Dr hab. inż. Zbigniew Kledyński Politechnika Warszawska Mgr inż. Katarzyna Ziarkowska Energomar-Nord Sp. z o.o. Warszawa

Transkrypt

1 Dr hab. inż. Zbigniew Kledyński Politechnika Warszawska Mgr inż. Katarzyna Ziarkowska Energomar-Nord Sp. z o.o. Warszawa Badania nad wykorzystaniem lotnych popiołów fluidalnych z energetyki do zawiesin twardniejących na przesłony przeciwfiltracyjne w obiektach ochrony środowiska STRESZCZENIE Duża część popiołów lotnych ze spalania węgla w kotłach fluidalnych zostaje niezagospodarowana. W referacie zostały przedstawione wyniki badań, które dają możliwość wykorzystania tego odpadu w sposób zgodny z ochroną środowiska oraz korzyści ekonomiczne stosowania aktywowanych lotnych popiołów fluidalnych.. Wprowadzenie Popioły są ubocznymi produktami spalania powstającymi w wyniku energetycznego spalania węgla kamiennego lub brunatnego. Chcąc spełnić wymagania Dyrektywy 00/80/WE Elektrociepłownie w Polsce zmuszone są do modernizacji instalacji odsiarczania spalin, redukcji NO i odpylania. Niektóre z Elektrowni w Polsce zdecydowały się na wymianę starych kotłów na kotły z cyrkulacyjną warstwą fluidalną, które rozwiązują ten problem. Z tego powodu często w literaturze specjalistycznej dotyczącej popiołów z energetyki zawodowej pojawia się nowy produkt spalania paliw stałych popiół fluidalny. Popioły te charakteryzują się specyficznym składem chemicznym i właściwościami, które na ogół nie mieszczą się w granicach wymagań normy PN-EN 450 []. Z tego powodu lotne popioły z palenisk fluidalnych traktowane są powszechnie jako odpad nieprzydatny do wykorzystania oraz uciążliwy dla środowiska przy ich niewłaściwym wykorzystaniu i składowaniu. Dane z roku 00 podają, że w Polsce mamy około 4 tys. ton popiołów ze spalania węgla w kotłach z cyrkulacyjną warstwą fluidalną, z czego zagospodarowuje się około 67,4 %. Zagospodarowywanie polega głównie na wypełnianiu wyrobisk górniczych lub wykorzystywaniu go do rekultywacji i makroniwelacji.

2 Firma Energomar-Nord zaproponowała rozwiązanie problemu zagospodarowania pozostałej części odpadu oferując linie do przetwarzania lotnych popiołów fluidalnych na produkt o nazwie handlowej Flubet. Uzyskany produkt przy odpowiednim stosowaniu jest wartościowym składnikiem materiałów budowlanych. Przetwarzanie popiołów fluidalnych pozwala na gospodarcze wykorzystanie odpadów paleniskowych zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Flubet ma aprobaty techniczne Instytutu Techniki Budowlanej (ITB AT-5557/00) oraz Instytutu Badawczego Dróg i Mostów (IBDiM AT ), a także atest Państwowego Zakładu Higieny poświadczające przydatność materiału w budownictwie i drogownictwie jako dodatku do betonów. Firma chcąc poszerzyć możliwość zbytu Flubetu na inne dziedziny budownictwa inżynieryjnego zainteresowała się możliwościami zastosowania tego produktu w hydrotechnice. Wśród hydrotechnicznych zastosowań zawiesin twardniejących dominują przesłony przeciwfiltracyjne, przy czym stosuje się je jako elementy nowo wznoszonych budowli lub w remontach obiektów istniejących [5, 8, 9]. Rosnącego znaczenia nabiera stosowanie przesłon przeciwfiltracyjnych w ochronie wód podziemnych przed zanieczyszczeniem [4, 7, ]. Przedmiotem pracy są badania zawiesin twardniejących cementowo-bentonitowowodnych z dodatkiem aktywowanego popiołu ze spalania węgla kamiennego w kotle fluidalnym (nazwa handlowa Flubet). Celem podjętych badań było rozpoznanie wybranych właściwości technicznych zawiesin z dodatkiem Flubetu i zebranie danych do oceny jego przydatności na przesłony przeciwfiltracyjne wykonane w wykopach wąskoprzestrzennych i wykorzystywane w obiektach ochrony środowiska. Oprócz wniosków z wykonanych badań w artykule przedstawiono postulowane kierunki dalszych badań zawiesin twardniejących z dodatkiem popiołów fluidalnych. Pozytywne wyniki badań dadzą możliwość wykorzystania niezagospodarowanej części lotnych popiołów fluidalnych.. Aktywowane popioły fluidalne i ich charakterystyka Flubet jest produktem, który powstaje przez aktywację lotnych popiołów fluidalnych opatentowaną metodą EMDC [] polegającą na mechanicznej aktywacji dezaglomeracji cząstek popiołu oraz wywołaniu defektów strukturalnych na ich powierzchniach.

