ŚREDNIOWIECZNA BUŁAWA Z OKOLIC WROCŁAWIA

Transkrypt

1 Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s Wrocław 2012 LECH MAREK, BEATA MIAZGA ŚREDNIOWIECZNA BUŁAWA Z OKOLIC WROCŁAWIA Abstract: The medieval mace fragment was found by chance in the vicinity of the villages of Piecowice, Śliwice, Pietrzykowice and Brzezia Łąka, Wrocław district. The specimen can be classified to type III, after A.N. Kirpichnikov s macehead typology. Finds of similar blunt weapons have been recorded in Russia, Romania, Hungary, Poland and the Baltic Countries. It is a matter of discussion whether the artefact can be regarded as a medieval war relic or as a trace of a small-scale local conflict. The piece has been investigated using archaeometric analysis and non-destructive X-ray fluorescence spectrometry. The alloy used for the mace head proved to be the so-called bell-bronze alloy. Key words: bell-bronze, mace, medieval, blunt weapons Pomiędzy wsiami Piecowice, Śliwice, Pietrzykowice i Brzezia Łąka, pow. wrocławski, gm. Długołęka odkryto przypadkowo unikatowy zabytek uzbrojenia średniowiecznego (ryc. 1). Znaleziska na powierzchni pola ornego dokonał lekarz Michał Wepsięć 1, o czym niezwłocznie powiadomił pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wkrótce wykonano prospekcję terenową w miejscu wskazanym przez odkrywcę. Znaleziony przedmiot to fragment buławy brązowej (ryc. 2, 3), typu III, według klasyfikacji A.N. Kirpičnikova (1966, s. 52). Podobne głowice spotykane są przede wszystkim na terenie dawnej Rusi, Węgier (por. Kovács 1971, s. 172, ryc. 3), Rumunii (Michalak 2005, s. 193) oraz obszarach bałtyjskich i ugrofińskich (Mäesalu 2009). Niestety, niewiele z nich pochodzi z dobrze datowanych nawarstwień. A.N. Kirpičnikov (1966, s. 52) opublikował analogiczne okazy z terytorium byłego ZSRR, odkryte podczas badań grodzisk zniszczonych w wyniku najazdów mongolskich ok r. Rosyjski uczony ustalił więc chronologię buław gwiaździstych typu III na XII XIII w. (tamże). Prawdopodobnie do tej pory nie udało się jednak uzyskać wiarygodnych informacji o pojawieniu się takiej buławy w XII-wiecznych nawarstwieniach (por. Liwoch 2006, s. 68). Na 1. połowę XIII w. datowany jest egzemplarz znaleziony podczas wykopalisk w centrum miasta Słucka na Białorusi (Mäesalu 2009, s. 142). Kres użytkowania innych okazów, 1 Autorzy serdecznie dziękują Panu Michałowi Wepsięciowi za nieocenioną pomoc i zaangażowanie w ustalenie wszystkich okoliczności odkrycia.

2 368 Lech Marek, Beata Miazga Ryc. 1. Okolice Wrocławia. Mapa z miejscem odkrycia buławy zaznaczonym czerwonym punktem (za www. geoportal.gov.pl) Fig. 1. Environs of Wrocław. Map showing the find location of the medieval mace indicated with a red dot (from na podstawie pozycji stratygraficznej, należałoby ustalić na połowę oraz koniec XIII w. (tamże, s ). Trudno na obecnym etapie badań przyznać jednoznacznie rację A.N. Kirpičnikovowi (1966, s. 52), który stwierdził, że kres wytwórczości buław typu III spowodowany był upadkiem rzemiosła brązowniczego na Rusi w połowie XIII w., będącym konsekwencją najazdów mongolskich. Znane są bowiem młodsze znaleziska, jak brązowa buława omawianej odmiany z posesji Rynek 55 w Elblągu (nr inw. EM.X.59). Odkryto ją w południowej partii wnętrza kamienicy, w nawarstwieniach XIV-wiecznych (Nawrolscy 1989, s. 262, ryc. 11). Głowica buławy, obecnie pusta w środku, zaraz po wydobyciu z ziemi miała zachowane pozostałości drewna wewnątrz osady (tamże). Naturalnie, okres użytkowania przedmiotu nie musi być tożsamy z czasem jego zdeponowania w ziemi. Można przypuszczać jednak, że głowice buław kopiowano jeszcze w XIV w., traktując oryginalne egzemplarze jako wzorniki do wytwarzania glinianych matryc do produkcji kolejnych naśladownictw. Najbardziej zbliżone ornamentyką do zabytku z okolic Wrocławia są XIII-wieczne buławy znalezione na Ukrainie w miejscowości Gorodnicâ, (Liwoch 2006, s. 72, ryc.

