SPOŁECZNA AKDAEMIA NAUK W ŁODZI

Transkrypt

1 SPOŁECZNA AKDAEMIA NAUK W ŁODZI KIERUNEK STUDIÓW: ZARZĄDZANIE PRZEDMIOT: Przedsiębiorstwo na rynku finansowym (MATERIAŁ POMOCNICZY PRZEDMIOT SPECJALIZACYJNY) Łódź

2 Spis treści Moduł 1 PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO PODMIOT GOSPODARCZY ISTOTA PRZEDSIĘBIORSTWA 1.2 FINANSOWY WYMIAR DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA 1.3 FINANSOWE CELE PRZEDSIĘBIORSTWA Moduł 2 RELACJE PRZEDSIĘBIORSTWA Z RYNKIEM FINANSOWYM RYNEK FINANSOWY ISTOTA I STRUKTURA 2.2 INSTRUMENTY RYNKU FINANSOWEGO 2.3 PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO UCZESTNIK RYNKU FINANSOWEGO Moduł 3 PASYWNE ZWIĄZKI PRZEDSIĘBIORSTWA Z RYNKIEM FINANSOWYM (FINANSOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA) ANALIZA PROGÓW RENTOWNOŚCI 3.2 OPTYMALIZACJA STRUKTURY KAPITAŁU 3.3 KOSZT KAPITAŁU I SZACOWANIE JEGO SKŁADOWYCH Moduł 4 AKTYWNE POWIĄZANIA PRZEDSIĘBIORSTWA Z RYNKIEM FINANSOWYCH (INWESTYCJE FINANSOWE) AKTYWA FINANSOWE JAKO SKŁADNIK MAJĄTKU PRZEDSIĘBIORSTWA 4.2 WYCENA BILANSOWA I DOCHODOWOŚĆ AKTYWÓW FINANSOWYCH 4.3 POMIAR RENTOWNOŚCI INWESTYCJI FINANSOWYCH 2

3 Moduł 1 PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO PODMIOT GOSPODARCZY 1. Istota przedsiębiorstwa Każda działalność gospodarcza, niezależnie od tego, czy ma ona charakter wytwórczy, czy budowlany, handlowy lub usługowy, wymaga stałego wykorzystywania czynników produkcyjnych, tj. przedmiotów pracy, środków pracy, siły roboczej. Podstawową formą kojarzenia owych czynników jest przedsiębiorstwo. W przedsiębiorstwie realizowane są procesy produkcyjne, w rezultacie, których dokonuje się transformacja czynników wytwórczych w wyroby gotowe o określonych właściwościach i funkcjach użytkowych. Istotą procesów gospodarczych jest to, że pozyskiwanie czynników produkcyjnych i ich transformacja wymagają angażowania kapitałów. Ich zwrot następuje wówczas, gdy zrealizowane produkty znajdują nabywców, a uzyskana cena pokryje poniesione wydatki i zagwarantuje wynagrodzenie za udostępnienie kapitałów (w formie zysku lub procentu). Mechanizm rynkowy spełnia, zatem funkcję weryfikacyjną i sprawia, że podejmowana działalność gospodarcza powinna zapewnić przedsiębiorstwu zysk, a angażującym kapitał oczekiwaną przez nich stopę zwrotu. W znaczeniu formalnym przedsiębiorstwo definiowane jest przez przepisy Kodeksu cywilnego (art. 55 Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 926) jako zespół składników materialnych i niematerialnych, które przyczyniają się do realizacji zadań gospodarczych. Spójną całość tworzą tu: firma (jej nazwa), znak towarowy i inne oznaczenia wyróżniające przedsiębiorstwo, księgi handlowe, posiadane nieruchomości i ruchomości, w tym również produkty i materiały, a także patenty, wzory zdobnicze i użytkowe, zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem firmy oraz prawa majątkowe z najmu i dzierżawy użytkowanych lokali. Z kolei w Ustawie o swobodzie działalności gospodarczej (art. 4, Dz. U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807) definicja przedsiębiorstwa kryje się pod pojęciem przedsiębiorcy, którego ustawa określa jako: osobę fizyczną, osobę prawną oraz nie mającą osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą. I wreszcie trzecie pojęcie związane z działalnością gospodarczą, które uwidocznione jest w aktach prawnych firma. W świetle przepisów Kodeksu cywilnego i Kodeksu spółek handlowych firma jest nazwą, pod którą przedsiębiorca prowadzi działalność 3

