pozwoliły na usunięcie nawarstwień w większym stopniu, ale niestety okazały się szkodliwe dla podłoża. Tylko zastosowanie mikropiaskowania oraz metoda laserowa pozwalały na powolne, systematyczne usuwanie nawarstwień z zachowaniem nienaruszonego podłoża. Szczególnie duże zmiany związane z chemicznym naruszeniem podłoża wykazały pasty z HF. Ze względu na niską odporność gnejsu na działanie wody oraz powstałe mikrorozwarstwienia przeprowadzono badania nad wzmacnianiem i hydrofobizacją próbek popranych z elewacji. Zastosowano trzy preparaty: Funcosil KSE 500E, preparat wzmacniający na bazie tetraetoksysilanu o właściwościach hydrofilnych, Funcosil AS, preparat akrylowo-silikonowy wzmacniająco-hydrofobizujący, oraz Funcosil SNL, preparat na bazie związków krzemoorganicznych przeznaczony do hydrofobizacji. Po przeprowadzonych badaniach, ze względu na najlepsze rezultaty do praktycznego zastosowania zaproponowano preparat Funcosil KSE 500E.

5 Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie następujących wytycznych konserwatorskich. Biorąc pod uwagę wyniki badań, stan zachowania zabytku, jego wartość artystyczną i historyczną przyjęto następujące wytyczne prac konserwatorskich: 1. Przeprowadzenie konserwacji zachowawczej, z zachowanie wszystkich nawarstwień stylowych. 2. Zachowanie wszystkich oryginalnych materiałów. 3. Usuniecie materiałów wtórnych, które wywierają negatywny wpływ na stan zachowania materiałów oryginalnych. 4. Wykonanie odkrywek w obrębie profilowania portalu. 5. Na podstawie badań stwierdzono wyjątkową wrażliwość głazów kamiennych (gnejs) na działanie czynników chemicznych. Do usuwania nawarstwień z muru kamiennego nie dopuszczono metod chemicznych. Najlepsze rezultaty osiągnięto metodą ścierną z zastosowaniem niskiego ciśnienie oraz bardzo drobnego korundu, którą przyjęto do realizacji. 6. Zasolenie materiałów budowlanych na elewacji jest zróżnicowane. Zabieg należy wykonać w koniecznym zakresie. 7. Zaprawy do spoinowania murów kamiennego i ceglanego powinny zostać przygotowane na podstawie wyżej przedstawionych wyników badań. Do prac murarskich w obrębie muru ceglanego dopuszcza się zastosowanie technologii z poprzednich etapów prac przy elewacjach kościoła. Natomiast w murze kamiennym, gdzie zaprawy murarskie nie tylko pełnią rolę spajającą głazy gnejsu, ale ze względu na swój udział ilościowy są drugim podstawowym materiałem budowlanym elewacji należ potraktować je z wyjątkową starannością, zwracając szczególną uwagę na ich skład a przede wszystkim właściwości. 8. Głazy z gnejsu w murze kamiennym wymagają stabilizacji. Do ich wzmacniania proponowany jest preparat Funcosil 500E, a większe szczeliny, w których nie zachodzi kapilarne przemieszczanie cieczy, czyli mających średnicę pow. 2 mm należy wypełnić pigmentowaną masą iniekcyjną na bazie KSE 500E z wypełniaczami mineralnymi lub pigmentowaną masa iniekcyjną na bazie wapna dyspergowanego. Na podstawie przeprowadzonych badań oraz powyższych wytycznych opracowano programy prac konserwatorskich dla elewacji, portalu i czterech płyt epitafijnych (opis projektu). AUTOR OPRACOWANIA I WYKONAWCA: PROF. DR HAB. JADWIGA W. ŁUKASZEWICZ