3 Średniowieczna buława z okolic Wrocławia 369 Ryc. 2. Okolice Wrocławia. Model 3D badanego przedmiotu: a widok ogólny modelu, b chmura punktów, c widok z teksturą i przekrojami poziomymi, d widok z teksturą i przekrojami pionowymi. Wykonał Bogdan Miazga 2 Fig. 2. Wrocław region. A 3-D model of the analysed object: a general view; b point cloud; c view showing the texture and horizontal section;, d view showing the texture and vertical sections. Scientific description Bogdan Miazga 2 4 5) oraz w rejonie beriegovskim (Kirpičnikov 1966, tabl. 29.1). Analogiczny schemat dekoracji występuje też na uznawanych za ruskie importy buławach, znalezionych w Stołpiu, pow. chełmski, oraz w Grądach, pow. dąbrowski (Michalak 2005, s. 192). Zabytek z grodziska stożkowatego w Stołpiu zalegał w nawarstwieniach z lat (Kutyłowska 1981, s. 13, ryc. 15). Nieprecyzyjne datowanie tego egzemplarza skłania do dyskusji na temat chronologii buław typu III z obszaru Polski, w tym interesującego nas okazu. Wschodnia proweniencja omawianej broni, związana z terytorium dawnej Rusi, wydaje się bardzo prawdopodobna. Znane są wprawdzie inne znaleziska brązowych buław 2 Model wykonano w Instytucie Archeologii skanerem Konica Minolta Vivid 910 i oprogramowaniem INUS Rapidform XOS2 (opracował Bogdan Miazga). Celem tego projektu jest przyszła rekonstrukcja całej bryły oraz wykonanie repliki zabytku. Dopiero wtedy będzie można w pełni przebadać właściwości broni, której fragment jest przedmiotem niniejszego opracowania.

4 370 Lech Marek, Beata Miazga na Śląsku (ostatnio: Smoleń 2010); należą one jednak do odmiennych typów i mogą stanowić ślad bardziej zróżnicowanych oddziaływań kulturowych. Przykładowo, buława znaleziona w nawarstwieniach z XIII/XIV w. przy ul. Kiełbaśniczej we Wrocławiu, należy do typu IV B, spotykanego na terenie Republiki Czeskiej oraz południowych Niemiec (Michalak 2007, s , 139). Kusząca, choć mało prawdopodobna byłaby na obecnym etapie badań hipoteza o związku omawianego oręża z kwestionowaną w historiografii bitwą na Psim Polu (por. Kaczmarek 2000). Bliskość miejsca odkrycia zabytku do tej dzielnicy Wrocławia nie byłaby wystarczającym argumentem na poparcie takiego twierdzenia. Uszkodzenie głowicy buławy w wyniku zadanego nią uderzenia oraz całkowity brak śladów osadnictwa średniowiecznego w rejonie znaleziska, pozwala wszakże przypuszczać, że mamy do czynienia z pozostałością po konflikcie. Skala tego starcia trudna jest do oszacowania, wobec stwierdzonego braku innych zabytków i przekazów. W przypadku znaczniejszej bitwy należałoby spodziewać się większej ilości źródeł archeologicznych. Nie możemy wykluczyć też innych interpretacji np. że buława została zniszczona podczas lokalnej potyczki lub awantury między mieszkańcami Śląska, posługującymi się bronią importowaną z terenu Rusi. Buławy gwiaździste typu III i IV, ze względu na skomplikowaną formę, odlewano przede wszystkim z metali kolorowych. Puste w środku egzemplarze niekiedy dociążano, stosując wkłady z ołowiu (Michalak 2005, s. 194). Wersje ołowiane