3.3. Funkcje banku centralnego a nominalna i realna poda

Transkrypt

1 SPIS TREŒCI Wstêp 11 I Pieni¹dz krajowy i pieni¹dz miêdzynarodowy (Gra yna Krasowska-Walczak) 13 1 Istota i funkcje pieni¹dza Organizacja obiegu pieniê nego Ewolucja i znaczenie pieni¹dza Teorie pieni¹dza Funkcje wspó³czesnego pieni¹dza i ustrój pieniê ny 19 2 Wspó³czesne formy pieni¹dza Pieni¹dz gotówkowy Rodzaje pieni¹dza gotówkowego Pieni¹dz bezgotówkowy organizacja emisji i obiegu pieni¹dza 31 3 Emisja pieni¹dza a wielkoœæ poda y pieni¹dza Emisja pieni¹dza bezgotówkowego przez banki komercyjne Koncepcja bazy monetarnej w wyjaœnianiu procesu emisji pieni¹dza Funkcje banku centralnego a nominalna i realna poda pieni¹dza 44 4 Polityka pieniê na i rynek pieniê ny Istota polityki pieniê nej Charakterystyka instrumentów polityki pieniê nej Pojêcie i funkcjonowanie rynku pieniê nego 57 5 Wymienialnoœæ pieni¹dza Kurs walutowy Definicja i standardy wymienialnoœci Kurs walutowy i jego teorie Systemy kursu walutowego Polska polityka kursów walutowych wprowadzenie 70 6 Pieni¹dz miêdzynarodowy Euro jednostka pieniê na Unii Europejskiej Specjalne prawa ci¹gnienia (SDR) 78 Pytania kontrolne 80 Literatura 81 II Narodowy Bank Polski (Bogus³aw Pietrzak) 83 1 Geneza, ewolucja i aktualna forma instytucjonalna Narodowego Banku Polskiego 83 5

2 Spis treœci 11 Geneza i ewolucja bankowoœci centralnej w Polsce Narodowy Bank Polski w dwupoziomowym systemie bankowym 89 2 Niezale noœæ Narodowego Banku Polskiego jako warunek realizacji jego podstawowych funkcji w gospodarce rynkowej 96 3 Inne zadania polskiego banku centralnego 99 4 Polityka pieniê na Narodowego Banku Polskiego w okresie transformacji systemowej Uwarunkowania, g³ówne cechy i rezultaty polityki pieniê nej w latach dziewiêædziesi¹tych Œredniookresowa strategia polityki pieniê nej w Polsce (lata ) 132 Pytania kontrolne 136 Literatura 136 III Prawne podstawy dzia³alnoœci banków w Polsce zagadnienia wybrane (Alicja Pomorska) Pojêcie, ogólna charakterystyka i Ÿród³a prawa bankowego Pojêcie banku i jego status prawny Modele bankowoœci i rodzaje banków System licencjonowania dzia³alnoœci bankowej w Polsce Czynnoœci bankowe w Polsce Rodzaje czynnoœci bankowych Prowadzenie rachunków bankowych Udzielanie kredytów i po yczek pieniê nych Podstawowe obowi¹zki banków Zasady funkcjonowania banków komercyjnych 169 Pytania kontrolne 177 Literatura IV Podstawy zarz¹dzania bankiem komercyjnym (Alfred Janc, Jan Szambelañczyk) Podstawowe funkcje banku i ich uwarunkowania: bezpieczeñstwo i zaufanie Organizacja banku i zarz¹dzanie bankiem podstawowe pojêcia Elementy struktury zarz¹dzania bankiem Orientacja i metody zarz¹dzania bankiem Orientacje zarz¹dzania Zarz¹dzanie przez komitety Zarz¹dzanie przez cele (MBO) Zarz¹dzanie przez jakoœæ (TQM) 200

3 Spis treœci 45 Zarz¹dzanie marketingowe Controlling Podstawy kapita³owe banku Istota i Ÿród³a funduszy w³asnych banku Fundusze podstawowe i uzupe³niaj¹ce Struktura funduszy w³asnych banku na przyk³adzie banku spó³dzielczego Inne fundusze banku 214 Pytania kontrolne 215 Literatura 215 V Marketing bankowy (Bo ena Ko³osowska, Richard Nicholls) Pojêcie marketingu Specyficzne cechy us³ug finansowych Segmentacja rynku Badanie rynku Strategia marketingowa i plan marketingowy Elementy marketingu mix Polityka produktu Polityka cenowa us³ug bankowych Dystrybucja us³ug bankowych Personel banku Instrumenty polityki promocji Perspektywy marketingu relacyjnego 233 Pytania kontrolne 237 Literatura 237 VI Operacyjna dzia³alnoœæ banku komercyjnego (Leszek Dziawgo) Rodzaje operacji bankowych Pasywne operacje bankowe Rachunki bankowe Podstawowe kategorie depozytów Depozyty bie ¹ce Lokaty terminowe Aktywne operacje bankowe Kredytowanie Klasyfikacja kredytów Gwarancje i porêczenia Akredytywa dokumentowa Factoring Oprocentowanie kredytów i depozytów 269 7