3 Badania właściwości aktywowanego popiołu fluidalnego (Flubetu) wykorzystywanego do badań, wykonane zostały przez Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych w Opolu [0]. Analizę składu mineralnego Flubetu przeprowadzono przy wykorzystaniu dyfraktometrii rentgenowskiej i termicznej analizy różnicowej. Stwierdzono, że w badanej próbce popiołu występują: kwarc, anhydryt, tlenek wapnia, kalcyt, hematyt i ilit [0]. Badania właściwości fizycznych przeprowadzono według normy PN-EN 450 []. Miałkość badanego popiołu, określana jako pozostałość na sicie o oczkach 0,45 mm firmy Fritsch wynosiła,6 % masy (maksymalna miałkość nie powinna przekraczać 40 %). Istotną cechą popiołu jest wskaźnik aktywności. Jest to procentowy stosunek wytrzymałości na ściskanie beleczek z zaprawy normowej wykonanych przy użyciu mieszaniny 75% masy cementu i 5% popiołu, do wytrzymałości badanych w tym samym wieku normowych beleczek wykonanych przy użyciu cementu porównawczego. Wskaźnik aktywności po 8 i 90 dniach powinien osiągnąć odpowiednio, co najmniej 75 % i 85 %. Wskaźnik aktywności pucolanowej badanego popiołu wynosi (po 8 dniach) 98, %. W badaniach, jako cement porównawczy, zastosowany został CEM I 4,5 R z cementowni Strzelce Opolskie. Oznaczenie wytrzymałości na ściskanie wykonano według normy PN-EN 96- [4]. Pęcznienie zaczynu cementowo-popiołowego o składzie: 50 % Flubetu i 50 % cementu porównawczego, oznaczone metodą Le Chateliera wg PN-EN 96- [6] wyniosło 0,5 mm (wartość dopuszczalna wynosi 0 mm). Gęstość badanego popiołu (Flubetu) oznaczona według PN-EN 96-6 [7] wynosi 598 kg/m. Przeprowadzone badania fizyko-chemiczne [0] pozwalają zaklasyfikować badany popiół aktywowany (Flubet), do popiołu bogatego w takie związki jak SO i CaO. Jednym z wdrożonych już zastosowań Flubetu są betony cementowe. Stosuje się tu Flubet jako dodatek zastępujący do 0 % masy cementu. Przeprowadzone badania [0] wykazały, że Flubet jako dodatek do betonów powoduje: wzrost wytrzymałości na ściskanie, obniżenie nasiąkliwości, poprawę szczelności, obniżenie skurczu w trakcie wiązania,

