Powrót do Europy. Dariusz Ka³an. Dodatek czeski

Transkrypt

1 Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ Dariusz Ka³an W polityce wschodniej Czechy umiejętnie balansują między idealistycznym imperatywem demokratyzacji a pragmatycznym rozwojem kontaktów gospodarczych. Dlaczego jednak aspekt humanitarny nie dotyczy relacji z Rosją? Wydawać by się mogło, że Czechy ze wszystkich państw Grupy Wyszehradzkiej mają najmniej powodów, by interesować się Wschodem jako jedyne nie graniczą z żadnym z krajów dawnego ZSRR. Wprawdzie na ich terytorium mieszka znacząca liczba mniejszości narodowych z tych obszarów, ale w przeciwieństwie do Polski czy Węgier nie dotyczy ich problem własnej diaspory rozrzuconej po ziemiach wschodnich. Relacje z regionem poradzieckim nie wywołują w Czechach takich emocji jak w Polsce, a pod względem choćby bezpieczeństwa energetycznego nie mają tak dużego znaczenia strategicznego jak w przypadku Słowacji i Węgier. Zaangażowaniu na Wschodzie nie sprzyja także tradycyjne myślenie o pozycji geopolitycznej Czech, które jak ujęto to w rządowym memorandum ze stycznia 1996 roku stanowią naturalną i wyrazistą część cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Mało kto pamięta, że to Czesi jako pierwsi przedstawili koncepcję unijnej polityki wschodniej. A jednak to Czechy należą do państw najaktywniej wspierających program Partnerstwa Wschodniego, co ułatwia im obecność w Komisji Europejskiej ich rodaka, Štefana Fülego, który odpowiada za sprawy rozszerzenia i politykę sąsiedztwa. Partnerstwo zainaugurowano zresztą w czasie czeskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, a jego pierwszy szczyt odbył się w maju 2009 roku w Pradze. Mało kto dziś o tym pamięta, ale to Czesi w 2007 roku pierwsi przedstawili koncepcję unijnej polityki wschodniej, zyskali nawet przychylność Węgrów i Słowaków, jednak Polacy i Szwedzi okazali się skuteczniejsi w pozyskiwaniu partnerów ze starej Unii. Powrót do Europy Aby w pełni zrozumieć motywy polityki wschodniej naszych południowych sąsiadów, warto cofnąć się do lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Po przemianach geopolitycznych lat 1989 i 1993 Czechy stały się regionalnym liderem transformacji ustrojowej i gospodarczej, a w ich polityce zagranicznej zaczęła dominować

2 184 Dariusz Ka³an, Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ silna orientacja okcydentalistyczna. Jej zwolennikiem był prezydent Václav Havel, który nie był bezkrytycznym sympatykiem Zachodu i dostrzegał płynące stamtąd zagrożenia, ale jednocześnie miał świadomość braku alternatywy wobec tego kierunku. To w gronie dawnych dysydentów Dużą rolę w czeskiej polityce wschodniej odgrywa dziedzictwo Pierwszej Republiki i czechosłowackich dysydentów. powstało hasło powrotu do Europy, które po raz pierwszy głośno wybrzmiało w czasie aksamitnej rewolucji. Mówiono o powrocie, bo z jednej strony Czechy jak pisał premier Petr Nečas po śmierci Havla zawsze były częścią Zachodu, a nie mostem między nim a Wschodem. Z drugiej zaś nawiązywano w ten sposób do tradycji Pierwszej Republiki Czechosłowackiej ( ), dumnej ze swojego liberalno-demokratycznego ustawodawstwa, ochrony praw człowieka i swobód mniejszości, czyli wszystkiego, co w latach dziewięćdziesiątych uważano za synonim Europy. Mocny zwrot na Zachód spowodował jednak, że Czechy przestały interesować się przeciwległym biegunem kontynentu, a ich polityka wschodnia w latach dziewięćdziesiątych ograniczyła się do układania skomplikowanych relacji ze Słowacją rządzoną przez Vladimíra Mečiara. Havel próbował zrównoważyć zaangażowanie na Zachodzie współpracą z partnerami z Europy Środkowej, ale jej granice kończyły się na Bugu i górnej Cisie. Nic więc dziwnego, że Czechy wraz ze Słowacją najwcześniej, bo już w 2000 roku, bez większego żalu wprowadziły wizy dla mieszkańców krajów poradzieckich, co było wprawdzie wymuszone staraniami o akcesję do Unii Europejskiej, ale wcale nie wymagało tak dużego pośpiechu Polska i Węgry zniosły ruch bezwizowy trzy lata później. Azyl i samochody Paradoks czeskiej polityki wschodniej ostatnich dwóch dekad polega na tym, że argument, który podawano, aby usprawiedliwić ucieczkę od Wschodu w latach dziewięćdziesiątych, czyli potrzebę rozciągnięcia świata wolnorynkowej liberalnej demokracji na obszar dawnych demoludów, po wejściu do Unii Europejskiej stał się motorem aktywności Pragi w krajach poradzieckich. Już jako kraj unijny Czechy uznały, że ich tradycje historyczne, a także doraźna konieczność znalezienia swojej niszy, sprawiają, iż czas zainteresować się tym, co dzieje się na Wschodzie. Jednak ten idealistyczny imperatyw demokratyzacji i obrony praw człowieka, odziedziczony w spadku po Pierwszej Republice i czechosłowackim ruchu dysydenckim, należało dopełnić jeszcze czymś kontaktami gospodarczymi. Przez długie lata czescy przedsiębiorcy i inwestorzy robili co w ich mocy, żeby zaistnieć na rynkach zachodnich oraz w krajach sąsiedzkich, lekceważąc potencjał