6 PRACE KONSERWATORSKIE I RESTAURATORSKIE NA ELEWACJI ZACHODNIEJ (FASADZIE) KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO PW. ŚW. JERZEGO W DZIERŻONIOWIE. streszczenie Kościół św. Jerzego to orientowana, ceglana (prócz zachowanych w elewacji zachodniej oraz ścianie wschodniej nawy południowej reliktów pierwotnej, kamiennej budowli) czteronawowa bazylika gotycka z korpusem nawowym na planie zbliżonym do kwadratu i długim, pięciokątnie zamkniętym prezbiterium. Kościół oszkarpowany, z osadzoną w zachodnim przęśle nawy północnej pięciokondygnacyjną wieżą na rzucie kwadratu, w ostatniej kondygnacji przechodzącą w ośmiobok, krytą dwuprześwitowym hełmem. Elewacja zachodnia - fasada - jest czteroosiowa, asymetryczna, oszkarpowana, zwieńczona szczytem schodkowym, prześwitowym. Całość posadowiona na kamiennym cokole zwieńczonym granitowym profilowaniem. W partii centralnej, do 2/3 wysokości elewacja murowana z kamienia łamanego, z kamiennymi przyporami. Powyżej części kamiennej oraz od strony południowej partie elewacji są murowane z cegły. W części kamiennej znajdują się detale granitowe gzymsy kordonowe oraz okapnikowe przypór. Ponadto detal z piaskowca i granitu występuje w obrębie muru ceglanego. Z cegły wykonano nakrywy części przypór. Wyróżnia się dwustrefowy, ceglany szczyt elewacji, z trzema dużymi blendami zamkniętymi łukiem w ośli grzbiet w strefie dolnej i licznymi blendami prostokątnymi, o wydłużonych proporcjach, zwieńczonymi łukiem odcinkowym, w oby strefach. Strefy oddziela od siebie ceglany fryz powstały z ułożonych pod kątem kształtek. Tynki występują w dwóch strefach. Gładko otynkowano blendy szczytu, ponadto powierzchnię ściany stanowiącej zamknięcie od zachody nawy południowej wraz z przyporą narożną pokryto tynkiem o plastycznej, cyklinowanej fakturze. W zakres prac konserwatorskich wchodziło ceramiczne lico ścian wraz z detalem ceglanym, kamienne lico wraz z detalem kamiennym, tynki; zachowany na elewacji piaskowcowy portal oraz cztery marmurowe płyty epitafijne. Z zakresu prac wyłączona została wieża, której elewacje odnawiano w l. 90' XX wieku. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich wykonano szczegółową analizę stanu zachowania poszczególnych fragmentów elewacji m.in. z podnośnika koszowego, pobrano także próbki kamieni i zapraw do badań laboratoryjnych, celem określenia ich składu, zbadania mechanizmów niszczenia tych materiałów oraz opracowania technologii prac konserwatorskich. Elewacja zachowana była w złym, a częściowo bardzo złym stanie. Długotrwałe działanie czynników atmosferycznych, szczególnie niekorzystna ekspozycja elewacji zachodniej (narażonej na przeważające wiatry zachodnie), uszkodzone bądź niesprawne opierzenia i rury spustowe sprzyjały zamakaniu, zawilgoceniu i wypłukiwaniu zapraw użytych do murowania. Także użycie we wcześniejszych renowacjach w szerokim zakresie zapraw cementowych spowodowało, iż w znacznym stopniu uszkodzeniom uległo lico elewacji. W najpoważniejszym stanie znajdowały się partie muru i detale najbardziej eksponowane na działanie wód opadowych oraz narażone na związane z obecnością cementów silne zasolenie nakrywy sterczyn szczytu, przypór, gzymsy, partie wątku przemurowywane i spoinowane przy użyciu zapraw cementowych. Zniszczenia powodowane przez wilgoć i niszczące działanie soli rozpuszczalnych w wodzie widoczne były szczególnie w odniesieniu do partii ceglanego lica. Wskutek działania tych czynników znaczna część cegieł uległa zaawansowanej korozji; cegły wykazują liczne ubytki mechaniczne wykruszenia, wypłukania i złuszczenia części licowej. Spoiny, w warstwie licowej praktycznie w całości wymienione na cementowe, o wysokiej