4 poprawę mrozoodporności. Stosowanie Flubetu do betonów powoduje obniżkę kosztów wytwarzania betonu.. Właściwości zawiesin twardniejących z aktywowanym popiołem fluidalnym.. Badania zawiesin płynnych oraz właściwości fizycznych i wytrzymałościowych zawiesin stwardniałych W pracy wykorzystana została metoda statystycznego planowania eksperymentu, pozwalająca na określenie zależności wybranych cech zawiesiny od jej składu. Istotą metody jest taki dobór wartości zmiennych wejściowych i, aby poszukiwanie współczynników funkcji regresji zapewniło odpowiednią dokładność ich oszacowania, przy możliwie małej liczbie doświadczeń. Dziedzina eksperymentu została ustalona na podstawie badań wstępnych, które miały na celu określenie maksymalnego i minimalnego dozowania poszczególnych składników: aktywowanego popiołu fluidalnego, cementu i bentonitu, w taki sposób, aby nieprzekroczone zostały założone wartości wybranych cech technologicznych zawiesiny twardniejącej, tj.: maksymalny odstój dobowy wody nie większy niż 5 %, lepkość umowna nie większa niż 50 s. Wartości środkowe zakresu zmienności to dla cementu (CEM I,5R Strzelce Opolskie ) i bentonitu ( Zębiec ) 70 kg/000 dm wody, a dla Flubetu 60 kg/000 dm wody. Jednostkowy zakres zmienności wynosił dla cementu i bentonitu 0 kg/000 dm wody, a dla Flubetu 40 kg/000 dm wody. Program badań przedstawia tablica nr. Do momentu rozformowania (6 0 dni) próbki przechowywane były pod folią w temperaturze pomieszczenia laboratoryjnego (od 8 C do 5 C). Po rozformowaniu próbki dojrzewały w naczyniu wypełnionym wodą. Ze względu na funkcje, jakie ma spełniać zawiesina za celowe uznano wykonanie następujących badań i oznaczeń (wg BN-90/785-0 []): a) dla zawiesiny płynnej: badanie gęstości objętościowej (waga ramienna typu Baroid a), badanie lepkości umownej (lejek wypływowy Marsha), badanie odstoju dobowego wody,

5 b) dla zawiesiny stwardniałej: badanie gęstości objętościowej, badania wytrzymałościowe (po 4, 8 i 60 dniach dojrzewania). Wyniki badań właściwości zawiesiny cementowo-bentonitowo-popiołowo-wodnej w stanie płynnym i po stwardnieniu przedstawia tablica nr. Uzyskane rezultaty badań doświadczalnych pozwoliły na estymowanie współczynników funkcji regresji, a oszacowanie wariancji badanych wielkości (przez kilkakrotne powtórzenie badań wybranego składu zawiesiny na różnych zarobach) dało możliwość zweryfikowania statystycznej istotności poszczególnych składników wielomianu. Ostatecznie uzyskano następujące zależności funkcyjne badanych właściwości zawiesin od jej składu: ρ =,76 + 0, ,00 + 0,09 + 0,00 + 0, ,00 0,00 0,00 + 0,00 + () L = 40,90,4,5 +,50 + 6,7 0,74,5 + 0,405 +,605 () O d =,59 0,58 + 0,5 + 0,5,5 + 0,8 + 0, + 0,0 + () R c ( 8) + 6,47 = 07, ,8 +,76,67 + 4,5 + 8,4 + 4,5 + 5, ,77 (4) R z = 5, , 77 (5) 8 ( ) w równaniach () (5) wielkości,, występują w postaci kodowanej, tj. przyjmują wartości z przedziału <-;>. Dzięki wykorzystaniu statystycznego planowania eksperymentu [8], wyniki badań zawiesiny twardniejącej cementowo-bentonitowo-popiołowo-wodnej można było przedstawić w formie zależności funkcyjnych i na ich podstawie sporządzić plany warstwicowe. Plany warstwicowe umożliwiają planowanie składów zawiesin (w zakresie eksperymentu) o projektowanych właściwościach. Umożliwiają również przeanalizowanie wpływ poszczególnych składników zawiesiny twardniejącej na zmianę jej właściwości.