4 Spis treœci 5 Operacje rozliczeniowe Bankowe rozliczenia pieniê ne Rozliczenie miêdzybankowe Obrót krajowy Obrót zagraniczny Us³ugi ró ne Ogólne zasady kszta³towania aktywnej i pasywnej dzia³alnoœci banku komercyjnego 281 Pytania kontrolne 283 Literatura VII Bank komercyjny na rynku finansowym (Danuta Dziawgo) Istota i podzia³ rynku finansowego Istota rynku finansowego Podzia³ rynku finansowego Charakterystyka wybranych papierów wartoœciowych Bony pieniê ne Narodowego Banku Polskiego Bankowe papiery wartoœciowe Bony skarbowe Bony komercyjne Akcje Certyfikaty akcyjne Obligacje Instrumenty pochodne Wprowadzenie Forwards Futures Opcje Swap Instytucje u³atwiaj¹ce wycenê i obrót papierami wartoœciowymi w Polsce Gie³da Papierów Wartoœciowych w Warszawie SA Centralna Tabela Ofert SA Domy maklerskie Wybrane operacje banku komercyjnego Bank na rynku papierów wartoœciowych Bank jako emitent i inwestor Bank jako poœrednik w przeprowadzeniu emisji Bank jako gwarant Pozosta³e funkcje banku na rynku papierów wartoœciowych Euroemisje w Polsce Sekuratyzacja aktywów banku Bank na rynku walutowym i instrumentów pochodnych 342 Pytania kontrolne 348 Literatura 348

5 Spis treœci VIII Zarz¹dzanie ryzykiem w banku komercyjnym (Danuta Dziawgo) Istota i rodzaje ryzyka bankowego Ogólne zasady zarz¹dzania ryzykiem bankowym Ryzyko p³ynnoœci finansowej w banku Ryzyko kredytowe Ryzyko stopy procentowej Analiza luki Badanie elastycznoœci stopy procentowej Analiza okresowa Modele symulacyjne oceny ryzyka stopy procentowej Ryzyko walutowe Ryzyko operacji papierami wartoœciowymi Credit-rating Regulacje ostro noœciowe w procesie zarz¹dzania ryzykiem bankowym Wspó³czynnik wyp³acalnoœci Wspó³czynnik wyp³acalnoœci w Unii Europejskiej i w Polsce Rezerwy celowe Ograniczenie inwestycji w papiery wartoœciowe Regulacje rynku walutowego 395 Pytania kontrolne 396 Literatura 397 IX Windykacja nale noœci banku (Robert Huterski) Ogólne za³o enia windykacji Wstêpne czynnoœci windykacyjne Bankowy tytu³ egzekucyjny Bank w s¹dowym postêpowaniu egzekucyjnym Windykacja w postêpowaniach szczególnych Postêpowania w ramach restrukturyzacji finansowej przedsiêbiorstw Postêpowanie uk³adowe Postêpowanie likwidacyjne i upad³oœciowe 408 Pytania kontrolne 409 Literatura 410 X Likwidacja, przejêcie, zawieszenie i upad³oœæ banku (Tomasz Naro ny) Sanacja likwidacyjna banku Likwidacja banku jako instrument nadzoru ogólnego oraz regulacyjnego 411 9

6 Spis treœci 3 Likwidacja i przejêcie banku w trybie nadzoru regulacyjnego Decyzja o likwidacji i przejêciu banku Skutki decyzji o przejêciu banku przez inny bank Skutki decyzji o likwidacji banku Zawieszenie dzia³alnoœci banku i og³oszenie jego upad³oœci Przes³anka zawieszenia dzia³alnoœci banku oraz wyst¹pienia z wnioskiem o og³oszenie jego upad³oœci Postêpowanie s¹dowe w sprawie og³oszenia upad³oœci banku Dzia³alnoœæ banku po og³oszeniu jego upad³oœci 420 Pytania kontrolne 422 Literatura 422 XI Bankowy Fundusz Gwarancyjny (Jan Szambelañczyk) Istota i geneza systemu gwarantowania depozytów bankowych Rola zaufania klientów w wype³nianiu funkcji banków Wra liwoœæ na zagro enia wyp³acalnoœci Rodzaje systemów ochrony depozytów System ochrony depozytów a zjawisko moralnego hazardu Charakterystyka polskiego systemu gwarantowania depozytów Instytucja tzw gwarancji Skarbu Pañstwa Przes³anki i warunki powstania Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Podstawowe pojêcia w polskim systemie gwarantowania depozytów Ogólna charakterystyka polskiego systemu gwarantowania œrodków pieniê nych zgromadzonych na rachunkach bankowych Tworzenie i wyp³aty z Funduszu Ochrony Œrodków Gwarantowanych Ogólna charakterystyka udzielania pomocy bankom objêtym polskim systemem gwarantowania Ocena polskiego systemu ochrony depozytów w œwietle standardów Unii Europejskiej 443 Pytania kontrolne 444 Literatura XII Instytucje bankowe Unii Europejskiej (Jan G³uchowski) Podstawy prwanoinstytucjonalne europejskiego systemu banków centralnych Europejski Bank Inwestycyjny Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju 452 Pytania kontrolne 461 Literatura 461