uważano za oręż wyjątkowo niebezpieczny, o czym świadczą średniowieczne zakazy dotyczące noszenia ich na terenie miasta (Gelli 1968, s. 232). We Wrocławiu jeszcze w latach wielokrotnie zabraniano mieszczanom noszenia brył ołowiu oraz ołowianych buław (Marek 2007, s. 218). Omawiana broń wywodzi się jeszcze ze starożytności. Buławy, znane w armii rzymskiej co najmniej od II w., upowszechniły się na obszarach Cesarstwa w V w. za sprawą ludów koczowniczych ze środkowej Azji (D Amato 2011, s. 8). Najstarsze znaleziska średniowieczne, datowane na IX/X w., pochodzą z Kaganatu Chazarskiego, skąd rozprzestrzeniły się na terytorium Rusi (Michalak 2007, s. 128). Ich popularność w Bizancjum od IX/X w. ściśle związana była ze wzrostem znaczenia ciężkiej konnicy na polu walki (D Amato 2011, s. 9). Bizantyńskie odpowiedniki z X XII w. (D Amato 2011, s , ryc. 26:4,5) ma buława odkryta na zamku krzyżowców Vadum Jacob, zniszczonym przez wojska Saladyna w 1179 r. (Boas 2005, s. 170, ryc. 6.16). W traktacie o uzbrojeniu, napisanym dla tego władcy, arabski kronikarz Al-Tarsusi opisał głowice buław, występujące też w malarstwie bizantyńskim (D Amato 2011, s. 27, 30). Saraceni najprawdopodobniej mieli też własną tradycję użytkowania omawianego oręża, wynikającą z kontaktów z ludami centralnej Azji. Słowa buława i buzdygan wywodzą się z języka połowieckiego (Kovács 1971, s. 181, Michalak 2007, s. 128). Połowcy zaś byli ludem spokrewnionym z Turkami Seldżuckimi. Groźnych uderzeń saraceńskimi buławami doświadczyli uczestnicy VII krucjaty (Joinville 2002, s. 60, 159). Jean Joinville (2002, s ) informuje o potyczce, w której Krzyżacy uczestniczący w walkach na terenie Syrii doznali porażki w starciu z poganami. Adwersarze zadali krzyżowcom straszne ciosy swoimi buławami i zerwali pokrycia z ich koni (tamże).

5 Średniowieczna buława z okolic Wrocławia 371 Buławy wykorzystywano podczas walki wręcz lub ciskano nimi w przeciwnika (Michalak 2011, s ). Celnym rzutem można było upolować zwierzynę, jak zrobił to podobno cesarz bizantyński Bazyli I zabijając przypadkowo napotkanego wilka (D Amato 2011, s ). Podobne użycie omawianej broni przez Bałtów przeciw misjonarzom na początku XIII w. opisał prawdopodobnie w swojej kronice Henryk Łotysz (1867, s. 100 (XII,2) i 208 (XIX.5)). Nie mamy jednak pewności, czy użyte przez niego terminy (łac. pedorum także oznaczające strzały), rzeczywiście odnoszą się do buław (por. tamże przypisy tłumacza). Buławy mogły stanowić znak dowódczy (por. D Amato 2011, s. 25, Michalak 2011, s. 173) oraz broń użytkową, stosowaną nawet w codziennych sytuacjach. Żadna z wymienionych funkcji nie może być wykluczona w przypadku zabytku odkrytego w okolicach Wrocławia. WYNIKI BADAŃ RENTGENOFLUORESCENCYJNYCH FRAGMENTU BUŁAWY Wprowadzenie Poważnymi problemami w badaniach fizykochemicznych dzieł sztuki i zabytków archeologicznych są zazwyczaj stan obiektu i przygotowanie próbek do badań. Pierwsze zagadnienie ma zasadnicze znaczenie nie tylko ze względu na trudność badania bardzo zniszczonych i kruchych obiektów oraz