6 Tablica. Program i wyniki badań zawiesin cementowo-bentonitowo-popiołowo-wodnych NR PROGRAM BADAŃ WŁAŚCIWOŚCI ZAWIESINY PŁYNNEJ WŁAŚCIWOŚCI ZAWIESINY STWARDNIAŁEJ RECE PTY dozowanie stałych składników [kg/000 dm wody]: gęstość objętościowa lepkość umowna odstój dobowy wytrzymałość na ściskanie [kpa]: wytrzymałość na rozciąganie przy rozłupywaniu [kpa]: cement bentonit popiół po 4 po 8 po 60 po 4 po 8 po 60 [g/cm ] [s] [%] ( ) ( ) ( ) dniach dniach dniach dniach dniach dniach , 48,0,0 6, 47,0 409,,8 47,0 69, ,7 46,0 0,5 4,8 4,7 65,4,8 0,6 7, ,0 8,5,5 55,9 7, 98,9,4 7, 7, ,0 5,0,0 8,0 9,0 8,4 9, 8, 4, ,7 7,0,5 4,8 6,9 05,4, 4,4 9, ,6 59,0 0,5 6, 6,7 9,4, 4,5 8, ,9 8,0,5 87,6 06, 8,6 4,8 0, 8, ,5 6,5,5 4,8 75,0 06,, 4, 7,9 9 57, ,6 4,0,5 55, 95,5 64,7,,5, 0 8, ,9 4,5,0 74, 05,8 4,,4 0,9 44, ,85 60,8 8,0,5 65,0 60,7 74,,5 4,8 49,4 70 8,5 60,8 5,0 0,5 47,8,5 44,8, 4,0 4, ,4,5 4,0,0 6,6, 4,7,, 7, ,6,0 4,0,0 67,0 00, 7,7,5 8,0 9, ,8 8,0,75 47, 7,5 5,9,6 7,7 8,0

7 Poniżej przedstawiono najważniejsze rezultaty takiej analizy. Uzyskane wyniki badań gęstości objętościowej zawiesiny płynnej wykazały, że zwiększanie dozowania Flubetu bądź cementu ma istotny wpływ na zwiększenie tej właściwości (rysunek nr ). Mały wpływ na gęstość objętościową ma bentonit, oczywiście w zakresie dozowania tj. od 60 do 80 kg/000 dm wody, co potwierdzają wykresy zależności bentonitu od Flubetu i cementu od bentonitu..00 Popiół(Flubet) Rysunek. Wpływ zawartości Flubetu i cementu [kg/000 dm wody] na gęstość objętościową [g/cm ] zawiesiny płynnej przy stałym dozowaniu bentonitu wynoszącym 70 kg/000 dm wody. Cement Dominujący wpływ na zmianę lepkości umownej ma dozowanie bentonitu. W zakresie dozowania cementu tj kg/000 dm wody lepkość umowna wzrasta o [s], natomiast przy takim samym zakresie dozowania bentonitu lepkość umowna wzrasta o 4 [s]..00 Popiół(Flubet) Bentonit Rysunek. Wpływ zawartości bentonitu i Flubetu [kg/000 dm wody] na lepkość umowną [s] zawiesiny płynnej przy stałym dozowaniu cementu wynoszącym 60 kg/000 dm wody.