3 Dariusz Ka³an, Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ 185 ekonomiczny obszaru poradzieckiego, który odstraszał ich wysokim stopniem korupcji i nieprzyjaznymi regulacjami prawnymi. Jeszcze w 2003 roku wymiana handlowa Czech z Ukrainą wynosiła zaledwie 531 milionów dolarów. W 2008 roku ta suma zwiększyła się prawie czterokrotnie i zapewne rosłaby dalej, gdyby nie globalny kryzys. Stosunki Czech z Ukrainą, która wcześniej była traktowana jako tło dla układania relacji z Moskwą lub Brukselą, są najlepszym przykładem rozpoczętego po 2004 roku umiejętnego balansowania między działaniami na rzecz demokratyzacji a pragmatyczną potrzebą rozwoju kontaktów handlowych. W ostatnich miesiącach uwagę europejskiej opinii publicznej zwróciło zaangażowanie Czech w sprawę Julii Tymoszenko. Czeski rząd bodaj jako jedyny w Europie nie ograniczył się do słownego strofowania polityków w Kijowie. Ryzykując ochłodzenie kontaktów dwustronnych, Czechy przyznały azyl polityczny mężowi byłej premier Ołeksandrowi Tymoszence oraz ministrowi gospodarki w jej gabinecie Bohdanowi Danyłyszynowi. W rewanżu władze ukraińskie pod zarzutem szpiegostwa nadały status persona non grata dwóm pracownikom attachatu wojskowego ambasady Czech w Kijowie, na co z kolei odpowiedziano wydaleniem dyplomaty z placówki ukraińskiej w Pradze. Niemający precedensu okres napięć nie odbił się jednak na relacjach gospodarczych obu państw. Pogrążona w kryzysie Ukraina raczej nie będzie zniechęcać czeskich firm, które wspierane przez państwo ani myślą rezygnować z coraz lepiej rozpoznanego rynku ukraińskiego. Znamienne, że w grudniu 2011 roku, czyli w momencie największego ochłodzenia w stosunkach politycznych, do Pragi przyjechał premier Mykoła Azarow i podpisał wiele atrakcyjnych umów gospodarczych. Dwa miesiące później ujawniono, że kancelaria prezydenta Ukrainy zakupiła dwadzieścia samochodów marki Škoda, którymi od tej pory Wiktor Janukowycz będzie jeździł w ramach oszczędności (zastąpiły luksusowe mercedesy). Według ukraińskich mediów, zamówienie opiewa na sumę prawie miliona euro. Szacuje się, że na Ukrainie działa już około dwustu małych i średnich firm z Czech, i chociaż dla Ukraińców Czechy nie są pierwszoplanowym partnerem gospodarczym, to w ostatniej dekadzie zrobiono wiele, aby nadrobić zaniedbania z lat dziewięćdziesiątych. Z każdym można się dogadać W sprawie Julii Tymoszenko czeski rząd jako jedyny w Europie nie poprzestał na słownych reprymendach. Podobna strategia jest realizowana wobec Białorusi. Czechy nie tylko wspierają unijne sankcje nakładane na reżim Aleksandra Łukaszenki, ale także same podejmują szereg działań mających na celu bojkotowanie białoruskiego przywódcy (odmowa przyznania mu wizy na praskie szczyty NATO w 2002 roku i Partnerstwa