7 WSTÊP W dziesiêciolecie transformacji systemowej w Polsce warto przypomnieæ, e w wyniku reformy bankowej w pocz¹tkach lat dziewiêædziesi¹tych Polska by³a krajem, w którym by³o wiêcej banków ni bankierów Stwierdzenie to ilustruje skalê zmian i problemów, jakie trzeba by³o pokonaæ aby sektor bankowy ukszta³towa³ siê zgodnie z zasadami i standardami nowoczesnego rzemios³a i sztuki bankowej Wymaga³o to miêdzy innymi przezwyciê enia kryzysu, jaki ujawni³ siê w polskich bankach w pierwszej po³owie ostatniej dekady XX w Z satysfakcj¹ mo na stwierdziæ, e nie sprawdzi³y siê czarne scenariusze, a banki dostosowa³y siê do miêdzynarodowych standardów i to znacznie bardziej w sferze kwalifikacji kadry i procedur bankowych, ni poziomu kapita³ów Sytuacja ta stawia przed instytucjami kszta³c¹cymi bankowców nowe wyzwania Trzeba bowiem przygotowywaæ kadry dla bankowoœci z uwzglêdnieniem maksymy Raportu Klubu Rzymskiego mówi¹cej, e po to aby przetrwaæ, musimy uczyæ siê z przysz³oœci, a nie z dnia wczorajszego Nie jest spraw¹ przypadku, e prezentowany podrêcznik zosta³ wydany przez Wydawnictwo Wy szej Szko³y Bankowej w Poznaniu Wy - sza Szko³a Bankowa obchodz¹ca w bie ¹cym roku piêciolecie dzia³alnoœci znacz¹co wpisa³a siê w nurt kszta³cenia polskich bankowców, w ró - nych formach organizacyjnych i poziomach edukacji Wa nym tego dowodem jest jej akredytacja w systemie standardów kwalifikacyjnych Zwi¹zku Banków Polskich Nie bez znaczenia dla powstania tego podrêcznika by³a wspó³praca WSB w Poznaniu z innymi uczelniami w Polsce i za granic¹ Umo liwi³o to podjêcie wspó³pracy w przygotowaniu dzie³a w interdyscyplinarnym zespole specjalistów maj¹cych bogate doœwiadczenie praktyczne oraz dydaktyczne, a tak e wa ki dorobek publikacyjny Fakt, e bank jest instytucj¹ zaufania publicznego, a jego dzia³alnoœæ podlega rozleg³ej regulacji normatywnej, a jednoczeœnie jest przedsiêbiorstwem, które w d³ugim okresie kieruje siê maksymalizacj¹ dobrobytu swoich w³aœcicieli, wymaga³ wspó³pracy prawników i ekonomistów W rezultacie w gronie autorów znaleÿli siê profesorowie reprezentuj¹cy zarówno dyscypliny prawne, jak i ekonomiczne Rekrutuj¹ siê oni z Akademii Ekonomicznej w Poznaniu i Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie, Uniwersytetu im Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie i Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu, a tak e Wy szych Szkó³ Bankowych w Poznaniu i Toruniu Podrêcznik jest adresowany przede wszystkim do 11

8 Wstêp studentów szkó³ wy szych, w których programie nauczania znajduje siê bankowoœæ Mo e on byæ tak e przydatny dla osób samodzielnie zg³êbiaj¹cych tajniki bankowoœci oraz przygotowuj¹cych siê do egzaminów w systemie standardów kwalifikacyjnych w bankowoœci Sposób prezentacji tekstu, ze szczegó³owym wyró nieniem jego struktury, eksponowanie wa nych zagadnieñ na marginesach, pytania kontrolne i literatura na koñcu ka dego rozdzia³u maj¹ u³atwiæ studiowanie podrêcznika Efektywnoœæ pracy z podrêcznikiem bêdzie wiêksza, gdy Czytelnik przed przyst¹pieniem do szczegó³owego studiowania przejrzy ogólnie dany rozdzia³, zastanowi siê na treœci¹ pytañ kontrolnych, a nastêpnie zajmie siê analiz¹ tekstu, aby w koñcu sprawdziæ, czy potrafi samodzielnie odpowiedzieæ na te pytania Koñcowa edycja podrêcznika zosta³a poprzedzona rozleg³ym procesem weryfikacji przydatnoœci i zrozumienia tekstu Szereg cennych uwag wnieœli zw³aszcza magistranci i doktoranci autorów oraz recenzenci wczeœniejszych wersji opracowañ autorskich Maj¹c na uwadze szybki rozwój bankowoœci, zmiany w regulacjach prawnych i wymaganiach praktyki liczymy, e struktura i treœæ podrêcznika bêd¹ aktualizowane Dlatego zwracamy siê do Czytelników z sugesti¹ przekazania nam swych ocen i uwag, które mo na wykorzystaæ w kolejnych wydaniach Poznañ Toruñ, w paÿdzierniku 1999 r Jan G³uchowski Jan Szambelañczyk