8 Z analizy wykresów wynika, że na zmniejszanie odstoju dobowego wody istotny wpływ ma bentonit (rysunek nr ). Wykres przedstawiający zależność między cementem a bentonitem przy maksymalnym dozowaniu Flubetu (00 kg/000 dm wody) jest analogiczny do wykresu przedstawionego na rysunku..00 Popiół(Flubet) Bentonit Rysunek. Wpływ zawartości bentonitu i Flubetu [kg/000 dm wody] na odstój dobowy [% objętości zawiesiny] przy stałym dozowaniu cementu wynoszącym 70 kg/000 dm wody. Na podstawie wykresów przedstawionych na rysunku nr 5 i 6 widać, że bentonit nie ma istotnego wpływu na wzrost wytrzymałości na ściskanie. Na wzrost wytrzymałości na ściskanie zasadniczy wpływ mają materiały wiążące, do których zaliczmy w przypadku tych recept cement i Flubet (rysunek nr 4)..00 Popiół(Flubet) Rysunek 4. Wpływ zawartości cementu i Flubetu [kg/000 dm wody] na wytrzymałość na ściskanie [kpa] Cement po 8 dniach dojrzewania przy stałym dozowaniu bentonitu wynoszącym 70 kg/000 dm wody.

9 .00 Bentonit Rysunek 5. Wpływ zawartości cementu i bentonitu [kg/000 dm wody] na wytrzymałość na ściskanie [kpa] po 8 dniach dojrzewania przy stałym dozowaniu popiołu (Flubet) wynoszącym 00 kg/000 dm wody. Cement.00 Bentonit Popiół(Flubet) Rysunek 6. Wpływ zawartości popiołu (Flubet) i bentonitu [kg/000 dm wody] na wytrzymałość na ściskanie [kpa] po 8 dniach dojrzewania przy stałym dozowaniu cementu wynoszącym 70 kg/000 dm wody. Przyrosty wytrzymałości na ściskanie w poszczególnych receptach przedstawione zostały na rysunku nr 7.

10 ,4 98,89 7,7 wytrzymałość na ściskanie [kpa] ,4 65,9 8,6 8,95 05,6 55,9 4,69 8 6,06 6,89 4,79 8,6 06,4 05,75 64,7 9,8 06,6 95,54 87,58 74,97 74, 6,69 55,07 4,78 6, 4,78 4,09 74,8 5,86 44,8 00,4 60,7 4,69 7,5,46 65,0 67,0 47,77 47,,4 6, nr recepty po 4 dniach dojrzewania po 8 dniach dojrzewania po 60 dniach dojrzewania Rysunek 7. Przyrosty wytrzymałości na ściskanie [kpa] zawiesiny cementowo-bentonitowo-popiołowowodnej w kolejnych dniach dojrzewania... Badania reologiczne zawiesin po stwardnieniu* Reologia jest to nauka o odkształceniu i płynięciu ciał, gdzie podstawowymi zjawiskami reologicznymi jest płynięcie i relaksacja, które określane jest za pomocą prób. Celem badań [0] było zebranie danych o zawiesinach twardniejących cementowobentonitowo-popiołowo-wodnych wykonując badania na kilku zarobach o tym samym składzie (tablica nr, recepta nr 5) i scharakteryzowanie podstawowych właściwości reologicznych zawiesiny w stanie stwardniałym. Badania edometryczne wykonano na próbkach o średnicy 4,0 cm i wysokości,0 cm po 4, 8 i 60 dniach dojrzewania. Badania prowadzone były jednocześnie w trzech edometrach w warunkach swobodnej rozszerzalności bocznej na próbkach z tej samej serii, ale przy innych obciążeniach, stanowiących odpowiednio 0 %, 0 % i 40 % aktualnej wytrzymałości zawiesiny na ściskanie jednokierunkowe. Analizę badań edometrycznych przeprowadzono na podstawie odczytów odkształceń sporządzonych w poszczególnych seriach badań. * Paluszak K.: Badania właściwości reologicznych zawiesin twardniejących w stanie stałym. Praca magisterska, PW 00r.