4 186 Dariusz Ka³an, Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ Wschodniego w 2009 roku) oraz wzmacnianie opozycji w jego kraju. Prezydent Havel był pomysłodawcą powołania w 2004 roku w Pradze Občanské Bělorusko, międzynarodowego think tanku wspierającego inicjatywy demokratyczne na Białorusi. Dwa lata później o mały włos nie doszło do zamrożenia stosunków dwustronnych, kiedy okazało się, że z inicjatywy ambasady Czech w Mińsku przetłumaczono na język białoruski raport ONZ na temat łamania praw człowieka na Białorusi, który następnie był dystrybuowany przez czeskich dyplomatów. Ambicją władz czeskich jest również nawiązanie do tradycji z czasów Pierwszej Republiki, która była europejskim centrum białoruskiego ruchu niepodległościowego. W marcu 2011 roku Czechy udzieliły azylu prześladowanemu kandydatowi na prezydenta Alesiowi Michalewiczowi, a kilka tygodni temu opozycyjnemu ruchowi Razam. Wcześniej przez wiele lat w Pradze mieszkał inny dysydent, wybitny pisarz Wasil Bykau. Jednak tak jak w przypadku Ukrainy czeski idealizm kończy się tam, gdzie zaczynają się twarde interesy. Czechy są jednym z ważniejszych partnerów gospodarczych Białorusi w Unii Europejskiej: wartość wymiany handlowej między oboma krajami zwiększyła się z 90 milionów dolarów w 2002 roku do 465 milionów w roku ubiegłym. Mimo że w porównaniu z polsko-białoruską współpracą gospodarczą nie są to duże liczby, to tempo wzrostu przemawia na korzyść mniejszych Czech. W planach jest już wspólna budowa elektrowni wodnej i elektrociepłowni na Białorusi oraz inwestycje infrastrukturalne związane z przesyłem surowców naturalnych. Rosja jako zagrożenie? W ostatnim dwudziestoleciu zawiłymi ścieżkami przechodziła również polityka Czech wobec Rosji. Kadencje dwóch kolejnych prezydentów, wielkich rywali i alter ego Havla i Václava Klausa pokazują szczególną cechę czeskich elit, które rosnący eurosceptycyzm próbują rekompensować ocieplaniem relacji z Moskwą. To Klaus zamienił rozsądny zwrot ku Zachodowi na otwarcie manifestowaną niechęć, W wielu kwestiach międzynarodowych Pradze bliżej do Moskwy niż do Brukseli. a nieufność wobec Rosjan na energiczną politykę zbliżenia. Obecny prezydent nie ukrywa, że w wielu kwestiach, dotyczących między innymi niepodległości Kosowa, wojny w Iraku, zmian klimatu czy interwencji w Gruzji, jest mu bliżej do rosyjskiej wierchuszki niż partnerów z Unii. Z Władimirem Putinem spotykał się pięciokrotnie, ostatnio lobbuje za udziałem rosyjsko-czeskiego konsorcjum w przetargu na rozbudowę elektrowni jądrowej w czeskim Temelinie. Taką postawę można jednak zrozumieć, bo inaczej niż w Polsce czy krajach bałtyckich Rosja