9 I PIENI DZ KRAJOWY I PIENI DZ MIÊDZYNARODOWY 1 ISTOTA I FUNKCJE PIENI DZA ORGANIZACJA OBIEGU PIENIÊ NEGO 11 Ewolucja i znaczenie pieni¹dza Teorie pieni¹dza Zrozumienie zasad funkcjonowania wspó³czesnego banku, krajowego i miêdzynarodowego systemu bankowego, makro- i mikroekonomicznych zale noœci miêdzy gospodark¹ pieniê n¹ a realn¹ sfer¹ wytwarzania dóbr i œwiadczenia us³ug oraz ca³okszta³tu krajowych i miêdzynarodowych stosunków finansowych wymaga poznania natury pieni¹dza oraz zasad polityki pieniê nej Czym jest pieni¹dz, w jakich formach wystêpuje, co okreœla jego wartoœæ, w jaki sposób banki tworz¹ pieni¹dz i jaka iloœæ pieni¹dza jest w gospodarce niezbêdna dla jej sprawnego funkcjonowania to podstawowe pytania, na które nale y odpowiedzieæ rozpoczynaj¹c studiowanie bankowoœci Zagadnienia te s¹ wa kie jeszcze z dwóch powodów Po pierwsze, niezwykle dynamiczny rozwój elektroniki i informatyki sprawi³, i coraz czêœciej spotkaæ mo na opinie o szybkim eliminowaniu z ycia gospodarczego pieni¹dza w postaci gotówki, a po ca³kowite zast¹pienie jej najrozmaitszymi postaciami pieni¹dza bezgotówkowego Wygoda pos³ugiwania siê nowymi postaciami pieni¹dza, szybkoœæ jego przekazywania (rozliczeñ) oraz bezpieczeñstwo przeprowadzanych transakcji ka ¹ przypuszczaæ, e w istocie oczekiwaæ mo na w niedalekiej przysz³oœci powa nych zmian w dokonywaniu rozliczeñ pieniê - nych, a nawet organizacji ca³ego systemu bankowego Po drugie, nastêpuj¹cy w niespotykanej dot¹d skali proces globalizacji rynków pieni¹dza i kapita³u, powoduje pojawianie siê ró norodnych innowacji finansowych, dostosowuj¹cych bankowoœæ do zmian w handlu œwiatowym, miêdzynarodowych stosunkach walutowych oraz nowych formach prowadzenia gospodarki finansowej przez podmioty gospodarcze, czy wreszcie potrzeb finansowych ludnoœci W przeciwieñstwie do wspó³czesnych, spo³eczeñstwa prymitywne w ogóle nie pos³ugiwa³y siê pieni¹dzem, poniewa nie zajmowa³y siê han- 13

10 Gra yna Krasowska-Walczak dlem W warunkach prowadzonej przez nie gospodarki naturalnej wszystkie wytwarzane dobra przeznaczane by³y na w³asne potrzeby rodziny lub wspólnoty plemiennej Równie handel odbywa³ siê pocz¹tkowo bez u ycia pieni¹dza, w ramach tzw systemu barterowego, to jest wymiany towar za towar Wyprodukowane nadwy ki towarów ponad potrzeby rodziny czy wspólnoty plemiennej wymieniano na inne, których w jej obrêbie nie wytwarzano Obecnie jeszcze niektóre kraje w obliczu trudnoœci gospodarczych i zwi¹zanych z nimi problemami regulowania bie ¹cych zobowi¹zañ utrzymuj¹ z koniecznoœci tego rodzaju stosunki wymienne Zw³aszcza w zakresie wymiany towarowej z zagranic¹ Pieni¹dz nie jest wiêc nieod³¹cznym elementem utrzymywania stosunków ekonomicznych pomiêdzy ludÿmi, choæ wspó³czeœnie wydaje siê w tej roli niezast¹piony Odkrywcê pieni¹dza trudno by³oby dzisiaj ustaliæ Mo na natomiast przyj¹æ, i pieni¹dz pojawi³ siê w gospodarce samoistnie i spontanicznie, w œlad za osi¹ganiem przez spo³eczeñstwa odpowiednio wysokiego poziomu rozwoju, ucieleœniaj¹c w sobie pierwotnie ró ne towary, najczêœciej o charakterze konsumpcyjnym Nikt wiêc, mimo powszechnego mniemania, pieni¹dza nie wynalaz³, wyodrêbni³ siê on samoistnie ze œwiata towarów jako towar szczególny, u³atwiaj¹cy wymianê ró nych dóbr i us³ug 1 Aby okreœlony towar móg³ staæ siê pieni¹dzem, a dok³adniej pe³niæ funkcje pieni¹dza musia³ ³¹czyæ w sobie co najmniej cztery cechy: podzielnoœæ, trwa³oœæ, rzadkoœæ wystêpowania w przyrodzie, jednorodnoœæ W miarê up³ywu czasu, towary powszechnego u ytku, jak muszle, byd³o, skóry, sól, kamienie itp przesta³y pe³niæ funkcje pieni¹dza i zosta³y zast¹pione metalami Pocz¹tkowo by³y to metale nieszlachetne elazo, miedÿ, br¹z, a póÿniej z³oto i srebro Nie ma pewnoœci, kiedy po raz pierwszy u yto w transakcjach takiego pieni¹dza Najstarsze, informuj¹ce o tym zapisy pochodz¹ ze staro ytnej Mezopotamii (dziœ po³udniowy Irak), sprzed 4500 lat Odnalezione na tym terenie klinowe nadruki opisuj¹ transakcje, w których p³acono srebrem wa onym Staro- ytni Egipcjanie, tak jak mieszkañcy Mezopotamii, rozwinêli system p³at W Gerlof upatruje przyczyn powstania pieni¹dza nie w celach gospodarczych czy kultowych, jak zwyk³o siê przyjmowaæ, lecz wy³¹cznie w celach spo³ecznych Spo³eczne Ÿród³a pieni¹dza ³¹czy on ze stosunkami miêdzyludzkimi i z ludzkimi potrzebami, zwi¹zanymi z chêci¹ gromadzenia, posiadania i okazywania dóbr