4 gospodarczą. A zatem firma jest związana z oznaczeniem przedsiębiorcy, a nie przedsiębiorstwa. Należy zwrócić uwagę, że potocznie używany jest termin firma, który wiąże się zwyczajowo z określonym podmiotem gospodarczym, z konkretną jednostką działającą na rynku. W tym znaczeniu firma jest synonimem przedsiębiorstwa w znaczeniu ekonomicznym. Pojęcia przedsiębiorstwa w ujęciu ekonomicznym prezentowane w literaturze uwzględniają także aspekty organizacyjne. Przykładem jest definicja podana przez Z. Pierścionka: Przedsiębiorstwo jest określoną formą organizacji pracy powołaną do realizacji potrzeb materialnych oraz niematerialnych różnych osób, grup oraz organizacji. Przedsiębiorstwo zaspokaja przede wszystkim potrzeby swoich właścicieli (właściciela), ale także zarządu (menedżerowie) oraz pracowników, potrzeby odbiorców, jak też innych przedsiębiorstw i instytucji współpracujących z nim (dostawców, kooperantów, banków, instytutów, uczelni) (Pierścionek Z., Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2003 s. 78.). Bardziej ogólna jest definicja przedsiębiorstwa o charakterze encyklopedycznym, a mianowicie przedsiębiorstwo - samodzielna jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym zorganizowana w celu odpłatnego świadczenia rzeczy lub usług (Olzacka B., Pałczyńska-Gościniak R., Leksykon zarządzania finansami, DiKK, Gdańsk 1998, s.230). W podejściu systemowym przedsiębiorstwo traktowane jest jako wyodrębniony z otoczenia społeczno-gospodarczego samoorganizujący się układ zasobów ludzkich, rzeczowych i finansowych. Zasoby te są ze sobą powiązane łańcuchem oddziaływań przyczynowo-skutkowych, sterowanych za pomocą informacji w celu uzyskania założonego stanu tych zasobów lub określonego wyniku finansowego (Walczak M. (red.), Analiza finansowa w zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2007, s. 16). Przedsiębiorstwo jest systemem złożonym z uporządkowanych w określony sposób i ze sobą powiązanych elementów, w którym pracownicy wykorzystują odpowiednie maszyny, urządzenia i narzędzia, stosują określone metody i sposoby działania, aby wytworzyć produkty trafiające na rynek. 4

5 2. Finansowy wymiar działalności przedsiębiorstwa Prowadzenie działalności przez przedsiębiorstwo wymaga posiadania składników majątkowych tzn. wyposażenia w aktywa trwałe i obrotowe. Aby wejść w posiadanie składników majątkowych przedsiębiorstwo musi dysponować odpowiednimi środkami, określanymi mianem pasywów. W ujęciu księgowym oznacza to, że aktywa przedsiębiorstwa mają w pełni pokrycie w źródłach ich finansowania. Właściwy dobór źródeł finansowania determinuje, obok trafności wyboru zakresu prowadzonej działalności, sprawności systemu zarządzania i osiągania rentowności, sukces przedsiębiorstwa funkcjonującego w gospodarce rynkowej. Dostęp do właściwych, z punktu widzenia oczekiwań przedsiębiorstwa, źródeł finansowania może sprzyjać osiąganiu przewagi konkurencyjnej na rynku. Proces finansowania przedsiębiorstwa należy rozpatrywać jako dwa etapy inwestowania kapitału: przez właścicieli i wierzycieli inwestowanie kapitału w przedsiębiorstwo, przez przedsiębiorstwo inwestowanie zgromadzonego kapitału w aktywa niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej. Odzwierciedleniem I etapu inwestowania jest prawa strona bilansu (pasywa), natomiast odzwierciedleniem II etapu inwestowania jest lewa strona bilansu (aktywa). O potencjale finansowym przedsiębiorstwa decydują zasoby kapitału własnego, wspomagane kapitałem obcym. Bez kapitału własnego przedsiębiorstwo nie może istnieć. Kapitał obcy, mimo, że jest udostępniany na ściśle określony czas, z reguły w sposób ciągły finansuje przedsiębiorstwo. Jego poziom zależy od zakresu nowych inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwo i przyjętej strategii ich finansowania. Korzystanie z kapitału obcego powinno być rozważne i oparte na rachunku ekonomicznym, uwzględniającym nie tylko wydatki w postaci odsetek, ale i zwrot udostępnionych środków. Każde przedsiębiorstwo musi dysponować środkami gospodarczymi, czyli majątkiem umożliwiającym prowadzenie działalności gospodarczej. Majątek w rozumieniu finansowym określany jest jako aktywa. Z punktu widzenia roli, jaką spełnia w procesach gospodarczych majątek dzieli się na: majątek trwały, 5