7 szczelności i wytrzymałości mechanicznej, były spękane i odspojone, a w wielu miejscach uległy wypłukaniu a pod nimi widoczna była osłabiona zaprawa piaskowo-wapienna. W wielu miejscach lico uzupełniano i przemurowywano cegłą maszynową, część napraw wykonano przy użyciu cegły współczesnej (o mniejszym formacie). Mury z kamienia łamanego zachowane były stosunkowo dobrze, część spoin wymieniono na cementowe, z których część była spękana i wykrusza się (przypora druga, cokół), a większość założona była niestarannie, z zatarciem na powierzchnię kamienia. W wątku kamiennym w niewielkim zakresie występowały drobne uzupełnienia kawałkami cegły. Powierzchnia kamienia pokryta w dużej mierze nawarstwieniami, które często przybierały postać czarnej, szczelnej warstwy. W obrębie poszczególnych kawałków kamienia łamanego lokalnie obserwowało się występowanie osłabienia jego powierzchni i rozwarstwień struktury. Stan zachowania detali architektonicznych kamiennych gzymsów i ceramicznego pokrycia przypór można było określić jako bardzo zły. Wypłukaniu uległa zaprawa użyta do zamocowania elementów kamiennych na powierzchni elewacji oraz cegieł na przyporach, co doprowadziło do penetracji wód opadowych. Lokalnie doszło do naruszenia stabilności konstrukcyjnej kamieniarki i cegieł. Powierzchnia piaskowca i granitu została silnie wypłukana, praktycznie zatarciu uległa część oryginalnej faktury kamieniarskiej. Ponadto występowały liczne ubytki mechaniczne np. wyszczerbienia krawędzi, szczeliny, spękania włosowate, wykruszenia, które częściowo uzupełniane były zaprawami cementowymi o wysokiej szczelności i wytrzymałości (betony). Struktura kamienia osłabiona, kamień zawilgocony, pokryty czarnymi nawarstwieniami, powierzchnia częściowo wypłukana i wyoblona. W obrębie elementów granitowych miejscami obserwuje się osłabienie spoistości kamienia z widocznymi rozwarstwieniami i partiami scukrzonymi (korozja międzykrystaliczna). Tynki blend szczytu zachowane w złym, częściowo bardzo złym stanie. Były one spęcherzone i odspojone, częściowo wypłukane i zawilgocone. Pokryte wtórnymi nawarstwieniami, częściowo łuszczącymi się w szczególności w górnych partiach. Nieco lepiej zachowany tynk w dolnej części elewacji, w obrębie nawy południowej - posiadal silnie fakturowaną (cyklinowaną) powierzchnię, która jest częściowo wypłukanamiejscami odspojony. Celem planowanych prac było przeprowadzenie kompleksowych zabiegów konserwatorskich i restauratorskich ceglanej i kamiennej elewacji zachodniej wraz z występującym na niej detalem architektonicznym oraz tynkami. Prace powinny doprowadzić do powstrzymania procesów destrukcji, jakim elewacja ulega wskutek działania czynników korozyjnych i wietrzeniowych, usunięcia szkodliwych zapraw cementowych wprowadzonych podczas wcześniejszych remontów, wykonania niezbędnych napraw oraz zabezpieczenia zabytku przed negatywnym wpływem warunków atmosferycznych. Prace konserwatorskie na fasadzie były kontynuacją prac przeprowadzonych na elewacji północnej kościoła w l W trakcie ich realizacji odnaleziono relikty historycznej spoiny uformowanej płasko, równo z licem ceglanego muru i zdobionej kreską, a także ślady czerwonej polichromii architektonicznej jaką jednolicie pokryte były ceglane elewacje. Po rozpoczęciu prac konserwatorskich i wykonaniu badań stratygraficznych znaleziono dość dobrze zachowane relikty takiego samego wykończenie lica elewacji w części muru ceglanego, w tym dużo lepiej zachowane pierwotne spoiny. Do napraw i uzupełnień historycznego wątku użyto gotyckiej cegły rozbiórkowej, częściowo nowej, wykonanej na zamówienie, o gabarycie cegły oryginalnej, podobnie zniszczone