ich ewentualne uszkodzenia, ale także z uwagi na obecność produktów korozji, które wpływają na zmianę chemicznego składu badanego obiektu. Utlenienie składników próbki powoduje ich dyfuzję z zabytku do warstw korozji. Należy więc uwzględnić ten proces przy badaniu obiektów archeologicznych. Drugie zagadnienie jest związane z wielką wartością historyczną badanych przedmiotów. Obiekty archeologiczne są często bardzo cenne oraz unikatowe, co powoduje konieczność stosowania małoinwazyjnych lub nieniszczących technik analitycznych. Rentgenowska spektrometria fluorescencyjna (ang. XRF) jest jedną z metod, spełniających to kryterium. XRF to powierzchniowa metoda badawcza, która po odpowiednim przygotowaniu przedmiotu może z powodzeniem służyć w ustaleniu składu chemicznego całego obiekttu, jednocześnie nie powodując zniszczenia czy znacznej ingerencji w strukturę zabytku. Z tego powodu zastosowano ją do badań fragmentu metalowej buławy. Metodyka badań Badania spektroskopowe wykonano w Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Użyto spektrometr fluorescencji rentgenowskiej (XRF) Spectro MIDEX, wyposażonego w lampę rentgenowską (anoda molibdenowa), chłodzoną powietrzem i pracującą przy napięciu 44,6 kv, z półprzewodnikowym detektorem SDD (ang. Si Drift Detector). Zabytek jest dobrze zachowany, jednak pokryty był produktami korozji, miejscowo tworzącymi znacznej grubości warstwy o barwach szaro-brunatnych oraz zielonkawych. Z uwagi na mały rozmiar przedmiotu możliwe było przebadanie go bez konieczności pobierania pró-

6 372 Lech Marek, Beata Miazga Ryc. 3. Okolice Wrocławia. Obraz makroskopowy buławy wraz z zaznaczeniem wybranych miejsc poddanych badaniom retgenofluorescencyjnym (kolejne numery oznaczają miejsca wykonania analiz) Fig. 3. Wrocław region. Macroscopic image of the analysed find showing places subjected to X-ray fluorescence spectrometry (successive numbers mark the place of making the analyses) bek, przede wszystkim na przełomach o znacznej długości. Stanowią one ciekawy obszar badawczy, ponieważ najlepiej odzwierciedlają pierwotny skład stopu. Powierzchnia buławy mogła być poddana różnym zabiegom, zmieniającym jej skład chemicznyw stosunku do stopu. Zabytek został więc przebadany w kilku etapach, po różnym odczyszczeniu powierzchni. Do badań wytypowano kilka mikroobszarów o powierzchni ok. 1 2 mm 2, miejsca te przedstawiono na rycinie 3. Buławę początkowo przebadano bez specjalnego przygotowania powierzchni, a dopiero następnie zdjęto warstwy korozyjne. Do tego celu użyto glinokrzemianowych materiałów ścierno-polerskich, unikając kontaminacji próbki. W dalszym etapie badań wykonano kolejne czyszczenie mechaniczne, stosując różne materiały polerskie: polimerowe dyski Habras, szczotki polimerowe, frezy diamentowe oraz przemycie acetonem. W ten sposób uzyskano trzy serie analityczne, odzwierciedlające skład chemiczny próbki mniej lub bardziej utlenionej. Wyniki badań i ich dyskusja Badania spektrometryczne XRF przeprowadzono w kilkunastu wytypowanych miejscach. Wyniki badań ilościowych