11 I Pieni¹dz krajowy i pieni¹dz miêdzynarodowy noœci odwa anym kruszcem W owym okresie pieni¹dzem by³y na przyk³ad sztabki, pierœcienie, bransolety, kawa³ki stopionego srebra itp, gdy p³atnoœci dokonywano z³otem lub srebrem (tak e innymi metalami) o okreœlonej wadze i dowolnym kszta³cie Wa ony pieni¹dz metalowy by³ uci¹ liwy w u ytkowaniu, dlatego z czasem zosta³ zast¹piony nieco bardziej uniwersalnym pieni¹dzem odliczanym By³ to nadal pieni¹dz towarowy, którego przyk³adem mog¹ byæ sztuki elaza w Sparcie Lykurgosa, sztuki cyny u Chiñczyków i Malajów, sztuki srebra (szekle) u ydów za czasów Jeremiasza oraz srebrne stateczki u Mongo³ów Pe³nowartoœciowe monety kruszcowe, które z czasem upowszechni³y siê w obiegu jako bardziej znormalizowany œrodek p³atniczy by³y pieni¹dzem obiegowym i pieni¹dzem towarowym jednoczeœnie 2 Wartoœæ p³atnicza jednostki pieniê nej monety odpowiada³a wartoœci towarowej zawartego w niej kruszcu Dopuszczano tylko odjêcie od wagi kruszcu pewnego ubytku na pokrycie kosztów bicia monety ród³a podaj¹, i moneta kruszcowa, uto samiana powszechnie b³êdnie z pierwotn¹ form¹ pieni¹dza, zosta³a wynaleziona w VII w pne przez Lidyjczyków Jej wagê i zawartoœæ czystego metalu gwarantowa³ ostatni król Lidii Krezus, którego maj¹tek nagromadzony w trakcie panowania sta³ siê przys³owiowy Gdy w obiegu znajdowa³y siê jednoczeœnie monety z³ote Bimetalizm i srebrne, system walutowy zwany by³ bimetalizmem Jeœli prawnie zosta³by ustalony w tym systemie stosunek wartoœciowy pomiêdzy monetami srebrnymi a z³otymi (np 2:1), to mówilibyœmy o istnieniu systemu waluty podwójnej Je eli stosunek wymienny tych walut kszta³towa³by siê na wolnym rynku, to wówczas istnia³by system waluty równoleg³ej Je eli w warunkach bimetalizmu zmienia siê stosunek wartoœciowy iloœci z³ota i srebra zawarty w równo wartych monetach z³otych i srebrnych lub te, gdy zmniejsza siê zawartoœæ kruszcu w monecie z³otej lub srebrnej przy jednoczesnym utrzymaniu w obiegu monet o wy- szej zawartoœci kruszcu, to zaczyna dzia³aæ prawo Greshama-Kopernika 2 Pierwotny pieni¹dz towarowy mia³ samoistn¹ wartoœæ jako dobro konsumpcyjne lub czynnik produkcji i nie powstawa³ na ogó³ w jednym oœrodku monetarnym Symboliczny pieni¹dz towarowy drukowano na papierze lub t³oczono z metalu w wyznaczonych oœrodkach emisyjnych i na ¹danie wymieniano na okreœlony towar, taki jak z³oto czy srebro 15