elementy granitowe uzupełniono kamieniem o strukturze i barwie maksymalnie zbliżonych do materiału historycznego. Całkowicie usunięto szkodliwe zaprawy cementowe i odtworzono pierwotną formę detalu z zapraw restauratorskich. W kilku miejscach odtworzono detal w technice kamieniarskiej. Renowacji poddano tynki zarówno w blendach szczytu, jak i w części południowej, w obrębie nawy południowej - wykonano nowe tynki o fakturze nawiązującej do faktury tynków historycznych. W odniesieniu do wtórnego tynku fakturowego w południowej części elewacji przeprowadzono konserwację najlepiej zachowanego fragmentu i odtworzono partie zniszczonych, zdegradowanych. Kolorystyka tynków - podczas badań stratygraficznych w strefie szczytu nie stwierdzono zachowania się

8 reliktów tynków historycznych (pierwotnych), wszystkie tynki miały charakter wtórny i były tynkami cementowymi. Lico kamienne wraz z portalem poddano konserwacji zachowawczej. Oczyszczono mechanicznie z resztek zaprawy cementowej za pomocą kamieni szlifierskich, dłut, szczotek. Usunięto cementową spoinę. Całość umyto wodą i czyszczono metodą hydropiaskowania. W partii profilowanego piaskowca wykonano kity na bazie Keim Restauro Grund oraz Keim Restauro-Top i pigmentów mineralnych, natomiast ubytki w wątku muru uzupełniono kamieniem łamanym. Spoinę wykonano na bazie piasku, wapna. Odsłonięto pierwotną zaprawę wapienno-piaskową o charakterystycznej żółtawej barwie. Do spoinowania tej części elewacji, po wykonaniu szeregu prób, użyto zaprawy bardzo wiernie odtwarzającej zarówno barwę jaki i gruboziarnistą strukturę oryginalnej zaprawy. Do wykonywania napraw w partiach wątku kamiennego i ceglanego użyto tradycyjnych zapraw wapiennych, jedynie do partii narażonych na szczególnie intensywne działanie wód opadowych (nakrywy przypór i sterczyn attyki) zastosowano zaprawy wapienno-trasowe. Ponadto elementy te oraz gzymsy kamienne zabezpieczono wykonując ich hydrofobizację. Podczas prac przy epitafium Johanna Otto i jego żony Florentyny dokonano napraw w obrębie marmurowych płyt inskrypcyjnych i piaskowcowego gzymsu. Marmur zdezynfekowano, oczyszczono z nawarstwień i wzmocniono jego strukturę. Po wykonaniu badań w obrębie inskrypcji, podjęto decyzję o złoceniu jej liter, co następnie wykonano. Prace przy marmurze zakończono zabezpieczeniem jego powierzchni (hydrofobizacja). Przy epitafium Johanna Seylera i jego żony wykonano podobne,jak powyżej, prace. Kamień zdezynfekowano i poddano oczyszczeniu (min. z zacieków farby oraz ciemnych nawarstwień). Usunięto produkty korozji z metalowych haków, następnie zabezpieczono je antykorozyjnie. Strukturę kamienia wzmocniono i wykonano badania stratygraficzne w obrębie inskrypcji w wyniku tego litery i skromną ornamentykę poczerniono. Powierzchnię kamienia zabezpieczono przed szkodliwymi czynnikami atmosferycznymi. Efektem zrealizowanych prac konserwatorskich, poza aspektem technicznym usunięcia szkodliwych materiałów, oczyszczenia elewacji z nawarstwień korozyjnych, wykonania niezbędnych napraw i zabezpieczenia przed oddziaływaniem czynników atmosferycznych i szkodliwych substancji znajdujących się w zanieczyszczonej atmosferze - jest przywrócenie i wydobycie walorów estetycznych elewacji, zgodnie z wynikami badań. W sposób harmonijny, ale też maksymalnie wierny odnalezionym reliktom historycznych materiałów, połączono ze sobą poszczególne fragmenty fasady powstałe w różnych okresach, na przestrzeni niemal ośmiu stuleci. AUTOR OPRACOWANIA I WYKONAWCA: PIOTR WANAT