gromadzi tabela 1, gdzie zaznaczono ponadto stopień odczyszczenia powierzchni badanego zabytku. Na rycinie 4 przedstawiono widma rentgenofluorescencyjne kilku wybranych badanych obszarów. Wyniki prezentowane w tabeli 1 odzwierciedlają skład procentowy pierwiastków metalicznych, tworzących stop. Pokazują one jednorodność badanego przedmiotu, co szczególnie można zauważyć rozpatrując skład chemiczny analizowanego przełomu, nawet przed rozpoczęciem oczyszczania zabytku. Uzyskane wyniki wskazują na stop miedzi (ok. 50% Cu) z cyną (ok. 38% Sn) i ołowiem (ok. 4 5% Pb). Dodatkowo zidentyfikowano ok. 2% żelaza i antymonu. Powierzchnia frontowa buławy posiadała podobne za-

7 Średniowieczna buława z okolic Wrocławia 373 Ryc. 4. Okolice Wrocławia. Widmo energetyczne XRF buławy Fig. 4. Wrocław region. XRF spectrum of the analysed object wartości metali stopowych. Takie wysokie zawartości miedzi budziły wątpliwości wobec obrazu makroskopowego zabytku, a zwłaszcza jego barwy. Srebrzysto-szara powierzchnia artefaktu sugerowałaby znacznie większe ilości cyny i ołowiu w stopie. Dlatego w dalszych badaniach lepiej przygotowano powierzchnię. Po mechanicznym odczyszczeniu, zabytek ponownie przebadano w tych samych obszarach, oznaczając jednak miejsca analizowane literką a. Uzyskane dane wskazują na niewielki wzrost zawartości miedzi w stopiew porównaniu z poprzednim badaniem. Dlatego postanowiono raz jeszcze zbadać przedmiot, tym razem po całkowitym usunięciu warstw korozyjnych, zwłaszcza w jego przełomie (próbki oznaczono literami b i c ). Użycie narzędzi szlifierskich przyniosło efekt w postaci zmian makroskopowych, jak i w wynikach ilościowych. Powierzchnia tak gruntownie odczyszczona okazała się lekko złotawa, a wyniki pomiarów XRF wykazały zawartość miedzi na poziomie ponad 70%. Te dane wraz z wynikiem zawartości cyny (ponad 20%) pozwoliły lepiej rozpoznać stop, który użyto do produkcji zabytku. Obecność głównych składników stopu wskazuje na użycie brązu do przygotowania buławy. Ale ów brąz okazał się nietypowy. To brąz odlewniczy, często nazywany brązem dzwonowym (ang. bell-metal bronze lub bell bronze) i charakteryzujący się zawartością cyny powyżej 20% (Cronyn 1990 s. 213). Teofil Prezbiter pisze, że do odlewania dzwonów używano brąz powstały ze zmieszania czterech części miedzi z jedną częścią cyny (Teofil Prezbiter 1998 s. 150).

8 374 Lech Marek, Beata Miazga Tabela 1. Okolice Wrocławia. Skład chemiczny wybranych obszarów badanej buławy (badania powierzchniowe) Table 1. Wrocław region. Chemical composition of samples taken fron the investigated mace-head Pierwiastek [% wag.] Nr próbki Ti Fe Ni Cu Mo 3 Ag Sn Sb Pb Suma Przed mechanicznym odczyszczaniem 1 0,246 3,869 0, ,27 0,6642 0, ,78 2,885 9,425 99,8 2 0,158 2,818 0, ,89 0,5837 0, ,77 2,444 5,648 99,79 3 0,169 2,034 0,08 50,36 0,5973 0, ,98 2,384 4,751 99,8 4 0,227 1,792 0, ,73 0,6106 0, ,18 2,367 5,383 99,8 5 0,176 2,213 0, ,85 0,6435 0, ,65 2,483 5,276 99,8 6 0,204 2,943 0, ,49 0,5946 0, ,14 2,428 6,472 99,79 7 0,167 0,886 0,078 50,37 0,6146 0, ,54 