6 majątek obrotowy. Schematyczne ujęcie składników majątku przedsiębiorstwa przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Podstawowe składowe aktywów przedsiębiorstwa ŚRODKI GOSPODARCZE (AKTYWA) MAJĄTEK TRWAŁY MAJĄTEK OBROTOWY Wartości niematerialne i prawne Rzeczowy majątek trwały Należności długoterminowe Inwestycje długoterminowe Rozliczenia międzyokresowe długoterminowe Rzeczowy majątek obrotowy (zapasy) Należności krótkoterminowe Inwestycje krótkoterminowe Rozliczenia międzyokresowe krótkoterminowe Do majątku obrotowego zalicza się składniki aktywów, niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej, które przedsiębiorstwo wykorzystuje w ciągu jednego cyklu gospodarczego. Są to, zatem składki majątkowe znajdujące w ciągłym ruchu okrężnym, przechodzą kolejno fazy zaopatrzenia, produkcji i zbytu. Oznacza to jednocześnie, że na przestrzeni jednego roku ulegają one wielokrotnej transformacji. Struktura rodzajowa majątku obrotowego oraz szybkość zmiany ich postaci zależą od charakteru przedsiębiorstwa (wielkość, branża, położenie). O ile poziom i struktura majątku trwałego są w miarę stabilne w czasie, to środki obrotowe znajdują się w nieustannym ruchu. W konsekwencji ich poziom i struktura podlegają ciągłym zmianom. Ważnym zadaniem menedżerów zarządzających przedsiębiorstwem jest dążenie do przyspieszania procesu ich transformacji w poszczególnych fazach ruchu okrężnego. Majątek każdego przedsiębiorstwa ma swoje źródła pochodzenia, a więc jest przez kogoś w określony sposób finansowany. Źródła finansowania majątku, odzwierciedlające wspomniany już proces inwestowania kapitału w przedsiębiorstwo, określane są mianem pasywów. Struktura pasywów stanowi konsekwencję decyzji podejmowanych przez przedsiębiorstwo odnośnie do sposobów pozyskiwania środków 6

7 niezbędnych do prowadzenia działalności bieżącej i rozwoju przedsiębiorstwa. Finansowanie przedsiębiorstwa rozpatrywać można z różnych punktów widzenia. Biorąc za podstawę fakt, czy kapitał został dostarczony przedsiębiorstwu, czy też wypracowany przez samo przedsiębiorstwo, wyróżnia się finansowanie zewnętrzne i finansowanie wewnętrzne. Finansowanie zewnętrzne jak wskazuje nazwa oznacza, że kapitał pochodzi spoza przedsiębiorstwa. Kapitał zewnętrzny dociera do przedsiębiorstwa poprzez rynek pieniężny i kapitałowy oraz w drodze tzw. szczególnych form finansowania. Drugim kryterium klasyfikacyjnym jest czasokres, na jaki udostępniane są przedsiębiorstwu środki finansowe. Wymienia się wówczas finansowanie długookresowe oraz finansowanie krótkookresowe. Finansowanie długoterminowe dotyczy środków, które angażowane w działalność przedsiębiorstwa są na stałe lub długofalowo. Na ogół przyjmuje się, że jest okres dłuższy aniżeli rok. Finansowanie krótkookresowe kojarzy się z udostępnieniem przedsiębiorstwu środków na okres krótszy niż jeden rok (zobowiązania krótkoterminowe), obejmuje również środki wypracowywane na bieżąco przez samo przedsiębiorstwo. Trzeci, szczególnie istotny z punktu widzenia zarządzania finansami przedsiębiorstwa, układ klasyfikacyjny obejmuje wyodrębnienie finansowania własnego i finansowania obcego. Podstawę tej klasyfikacji stanowi źródło pochodzenia kapitału i wynikająca z tego tytułu pozycja prawna dawcy kapitału. Kapitał własny obejmuje środki postawione do dyspozycji przedsiębiorstwa przez jego właścicieli. Podmiot wnoszący kapitał staje się współwłaścicielem lub właścicielem przedsiębiorstwa i ma wpływ na podejmowanie decyzji. Kapitał własny spełnia kilka funkcji, do podstawowych należą: funkcja robocza (służy finansowaniu działalności) oraz funkcja gwarancyjna (stanowi zabezpieczenie roszczeń wierzycieli). Kapitał własny nie może być wycofany aż do momentu likwidacji przedsiębiorstwa (co nie oznacza, że w trakcie funkcjonowania przedsiębiorstwa nie może się zmieniać się jego właściciel). Dawcy kapitału własnego w zasadzie nie otrzymują odsetek, mają jednak prawo do uczestnictwa w zyskach. Kapitał obcy rozumiany jest jako wielkość środków finansowych postawionych do dyspozycji przedsiębiorstwa na czas ograniczony przez jego wierzycieli. Powinien być zwrócony w określonym terminie. Spełnia w przedsiębiorstwie wyłącznie funkcję roboczą, stanowi poszerzenie bazy finansowania i przez to pozwala na rozszerzenie rozmiarów działalności. Wnoszący kapitał obcy w formie kredytów lub pożyczek mają prawo do wynagrodzenia w formie odsetek, a w pewnych sytuacjach mogą również uzyskać uprawnienia w zakresie kontroli i podejmowania 7