12 Gra yna Krasowska-Walczak W warunkach istnienia bimetalizmu pieni¹dz gorszy wypiera z obiegu pieni¹dz lepszy Oznacza to przyk³adowo, e monety o relatywnie wysokiej zawartoœci kruszcu s¹ wycofywane z obiegu i tezauryzowane, a w obiegu pozostaj¹ monety o tej samej wartoœci nominalnej, lecz mniejszej zawartoœci kruszcu Pieni¹dz lepszy w wyniku tezauryzacji staje siê œrodkiem przechowywania wartoœci lub odp³ywa z kraju jako preferowany przez zagranicznych dostawców towarów System waluty z³otej Teoria bankowa W wyniku ewolucji system dwuwalutowy przekszta³ci³ siê w drugiej po³owie XIX w w system waluty opartej wy³¹cznie na z³ocie Upowszechni³o siê równoczeœnie przekonanie o jego sprawnym funkcjonowaniu do momentu, gdy bank emituj¹cy pieni¹dz bêdzie zdolny w ka dej chwili wymieniæ na z³oto wszystkie formy tego pieni¹dza w postaci banknotów, bilonu i pieni¹dza bezgotówkowego ( yrowego, wk³adowego) wed³ug prawnie ustalonego parytetu z³ota 3 System waluty z³otej, w porównaniu z innymi systemami pieniê - nymi, charakteryzowa³a du a stabilnoœæ w obiegu wewnêtrznym i miêdzynarodowym, wyra aj¹ca siê w stosunkowo niewielkich zmianach cen, co przede wszystkim stwarza³o poczucie pewnoœci dzia³ania podmiotom gospodarczym Proces zastêpowania z³ota innymi formami pieni¹dza rozpocz¹³ siê na pocz¹tku XX w i nazwany zosta³ demonetaryzacj¹ lub ekonomizacj¹ z³ota Ca³kowita jego likwidacja nast¹pi³a w czasie pierwszej wojny œwiatowej, kiedy zawieszona zosta³a wymienialnoœæ banknotów na z³oto W swoim czasie toczy³a siê dyskusja wokó³ granic, zasad i wysokoœci pokrycia z³otem masy pieni¹dza w obiegu, na gruncie której powsta³y dwie teorie: bankowa i kruszcowa (zwana walutow¹ lub obiegow¹) Przedstawicielami teorii bankowej byli Anglicy: T Tooke, J Fullarton i I Bendixen Wed³ug tej teorii banknoty emitowane przez banki powinny byæ pokryte z³otem tylko w pewnej czêœci, natomiast dla pozosta³ej czêœci emisji najlepszym pokryciem s¹ weksle handlowe Weksel handlowy jest dokumentem zobowi¹zuj¹cym wystawcê lub wskazan¹ przez niego osobê do bezwarunkowego zap³acenia okreœlonej kwoty pieniê nej w okreœlonym terminie W wekslu w³asnym (tzw sola) wystawca sam zobowi¹zuje siê do zap³aty, natomiast w wekslu trasowanym (ci¹gnionym), wystawca zleca osobie wskazanej w wekslu zap³acenie okreœlonej kwoty Mechanizm powiêkszania emisji pieni¹dza polega na dyskontowaniu przez bank weksli, które maj¹ tê cechê, e po pewnym czasie zapewniaj¹ powrót wyemitowanych banknotów do banku, co daje mo liwoœæ sta³ego odnawiania kredytu, bez koniecznoœci nadmiernego powiêkszania obiegu pieniê nego Dyskonto 16 3 Parytetem walutowym (parytetem z³ota) jest ustawowo ustalona, wagowa iloœæ czystego z³ota zawartego w jednostce pieni¹dza