5 Dariusz Ka³an, Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ 191 nie jest postrzegana jako zagrożenie zarówno przez czeskie społeczeństwo, jak i dużą część klasy politycznej z konserwatystą Klausem, socjaldemokracją i komunistami na czele. Nie licząc drugiej połowy XX wieku, Czechy nigdy przez długi czas nie znajdowały się pod jej politycznym czy kulturowym parasolem. Rosja to także Europa, przekonywał łagodny rusofil i ojciec czechosłowackiej niepodległości Tomáš Garrigue Masaryk. Dlatego czeska polityka wobec Rosji jest znacznie bardziej realistyczna niż wobec Ukrainy czy Białorusi. Do niedawna przedmiotem kontrowersji była amerykańska tarcza antyrakietowa, której część radarowa miała być umieszczona na terenie Czech, jednak po wycofaniu się administracji Baracka Obamy z tego projektu temat zniknął z agendy rozmów czesko-rosyjskich. W kontaktach z Moskwą władze w Pradze akcentują głównie kwestie ekonomiczne i energetyczne. Chociaż w przeszłości dochodziło do prób przejęcia czeskich obiektów lub spółek strategicznych przez Rosję (lotnisko Praga-Ruzyně, linie lotnicze ČSA, Transgas), to gospodarka wciąż pozostaje głównym polem współpracy obu krajów, a w 2011 roku wartość wymiany handlowej osiągnęła rekordowy poziom 11,4 miliarda dolarów (z czego 4,5 miliarda pochodziło z czeskiego eksportu). Za szczególnym traktowaniem Rosji przemawia także zależność Czech od dostaw surowców naturalnych ze Wschodu. Mimo że jest ona znacznie mniejsza niż w przypadku pozostałych krajów V4, to wystarczająco duża, aby zagrozić bezpieczeństwu energetycznemu państwa. Trudno zatem szukać w polityce wobec Rosji akcentów humanitarnych. Czechom nie przeszkadza nawet, że szefem czesko-rosyjskiej komisji gospodarczej został w marcu główny ideolog Kremla Władisław Surkow. Innym przykładem czeskiej wstrzemięźliwości była reakcja na wojnę w Gruzji To, co w latach dziewięćdziesiątych było usprawiedliwieniem dla ucieczki od Wschodu, dziś jest motorem działań Pragi w krajach poradzieckich. w sierpniu 2008 roku. Chociaż ówczesny premier Mirek Topolánek domagał się nałożenia sankcji na Rosjan, to już prezydent Klaus na temat rosyjskiej agresji wypowiadał się bardziej dyplomatycznie. Relacje z Ukrainą i Białorusią pokazują, że obecna polityka wschodnia Czech jest silnie naznaczona dziedzictwem historycznym Pierwszej Republiki i czechosłowackich dysydentów, które każe w zdecydowany sposób reagować na przypadki łamania zasad demokratycznych i praw człowieka. Ta strategia pozwala Pradze nie tylko wspierać ruchy opozycyjne oraz prześladowanych politycznie działaczy, ale także budować własną pozycję w Unii jako aktywnego gracza na Wschodzie, zdolnego do stanowczych i niestandardowych reakcji. Jednocześnie Czechy nie zapominają o pragmatycznym aspekcie działań dyplomatycznych i stopniowo rozszerzają strefę swoich wpływów gospodarczych na Wschodzie.

6 192 Dariusz Ka³an, Miêdzy idealizmem a ekonomi¹ Czesi mają inny stosunek do Rosji poza krótkim okresem XX wieku nigdy nie byli pod jej politycznym czy kulturowym wpływem. Ze względu na swój geopolityczny potencjał oraz wpływy w gospodarce i energetyce inaczej traktowana jest Rosja. Rzecznikiem utrzymania bezkonfliktowych stosunków z Moskwą jest prezydent Klaus, który natomiast w mniejszym stopniu angażuje się w budowanie relacji z innymi krajami z obszaru poradzieckiego, zostawiając kontakty z nimi w gestii kolejnych rządów. Taki podział jakkolwiek wprowadzający do czeskiej dyplomacji pewną niezdrową dychotomię w ostatnich latach przynosi nadspodziewanie dobre rezultaty polityczne i gospodarcze. Dariusz Kałan jest analitykiem do spraw Europy Środkowej w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych. Dziennikarz i doktorant w Szkole Nauk Społecznych IFiS PAN.