8 decyzji w przedsiębiorstwie. Obcym źródłem finansowania przedsiębiorstwa są również środki stanowiące zobowiązania bieżące: do momentu upływu terminu ich płatności przedsiębiorstwo nie ponosi kosztów związanych z udostępnieniem tych środków, dlatego nie są one zaliczane do kapitałów. W przypadku upadłości lub likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele znajdują się w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do pomiotów wnoszących kapitał własny: ich roszczenia regulowane są w pierwszej kolejności. Ostatnie z wymienionych kryteriów podziału źródeł finansowania usankcjonowane jest w Ustawie o rachunkowości i wyeksponowane jako element składowy pasywów bilansu. Klasyfikacja ustawowa pasywów jest bardziej rozbudowana, zwłaszcza w odniesieniu do systematyzacji kapitałów własnych. Zgodnie z Ustawą o rachunkowości pasywa dzielą się na kapitały (fundusze) własne oraz zobowiązania i rezerwy na zobowiązania (rysunek 2). W obrębie kapitałów własnych główne miejsce zajmuje kapitał (fundusz) podstawowy: stanowią go środki powierzone przez właścicieli przedsiębiorstwa. W zależności od formy organizacyjno-prawnej kapitał podstawowy przyjmuje różne nazwy (np. w spółce kapitałowej jest to kapitał zakładowy, w spółkach cywilnych fundusz wspólników, w przedsiębiorstwie państwowym fundusz założycielski, w spółdzielni fundusz udziałowy). W przypadku spółek kapitałowych przepisy regulują minimalną wartość kapitału podstawowego. Rysunek 2. Podstawowe składowe pasywów przedsiębiorstwa ŹRÓDŁA FINANSOWANIA (PASYWA) KAPITAŁY WŁASNE REZERWY I ZOBOWIĄZANIA Kapitał podstawowy Kapitał zapasowy Kapitały rezerwowe Nie rozliczony wynik finansowy netto Wynik finansowy netto roku obrotowego Rezerwy na zobowiązania Zobowiązania długoterminowe Zobowiązania krótkoterminowe Rozliczenia międzyokresowe bierne 8

9 Drugim elementem kapitałów własnych jest kapitał zapasowy, który stanowi uzupełnienie kapitału podstawowego, zwiększając finansowe bezpieczeństwo przedsiębiorstwa. Kapitał zapasowy w spółkach kapitałowych tworzony jest z odpisów zysku oraz z nadwyżek osiąganych przy sprzedaży akcji (udziałów) powyżej ich wartości nominalnej, ewentualnie z dodatkowych wpłat właścicieli przedsiębiorstwa (np. za uprzywilejowanie akcji). Odpowiednikiem kapitału zapasowego w przedsiębiorstwie państwowym jest fundusz przedsiębiorstwa, a w spółdzielni fundusz zasobowy. W skład kapitałów własnych wchodzą ponadto różnego rodzaju kapitały (fundusze) rezerwowe. Obligatoryjnie tworzony jest fundusz rezerwowy z aktualizacji wyceny. Poza tym mogą być tworzone inne fundusze zgodnie z zapisami statutu (umowy). Kapitały własne obejmują wreszcie nierozliczony wynik finansowy z lat ubiegłych (jest to część zysku, która nie została przeznaczona na wypłaty dywidend, ewentualnie poniesiona strata) oraz wynik finansowy netto roku obrotowego (pozycja ta wykazywana jest na koniec roku i występuje do chwili ostatecznego rozliczenia wyniku finansowego zysku netto lub straty). W pasywach pozycję ważną pozycję stanowią rezerwy na zobowiązania. Obejmuje ona odpisy tworzone w związku z podatkiem dochodowym, z należnościami od dłużników, ze stratami dotyczącymi realizacji przedsięwzięć gospodarczych. Rezerwy stanowią pewnego rodzaju zabezpieczenie przed wystąpieniem określonych okoliczności, a konkretniej przed ryzykiem, które może towarzyszyć prowadzonej działalności. Z merytorycznego punktu widzenia rezerwy nie są zobowiązaniami, lecz środkami wyodrębnionymi z kapitałów własnych. Zobowiązania zgodnie z ustawą o rachunkowości dzielą się na zobowiązania długoterminowe oraz zobowiązania krótkoterminowe. Zobowiązaniami długoterminowymi są przede wszystkim kredyty inwestycyjne i długoterminowe pożyczki dłużne oraz wyemitowane przez przedsiębiorstwo obligacje. Zobowiązania krótkoterminowe obejmują płatności z tytułu kredytów obrotowych, z tytułu dostarczonych przedsiębiorstwu surowców, materiałów, energii, z tytułu zobowiązań publiczno-prawnych, z tytułu wynagrodzeń itp. Zobowiązania krótkoterminowe powinny być regulowane w ściśle określonych terminach, w przeciwnym przypadku przedsiębiorstwo może zostać zobligowane do uregulowania odsetek karnych. Ostatnią pozycją pasywów są rozliczenia międzyokresowe bierne. Dotyczą one kosztów i rezerw na wydatki przyszłych okresów. 9