13 I Pieni¹dz krajowy i pieni¹dz miêdzynarodowy weksla polega na jego zakupie przez bank przed terminem p³atnoœci, z potr¹ceniem od sumy na któr¹ opiewa odsetek wed³ug stopy procentowej, zwanej dyskontow¹ Podawca weksla otrzymuje z banku kwotê mniejsz¹ ani eli widniej¹ca na wekslu i wczeœniej mo e dysponowaæ gotówk¹ ni wynika³oby to z terminu p³atnoœci weksla Operacja dyskonta jest form¹ krótkoterminowego kredytowania, a jednoczeœnie sposobem regulowania p³ynnoœci banków komercyjnych, które w razie koniecznoœci mog¹ zgromadzone weksle dalej odsprzedawaæ w drodze redyskonta Mechanizm emisji banknotów z wykorzystaniem operacji dyskonta mo na przyk³adowo zilustrowaæ w nastêpuj¹cy sposób: proces rozpoczyna siê od momentu sprzeda y przez producenta X towarów przedsiêbiorstwu handlowemu Y, które za dostawê nie p³aci gotówk¹, lecz wystawia dostawcy weksel p³atny za dwa miesi¹ce Je eli producent X potrzebuje gotówki, mo e przed up³ywem dwóch miesiêcy odsprzedaæ, czyli zdyskontowaæ weksel w banku i w zamian otrzymaæ gotówkê Otrzymanymi banknotami producent X reguluje nastêpnie w³asne zobowi¹zania, na przyk³ad z tytu³u wynagrodzeñ pracowników Dla uproszczenia zak³adamy, e pracownicy ci za otrzymane wynagrodzenie nabywaj¹ towary w przedsiêbiorstwie handlowym Y Przedsiêbiorstwo handlowe mo e za otrzyman¹ gotówkê wykupiæ swój weksel w banku, wskutek czego wyemitowane poprzednio banknoty wracaj¹ z powrotem do banku, a wielkoœæ obiegu pieniê nego wraca do stanu, jaki istnia³ na pocz¹tku Twórc¹ teorii kruszcowej by³ D Ricaro Zgodnie z za³o- eniami teorii poziom cen w gospodarce zale y wprost proporcjonalnie od iloœci pieni¹dza w obiegu W œlad za wzrostem iloœci pieni¹dza w obiegu, przy danym wolumenie dóbr i us³ug, rosn¹ ceny i na odwrót Poziom cen wp³ywa z kolei na eksport i import towarów Je eli ceny w kraju s¹ wysokie, to eksport maleje a import roœnie (jako bardziej konkurencyjny) Powstaj¹cy wskutek tego procesu deficyt bilansu wymiany z zagranic¹ powoduje odp³yw z³ota z kraju, a w dalszej kolejnoœci zmniejszenie obiegu banknotów, co w nastêpstwie przyczynia siê do spadku cen, który z kolei stymuluje eksport i zapewnia powrót do równowagi bilansu handlowego Aby ten samoczynnie reguluj¹cy siê mechanizm gospodarki funkcjonowa³ bez zak³óceñ, nie wolno doprowadziæ do nieuzasadnionego wzrostu cen, wynikaj¹cego z nadmiernego wzrostu emisji banknotów Nazwa teorii kruszcowej wywodzi siê z za³o enia, na którym oparty jest przeprowadzony dowód myœlowy Chodzi tu mianowicie o koniecznoœæ pokrycia emisji banknotów z³otem w 100 % Pierwszym krokiem w kierunku demonetyzacji z³ota by³a rezygnacja z obiegowej waluty z³otej, pocz¹tkowo na rzecz zaproponowanej przez D Ricardo w 1816 r waluty sztabowo-z³otej System ten nie przewidywa³ ju w obiegu monet z³otych jako œrodka p³atniczego Pozosta³o jedynie zobowi¹zanie banku centralnego (zajmuj¹cego siê emisj¹ prawnych œrodków p³atniczych) do nieograniczonej sprzeda y ludnoœci z³ota w sztabkach po urzêdowym parytecie w zamian za wyemitowany pie- Teoria kruszcowa 17

14 Gra yna Krasowska-Walczak 18 System ograniczonej waluty z³otej System waluty kierowanej ni¹dz (np banknoty) Banki centralne, na przyk³ad Narodowy Bank Polski, powsta³y w wyniku ograniczenia przywileju emitowania banknotów o zasiêgu ogólnokrajowym tylko do jednego banku, co doprowadzi³o do ukszta³towania siê ich nadrzêdnej pozycji w systemie wszystkich banków Podstawow¹ funkcj¹ banku centralnego, tak e wspó³czeœnie, jest emisja pieni¹dza gotówkowego oraz pieni¹dza yrowego (bezgotówkowego) jako centralnego pieni¹dza rezerwowego Równie istotne, obok funkcji emisyjnej, s¹ funkcja banku banków i funkcja banku pañstwa Bank centralny reguluje z jednej strony obieg pieni¹dza krajowego, z drugiej natomiast udziela po yczek pañstwu i pozosta³ym bankom, okreœlaj¹c w ten sposób poda pieni¹dza i aktywnie uczestnicz¹c w kszta³towaniu procesów gospodarczych System waluty sztabowo-z³otej przetrwa³ w niektórych krajach, w zmodyfikowanych formach do 1931 r System ograniczonej waluty z³otej rezygnowa³ ca³kowicie z wymienialnoœci znajduj¹cych siê w obiegu œrodków p³atniczych na sztabki z³ota Gwarantowa³ jedynie bankom centralnym innych pañstw wymienialnoœæ zobowi¹zañ p³atniczych na sztabki z³ota Szczególnym wariantem tego systemu by³ system waluty z³oto-dewizowej, okreœlany równie mianem systemu kierowanej waluty z³otej, którego powstanie ³¹czy siê z uchwa- ³ami miêdzynarodowej konferencji w Genui w 1922 r Podstaw¹ systemu z³oto-dewizowego by³y dewizy, rozumiane jako rezerwy walutowe jakiegoœ kraju, sk³adaj¹ce siê czêœciowo ze z³ota, czêœciowo zaœ z takich walut zagranicznych, które w dowolnym momencie mog³y byæ w zagranicznych bankach centralnych wymienione na z³oto w sztabkach We wspó³czesnych systemach pieniê nych systemach waluty kierowanej (waluty wolnej albo papierowej) nie wystêpuje bezpoœredni zwi¹zek miêdzy zasobami z³ota a emisj¹ pieni¹dza w postaci banknotów czy bilonu Nie oznacza to jednak, e banki centralne nie gromadz¹ rezerw z³ota Od 1974 r banki centralne kupuj¹ i sprzedaj¹ z³oto po cenach, jakie kszta³tuj¹ popyt i poda na rynku z³ota Z³oto wyceniane na rynku mog³oby byæ traktowane wy³¹cznie jako towar, gdyby nie fakt, e w dalszym ci¹gu jest istotnym sk³adnikiem œwiatowych rezerw walutowych Rezerwy te s¹ w zasadzie zamro one, do rzadkoœci nale ¹ bowiem sytuacje, w których z³oto u ywane jest do regulowania zobowi¹zañ z tytu³u wymiany miêdzynarodowej Bank centralny i pozosta³e banki komercyjne we w³asnym zakresie ustalaj¹ znajduj¹c¹ siê w obiegu iloœæ pieni¹dza gotówkowego i bezgotówkowego, nie kieruj¹c siê wielkoœci¹ zgromadzonych zasobów z³ota W procesie tym nie maj¹ wspó³czeœnie zastosowania o czym bêdzie mowa dalej jakiekolwiek regu³y dotycz¹ce pokrycia masy pieni¹dza w obiegu metalami szlachetnymi, towarami czy rezerwami walutowymi Ca³kowite zerwanie z systemem walutowym opartym na z³ocie nast¹pi³o z powodu wysokich cen kruszcu, nieelastycznoœci cen i p³ac w dó³ (w gospodarce