11 Z wykresów odczytano odkształcenia początkowe ε 0 (pierwszy pomiar od chwili przyłożenia obciążenia) i odkształcenia całkowite ε c. Odkształcenie pełzania obliczono według wzoru: ε d = ε c - ε 0 (6) gdzie: ε 0 odkształcenie początkowe, ε d odkształcenie pełzania, ε c odkształcenie całkowite. Wnioski z uzyskanych wyników są następujące: wzrost wytrzymałości zawiesiny twardniejącej z Flubetem wraz z czasem dojrzewania, wzrost odkształceń początkowych, opóźnionych i całkowitych ze wzrostem obciążenia, przy wzroście wieku zawiesiny w chwili obciążenia maleje wzrost wartości odkształceń, odkształcenia i naprężenia są proporcjonalne. 4. Ocena przydatności popiołów fluidalnych do zawiesin twardniejących. Kierunki dalszych badań Przeprowadzone badania wybranych właściwości technicznych zawiesiny twardniejącej wykonanej z dodatkiem Flubetu wskazują na to, że podstawowe, technologiczne właściwości materiału są odpowiednie do stosowania go na przesłony przeciwfiltracyjne realizowane w wykopach wąskoprzestrzennych. Ze względu na ograniczony zakres wykonanych badań ocena ta ma charakter wstępny i wymaga potwierdzenia w odniesieniu do innych, istotnych właściwości zawiesin z dodatkiem Flubetu. Flubet różni się od popiołów lotnych z kotłów konwencjonalnych, co sprawia, że przenoszenie informacji o wpływie tego dodatku na właściwości zawiesin nie jest możliwe. Niezbędne jest więc kontynuowanie badań zawiesin twardniejących z Flubetem. W przypadku stosowania zawiesiny na przesłony przeciwfiltracyjne niezbędne są badania wodoprzepuszczalności oraz ze względu na rosnące wykorzystanie przesłon w ochronie wód podziemnych przed zanieczyszczeniem odporności korozyjnej zawiesin twardniejących z Flubetem na różnego rodzaju agresywności chemiczne. Badania takie

12 powinny być tak zaprojektowane, aby dostarczyć informacji potrzebnej do oszacowania trwałości przesłon. Powinny więc uwzględnić nie tylko rodzaj zanieczyszczeń, ale i sposób ich oddziaływania na materiał przesłony, tj. możliwość znalezienia się zanieczyszczeń w składzie wytwarzanej zawiesiny, ich wnikanie w zawiesinę stwardniałą, dyfuzyjny lub konwekcyjny charakter transportu zanieczyszczeń itp. Można spodziewać się, że podobnie jak odpady paleniskowe ze spalania konwencjonalnego [6], tak i popioły fluidalne okażą się korzystnym dodatkiem antykorozyjnym do zawiesin twardniejących, przynajmniej w odniesieniu do niektórych rodzajów agresywności. Teza ta wymaga doświadczalnego sprawdzenia. Zawiesiny twardniejące mogą pod pewnymi warunkami pełnić rolę zaczynów iniekcyjnych lub stanowić materiały na wylewane i samopoziomujące się poziome uszczelnienia. Po stwardnieniu zawiesiny oczekiwania odnośnie jej cech wytrzymałościowych, przeciwfiltracyjnych i odporności na korozję chemiczną będą zwykle analogiczne do stawianych zawiesinom twardniejącym w przesłonach przeciwfiltracyjnych. Wskazuje to na ważność badań korozyjnych i ich szersze znaczenie dla potencjalnych zastosowań lotnych popiołów fluidalnych w geotechnice i ochronie środowiska. Prowadzone badania poligonowe dla zawiesiny twardniejącej przeznaczonej do ubezpieczania wykopu metodą berlińską potwierdzają wyniki uzyskane w laboratorium. Wykonane zostały trzy recepty o różnych składach. Skład poszczególnych zarobów oraz wyniki uzyskane w badaniach wytrzymałościowych przedstawia tablica nr. Tablica. Skład recept oraz wyniki badań wytrzymałościowych. Wytrzymałość na ściskanie Ilość składników (średnia z trzech próbek) Nr [kg/00 litrów wody] [MPa] recepty po 7 dniach po 4 dniach Flubet cement bentonit betostat dojrzewania dojrzewania ,,, , 0, 0, ,,,5 Korzyści ekonomiczne płynące z zastosowania Flubetu do zawiesin twardniejących są uzależnione od projektowanych parametrów zawiesiny twardniejącej oraz od technologii jej wykonania.