10 3. Finansowe cele przedsiębiorstwa Działalność gospodarcza ma charakter celowy, a więc i przedsiębiorstwo będąc formą organizacyjną prowadzenia działalności gospodarczej realizuje określony cel. Sformułowanie celu przedsiębiorstwa nie jest jednak sprawą prostą, co wynika już z samego faktu braku jednoznaczności w definiowaniu celu przedsiębiorstwa. Wychodząc z założenia, że gospodarka rynkowa jest gospodarką pieniężną, co oznacza, że związki przedsiębiorstwa z otoczeniem oraz procesy realne przebiegające wewnątrz przedsiębiorstwa kształtują się pod bezpośrednim lub pośrednim wpływem pieniądza, można przyjąć, że i cel główny przedsiębiorstwa powinien mieć wymiar pieniężny. Jest to tym bardziej uzasadnione, że pieniądz pełni różne funkcje, a jedną z nich jest funkcja miernika wartości. Przy użyciu pieniądza można nie tylko wyrażać wartość dóbr rynkowych, ale i porównywać ze sobą nakłady i efekty, przychody i wydatki, koszty i zyski, jak również, analizować, prognozować i planować. Zaistniałe uwarunkowania znajdują odzwierciedlenie w definiowaniu celu głównego przedsiębiorstwa. Przez długie lata za główny cel przedsiębiorstwa funkcjonującego według zasad rynkowych uznawano maksymalizację zysku lub maksymalizację zysku w długim okresie. Współcześnie teoria firmy stoi na stanowisku, że celem działania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja jego wartości. Spotkać się można także z opiniami, że celem przedsiębiorstwa jest nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania lub pomnażanie (maksymalizacja) majątku jego właścicieli. Maksymalizacja majątku właścicieli niekiedy jest zastępowana maksymalizacją rynkowej wartości kapitałów własnych. (Szyszko, Szczepański 2003, s ; Czekaj, Dresler 2001, s. 14; Jog, Suszyński 1995, s. 2; Dobbins, Frąckowiak, Witt, 1992, s. 3-4). Niewątpliwie, celem przedsiębiorstwa w wymiarze finansowym powinna więc być kategoria związana z zyskiem lub kategoria związana z wartością przedsiębiorstwa. Przedstawiono to na rysunku 3. Niewątpliwie maksymalizacja zysku sprzyja realizacji celu rozumianego jako maksymalizacja majątku właścicieli, albowiem osiąganie zysku pozwala na wypłatę dywidend i stanowi czynnik wzrostu wartości rynkowej. Należy jednak również zwrócić uwagę, że zysk stanowi jedno ze źródeł finansowania inwestycji, co korzystnie wpływa na rozwój przedsiębiorstwa i umacnianie jego pozycji rynkowej. 10

11 Rysunek 3. Dwa podejścia do ujmowania finansowego celu przedsiębiorstwa CEL GŁÓWNY PRZEDSIĘBIORSTWA Maksymalizacja majątku właścicieli Maksymalizacja zysku Wypłata dywidend Wzrost wartości rynkowej Inwestycje 11 Rozwój i umacnianie pozycji rynkowej