15 I Pieni¹dz krajowy i pieni¹dz miêdzynarodowy rynkowej ceny i p³ace rzadko ulegaj¹ obni eniu) oraz szybkiego rozwoju handlu i produkcji przemys³owej, za którymi nie nad¹ a³y wydobycie i produkcja z³ota 4 Po ca³kowitym odst¹pieniu od wymienialnoœci pieni¹dza na z³oto b³êdnym okaza³o siê za³o enie, i jego istota wynika wy³¹cznie z wartoœci materialnej, jak¹ reprezentuje W teorii metalistycznej nie dostrze ono, e inne œrodki, nie tylko z³oto czy srebro, mog¹ pe³niæ funkcje pieni¹dza Na gruncie tych spostrze eñ powsta³a nominalistyczna teoria pieni¹dza, która upatruje istoty pieni¹dza w jego abstrakcyjnej wartoœci, powszechnie akceptowanej spo- ³ecznie Nie jest przy tym istotne, jak¹ postaæ materialn¹ pieni¹dz przybiera muszli, papierosa, kawa³ka metalu czy papieru Wybór przedmiotu, maj¹cego w za³o eniu pe³niæ funkcje pieni¹dza, ma drugorzêdne znaczenie Wa ne jest jedynie, aby wystêpowa³ on rzadko oraz budzi³ powszechne zaufanie, co w adnej mierze nie musi wynikaæ z wartoœci materia³u, z którego pieni¹dz wykonano Nominalistyczna teoria pieni¹dza 12 Funkcje wspó³czesnego pieni¹dza i ustrój pieniê ny Pieni¹dz wspó³czesny, niezale nie od swojej zewnêtrznej postaci i systemu gospodarczego w którym obiega, jest prawnie okreœlonym i powszechnie akceptowanym œrodkiem p³atniczym, mog¹cym wyra aæ, przenosiæ i przechowywaæ wartoœæ, która zwi¹zana jest z wielkoœci¹ produktu spo³ecznego kraju emitenta 4 Po dziœ dzieñ trwaj¹ dyskusje na temat znaczenia z³ota w przysz³ym czy po ¹danym miêdzynarodowym systemie walutowym; nad tym, czy ca³kowicie nale y zerwaæ z zasobami z³ota jako podstaw¹ systemu pieniê nego, czy te przeciwnie, zachodziæ powinno znacznie silniejsze powi¹zanie systemów pieniê nych z zasobami tego kruszcu Koncepcje przewiduj¹ce powrót do z³ota jako podstawy tworzenia wspó³czesnych systemów monetarnych nie znajduj¹ jednak powszechnej akceptacji, podobnie jak i pogl¹dy zwolenników ca³kowitej demonetyzacji z³ota Postulaty przywrócenia systemu waluty z³otej wydaj¹ siê ma³o realne, poniewa nie istniej¹ obecnie warunki dla sprawnego i skutecznego funkcjonowania systemu waluty z³otej, tak jak to mia³o miejsce w przesz³oœci Chodzi g³ównie o to, e bardzo trudno jest wspó³czeœnie obni aæ ceny i p³ace, tym samym nie jest mo liwe wyrównywanie deficytu bilansu p³atniczego w sposób znany z lat Nie jest tak e mo liwe osi¹ganie równowagi bilansu p³atniczego przez tworzenie masowego bezrobocia i obni anie tempa wzrostu gospodarczego Zasadnicz¹ przeszkod¹ jest jednak niemo noœæ kszta³towania w systemie waluty z³otej przebiegu procesów gospodarczych przez w³adze monetarne kraju Z kolei powszechne wyzbywanie siê zasobów z³ota przez banki centralne poszczególnych krajów doprowadzi³oby do obni enia siê cen z³ota na œwiatowych gie³dach surowcowych i w konsekwencji zahamowania zainicjowanego procesu 19