13 5. Literatura [] BN-8/67-5 Kontrola międzyoperacyjna. Metody analizy chemicznej surowców. [] BN-90/785-0 Płuczka wiertnicza. Metody badań w warunkach polowych. [] Dąbek R., Kledyński Z., Ładyżyński K.: Badania kontrolne zawiesin twardniejących na budowie metra w Warszawie. Gospodarka Wodna, nr 9/989. [4] Dokumentacja wyników badań laboratoryjnych wraz z opinią dotyczącą jakości stwardniałego tworzywa do budowy ekranu przeciwfiltracyjnego w Świętochłowicach. Chemkop-Label Sp. z o.o., Kraków, sierpień 994, maszynopis. [5] Jawański W., Nowicki W., Młodawski W.: Realizacja przesłony przeciwfiltracyjnej na lewym przyczółku zapory Chańcza. Mat. VII Konferencji Technicznej Kontroli Zapór, Rytro, [6] Kledyński Z.: Odporność korozyjna zawiesin twardniejących e obiektach ochrony środowiska. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Inżynieria Środowiska, z., Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 000; s. 0. [7] Kledyński Z., Kozyra M.: Properties of hardening slurries state of knowledge review of applications in Poland. W Sanierung und Modernisierung von Wasserbauwerken, aktuelle Beispiele aus Deutschland, Polen, der Slowakei und Tschechien Technische Universitat Dresden. Dresdner Wasserbauliche Mitteilungen, Heft 0, Dresden 997. [8] Kłosiński B., Rafalski L.: Zastosowanie zawiesiny twardniejącej do wykonania przesłony przeciwfiltracyjnej w przyczółku zapory w Dębem. Kwartalnik Budownictwo Hydrotechniczne i Rurociągów Energetycznych Zrzeszenia Hydrobudowa-Energopol nr 4/985. [9] Lewandowski R.: Reconstruction of the Dychow dam subsequent to the slope failure. International Symposium on new trends and guidelines on dam safety, Spanish NCOLD, Barcelona 998. [0] Paluszak K.: Badania właściwości reologicznych zawiesin twardniejących w stanie stałym. Praca dyplomowa magisterska, PW 00r. [] Patent nr 8080, na wynalazek pt.: Sposób i urządzenie do otrzymywania materiałów wiążących z popiołów kotłów energetycznych, zwłaszcza z paleniskiem fluidalnym. [] Pisarczyk S.: Problemy geotechniczne budowy uszczelnień nowoczesnych składowisk odpadów komunalnych. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej, Inżynieria Środowiska, z., OWPW, Warszawa 997. [] PN-EN 450 Popiół lotny do betonu. Definicje, wymagania i kontrola jakości. [4] PN-EN 96- Metody badania cementu. Oznaczenie wytrzymałości. [5] PN-EN 96- Metody badania cementu. Analiza chemiczna cementu. [6] PN-EN 96- Metody badania cementu. Oznaczenie czasu wiązania i stałości objętości. [7] PN-EN 96-6 Metody badania cementu. Oznaczenie stopnia zmielenia. [8] Polański Z. Planowanie doświadczeń w technice, PWN, Warszawa 984 r. [9] Rafalski L.: Właściwości i zastosowanie zawiesin twardniejących. Studia i Materiały. Zeszyt 4, Instytut Badawczy Dróg i Mostów, Warszawa 995.

14 [0] Ratajczyk K., Giergiczny E. Ocena przydatności aktywowanego popiołu lotnego z kotła o spalaniu fluidalnym w EC Żerań jako dodatku do betonu, (maszynopis, źródło Hydrobudowa-) Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych w Opolu, Zakład Inżynierii Materiałowej, Opole 999 r.