12 Nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi, który ze sposobów ujmowania celu jest bardziej zasadny. Składa się na to kilka przyczyn. Oto niektóre z nich: wybór celu zależy od formy własności oraz od formy organizacyjno-prawnej przedsiębiorstwa, cel przedsiębiorstwa może być rozpatrywany w kategoriach krótko- i długoterminowych, cel finansowy można postrzegać w kategoriach relacji między korzyściami i nakładami, rozpatrując cel główny z punktu widzenia właścicieli przedsiębiorstwa trzeba dostrzegać różnicę między maksymalizacją (pomnażaniem) ich majątku a maksymalizacją wartości rynkowej. Finansowe cele przedsiębiorstwa nakierowane na zysk opisujemy za pomocą różnych kategorii zysku i mierników rentowności (zysk operacyjny, zysk EBIT, zysk netto, ROI, ROE, ROA, ROS). Natomiast finansowe cele przedsiębiorstwa nakierowane na wartość za pomocą miar wartości ekonomicznej (stopa zwrotu z zaangażowanego kapitału ROIC, średni wazony koszt kapitału SWKK, ekonomiczna wartość dodana EVA, wartość dodana dla akcjonariuszy SVA) lub wartości rynkowej (wycena rynkowa akcji, roczna stopa zwrotu z akcji, wskaźnik cena / zysk, wskaźnik cena/ wartość księgowa). 12

13 Moduł 2 RELACJE PRZEDSIĘBIORSTWA Z RYNKIEM FINANSOWYM 1. Rynek finansowy istota i struktura Rynek finansowy można zdefiniować jako funkcjonalnie i przedmiotowo wyodrębnioną część systemu gospodarczego, gdzie podejmowane są celowe, uwzględniające kryterium wyboru decyzje gospodarcze, związane z cyrkulacją, rozmieszczeniem i użyciem środków finansowych. Rynek finansowy stanowi, więc miejsce zawierania transakcji, których przedmiotem jest szeroko rozumiany kapitał finansowy. Najczęściej transakcje rynku finansowego łączą się z wymianą pieniądza na aktywa finansowe, przynoszące właścicielom dochód w postaci dywidendy lub procentu. Na rynku finansowym spotykają się podmioty dysponujące wolnymi zasobami pieniężnymi, które chcą zainwestować (inwestycja to angażowanie kapitału z zamiarem osiągnięcia korzyści finansowych) z podmiotami, które poszukują zasobów finansowych w celu zaspokojenia potrzeb produkcyjnych lub konsumpcyjnych, ponieważ dysponują ograniczonymi środkami własnymi. Własne zasoby finansowe tych podmiotów są jednak niewystarczające i z tego powodu zgłaszają oni zapotrzebowanie na dodatkowe środki pieniężne, które chcą wykorzystać, a odpłatnością przez określony czas lub, które powiększą ich kapitał własny. Rynek finansowy spełnia w gospodarce szereg istotnych funkcji. Najważniejsze z nich to: alokacja kapitału, mobilizacja kapitału, transformacja kapitału, wycena kapitału. 13

14 Rynek finansowy może być podzielony na segmenty (rysunek 4.). Z naszego punktu widzenia najważniejszy jest podział rynku finansowego na rynek pieniężny, na którym występuje podaż kapitałów krótkoterminowych (finansowanie działalności bieżącej) oraz rynek kapitałowy, na którym występuje podaż kapitałów długoterminowych (pozyskanie kapitału na rozszerzenie działalności gospodarczej poprzez realizację inwestycji). Drugie kryterium to podział na: rynek pierwotny i wtórny. Podział ten ma szczególne znaczenie w odniesieniu do papierów wartościowych. Ponadto można mówić o takich segmentach jak: rynek depozytowo-kredytowy, rynek instrumentów pochodnych, rynek walutowy, rynek ubezpieczeniowy itp. Rysunek 4. Podstawowe segmenty rynku finansowego Rynek pierwotny Rynek wtórny Rynek kapitałowy Pierwotny rynek kapitałowy Wtórny rynek kapitałowy Rynek pieniężny Pierwotny rynek pieniężny Wtórny rynek pieniężny Międzybankowy rynek pieniężny Na rynku pierwotnym następuje wprowadzanie po raz pierwszy do obrotu nowo emitowanych papierów wartościowych lub zawierane są transakcje nieprzewidujące możliwości odkupu. Za pośrednictwem rynku pierwotnego podmioty emitujące instrumenty finansowe pozyskują fundusze pieniężne niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej lub realizacji zamierzeń konsumpcyjnych. Na rynku wtórnym dopuszcza się możliwość odkupu papieru wartościowego wyemitowanego uprzednio na rynku pierwotnym. Rynek wtórny umożliwia inwestorom zamianę posiadanych przez nich instrumentów na gotówkę przed upływem terminu ich odkupu przez emitenta. Na rynku wtórnym nie uczestniczy emitent. Najbardziej aktywnym rynkiem wtórnym jest rynek akcji, a podstawowym jego elementem jest giełda papierów wartościowych. Jest ona bardzo sformalizowana i poddana ostrej kontroli. Międzybankowy rynek pieniężny obejmuje transakcje zamiany pieniądza banków komercyjnych na pieniądz banku centralnego oraz transakcje umożliwiające wyrównywanie nadwyżek i niedoborów zasobów pieniężnych między bankami komercyjnymi. 14

15 2. Instrumenty rynku finansowego Cechą rynku finansowego jest również to, że przepływ pieniądza między podmiotami odbywa się przy zastosowaniu określonych instrumentów, które określamy mianem instrumentów rynku finansowego, w skrócie instrument finansowy. Instrument rynku finansowego to kontrakt (rodzaj umowy) między podmiotami rynku finansowego regulujący zależność finansową między nimi, dokumentujący fakt udostępnienia i przepływu kapitału oraz odzwierciedlający roszczenia kapitałodawców względem kapitałobiorców. Na rysunku 5 przedstawiono inny układ klasyfikacyjny segmentów rynku finansowego oraz przypisane im instrumenty finansowe. Szczególnym przypadkiem instrumentu finansowego jest papier wartościowy. Papier wartościowy to dokument stwierdzający istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalony w takiej formie, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu na rynku finansowym. Ponieważ współcześnie powszechnie obowiązuje zasada dematerializacji papierów wartościowych (zwłaszcza w obrocie publicznym) a przedmiotem obrotu na rynku finansowym są również prawa majątkowe, które nie mają potwierdzenia w postaci dokumentu. Za papiery wartościowe uznaje się obecnie nie tylko dokumenty wyemitowane na podstawie właściwych przepisów i potwierdzające prawa majątkowe, lecz również zbywalne prawa majątkowe wynikające z tychże dokumentów (np. prawo do dywidendy czy tzw. prawo poboru) a także inne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio i pośrednio od ceny papierów wyżej wymienionych (tzw. prawa pochodne). Rysunek 5. Podstawowe segmenty i instrumenty rynku finansowego RYNEK PIENIĘŻNY Weksel Bony skarbowe RYNEK DEWIZOWY Bony pieniężne Bony komercyjne 15

16 Certyfikaty depozytowe Lokaty międzybankowe RYNEK DEPOZYTOWO RYNEK INSTRUMENTÓW - KREDYTOWY POCHODNYCH Lokaty bankowe Kontrakty terminowe Kredyty bankowe Kontrakty Pożyczki bankowe opcyjnie Pożyczki dłużne RYNEK KAPITAŁOWY Akcje Obligacje korporacyjne Obligacje skarbu państwa Obligacje komunalne Jednostki uczestnictwa funduszu inwestycyjnego Certyfikaty inwestycyjne 16

17 3. Przedsiębiorstwo jako uczestnik rynku finansowego PRZEDSIĘBIORSTW O Aktywne powiązania Pasywne powiązania z rynkiem finansowym z rynkiem finansowym Przedsiębiorstwo posiada instrumenty finansowe w swoich aktywach lub udostępnia kapitał w postaci pożyczek RYNEK FINANSOWY I JEGO INSTRUMENTY Przedsiębiorstwo emituje papiery wartościowe lub korzysta z kapitału w postaci kredytów i pożyczek W powiązaniach pasywnych przedsiębiorstwo pozyskuje środki uzupełniające kapitał własny w celu realizacji inwestycji. Umożliwia to rozwój przedsiębiorstwa i umacnianie jego pozycji rynkowej. Pozyskiwanie kapitału poprzez emisję papierów wartościowych dotyczy: akcji, obligacji oraz krótkoterminowych papierów dłużnych. Głównymi źródłami finansowania są jednak takie formy jak: kredyt bankowy, leasing, factoring, pożyczka. W powiązaniach aktywnych przedsiębiorstwo nabywa instrumenty finansowe wyemitowane przez inne podmioty. Mogą to być papiery takie jak akcje, obligacje komercyjne, obligacje skarbowe, bony skarbowe, certyfikaty inwestycyjne, weksle jak również instrumenty nie będące 17

18 papierami wartościowymi (jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, instrumenty pochodne). Do aktywnych powiązań należy także zaliczyć udzielanie pożyczek. Przedsiębiorstwo finansuje także swoją działalność korzystając z tzw. kredytu kupieckiego. Tej formy finansowania nie zaliczamy jednak do powiązań z rynkiem finansowym, ponieważ stanowi ona odroczenie płatności za transakcje zawarte w ramach rynku rzeczowego. Podobnie udzielanie kredytu kupieckiego nie jest zaliczane do aktywnych powiązań z rynkiem finansowym, ponieważ stanowi odroczenie terminu regulowania należności. Ważnym segmentem rynku finansowego jest giełda papierów wartościowych, na której dokonuje się obrót głównie akcjami wyemitowanymi przez spółki publiczne, a także innymi instrumentami finansowymi (obligacje, certyfikaty inwestycyjne, instrumenty pochodne). Aby przedsiębiorstwo mogło wyemitować akcje, które trafią na giełdę musi spełnić określone dość rygorystyczne warunki. Musi również publikować sprawozdania finansowe i przekazywać inne ważne informacje dotyczące jego funkcjonowania. Natomiast każde przedsiębiorstwo może być inwestorem giełdowym, nabywając instrumenty notowane w obrocie publicznym. Giełda papierów wartościowych spełnia trzy podstawowe funkcje ekonomiczne: Funkcja alokacyjna - rozmieszczenie zasobów pieniężnych występujących w gospodarce w postaci nadwyżek kapitału. Funkcja wartościująca - ocena rentowności dokonywanych inwestycji, co umożliwia ustalenie wartości rynkowej zainwestowanego kapitału funduszy. Funkcja informacyjna - ocena sytuacji ekonomicznej emitenta i jego zdolności do kreacji zysków w przyszłości. 18

19 Moduł 3 PASYWNE ZWIĄZKI PRZEDSIĘBIORSTWA Z RYNKIEM FINANSOWYM (FINANSOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA) Pasywne związki przedsiębiorstwa z rynkiem finansowym łączą się z wyborem źródeł finansowania i kształtowaniem struktury finansowania. Problematyka kształtowania struktury finansowania jest ważnym obszarem strategicznym. Może ona być rozpatrywana z dwóch punktów widzenia. Po pierwsze zarządzanie źródłami finansowania przedsiębiorstwa (kształtowanie struktury pasywów). Po drugiezarządzanie kapitałami (kwestia optymalizacji struktury kapitałowej rozumianej jako relacja między kapitałami własnymi i kapitałami obcymi). Pierwsze ujęcie łączy się z analizą progów rentowności, drugie natomiast sprowadza się do określania docelowej struktury kapitałowej i analizy związku między strukturą kapitałową a wartością rynkową przedsiębiorstwa. Z decyzyjnego punktu widzenia należy, zatem odróżnić kwestię kształtowania struktury finansowania od kształtowania struktury kapitału. Relacje między strukturą pasywów i strukturą kapitałową przedstawiono w tabeli. Rysunek 1. Relacje między strukturą pasywów a strukturą kapitału Struktura pasywów Struktura kapitału Wycena bilansowa Wycena rynkowa Kapitały (fundusze) własne Kapitały własne Wartość rynkowa kapitałów - kapitały powierzone - powierzone powierzonych - kapitały samofinansowania - samofinansowania Zobowiązania i rezerwy na Zobowiązania Wartość rynkowa długu zobowiązania oprocentowane oprocentowanego - zobowiązania długoterminowe - długoterminowe - wartość zobowiązań długoterminowych - oprocentowane zobowiązania - krótkoterminowe - wartość zobowiązań 19

20 krótkoterminowe - nieoprocentowane zobowiązania krótkoterminowe - rezerwy na zobowiązania - fundusze specjalne - rozliczenia międzyokresowe bierne Wartość pasywów (suma bilansowa) Wartość księgowa kapitału jest mniejsza od wartości pasywów krótkoterminowych Wartość rynkowa kapitału może być większa, równa lub mniejsza od wartości pasywów 1. Analiza progów rentowności Próg rentowności określa rozmiary produkcji (wartość sprzedaży), przy których następuje zrównoważenie wartości przychodów ze sprzedaży oraz poniesionych kosztów. Jeżeli uwzględnimy jedynie koszty uzyskania przychodów ze sprzedaży (koszty operacyjne), mówimy o progu rentowności dla zysku operacyjnego. Istotna jest w tym przypadku struktura kosztów operacyjnych tzn. kosztów stałych i kosztów zmiennych. PR ZO Zysk operacyjny obliczamy jako ZO = P ( C K ) KS natomiast próg rentowności dla zysku operacyjnego PR KS = KZ (1 ) S Próg rentowności dla zysku operacyjnego można wyrazić ilościowo lub wartościowo. j zj ZO KS = lub C K j zj 20