2,544 5,195 99,79 8 0,275 4,113 0, ,49 0,7042 0, ,31 3,467 9,712 99,8 9 0,187 3,18 0, ,07 0,7072 0, ,52 3,883 8,57 99,8 10 0,161 0,3774 0, ,8 0,6205 0, ,67 2,367 5,374 99, ,188 3,123 0, ,96 0,6739 0,212 45,76 2,847 7,739 99, ,213 2,834 0, ,93 0,6416 0, ,96 2,641 7,066 99,8 Po mechanicznym odczyszczaniu powierzchni (dyski Habras, szczotki polimerowe) 3a 0,162 1,304 0, ,69 0,6672 0, ,96 2,335 5,241 99,79 4a 0,208 1,948 0, ,59 0,6625 0, ,12 2,369 6,396 99,8 5a 0,169 1,751 0, ,64 0,648 0, ,18 2,295 5,65 99,79 7a 0,1535 0,354 0,078 64,37 0,7764 0, ,41 1,809 4,519 99,8 7a1 0,152 0,6424 0, ,3 0,7216 0, ,18 2,165 5,202 99,79 Po mechanicznym odczyszczaniu powierzchni (jw.) oraz zeszlifowaniu powierzchni frezem diamentowym 1b 0,0974 0,2018 0, ,63 0,7188 0, ,29 1,325 3,213 99,75 2b 0,0988 0,2052 0,074 72,83 0,7794 0, ,61 1,387 3,562 99,76 4b 0,0983 0,2329 0, ,95 0,7301 0, ,64 1,45 3,391 99,75 8b 0,0944 0,2503 0, ,83 0,7452 0, ,83 1,412 3,327 99,76 1c 0,0672 0,2052 0, ,95 0,7431 0, ,18 1,337 3,021 99,76 4c 0,0801 0,2096 0,072 72,4 0,7153 0,136 21,19 1,438 3, c 0,0849 0,2139 0, ,24 0,7338 0,119 20,57 1,373 3,299 99,76 LITERATURA D Amato R Σιδηροράβδιον, βαρδούκιον, µατζούκιον, κορύνη: The War-Mace of Byzantium, 9 th 15 th c. AD: New Evidence from the Balkans in the collection of the World Museum of Man, Florida, Acta Militaria Mediaevalia, t. 7, s metalu). 3 Zawartości molibdenu nie należy łączyć z badanym stopem, ale lampą rentgenowską (wykonaną z tego

9 Średniowieczna buława z okolic Wrocławia 375 Boas A. J Crusader Archaeology. The Material Culture of the Latin East, London-New York: Routledge Cronyn J. M The Elements of Archaeological Conservation. London and New York: Routledge. Gelli J Guida del raccoglitore e dell amatore di armi antiche, Milano: Ulrico Hoepli Editore. Henryk Łotysz Heinrich s von Lettland Livländische Chronik (opracowanie: Eduard Pabst), Reval: J. H. Grettel. Joinville de, J Czyny Ludwika Świętego króla Francji, Warszawa: DIALOG Wydawnictwo Akademickie. Kaczmarek M Bitwa na Psim Polu 1109, (w:) J. Harasimowicz (red.), Encyklopedia Wrocławia, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, s. 77. Kirpičnikov A. N Drevnorusskoe oruže, kopja, sulicy, boevye topory, bul awy, kisteni; Moskwa-Leningrad: Nauka. Kovács L A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI XIV. Századi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeologica, t. 22, s Kutyłowska I Zabytkowy zespół warowno-kultowy w Stołpiu, woj. chełmskie, Zeszyt Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Chełmie, z. 1, s. 1 12, z. 2, s Liwoch R Buławy z zachodniej Ukrainy, Acta Militaria Mediaevalia, t. 2, s Marek L Gotycki buzdygan z Muzeum Regionalnego w Chojnowie, Acta Militaria Mediaevalia, t. 3, s Mäesalu A A Rare Macehead from the Village of Tammeküla, Hargla Parish, Archaeological Fieldwork in Estonia, Muinsuskaitseamet, r. 2009, s Michalak A Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz. Wstępne uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach polskich w średniowieczu na tle znalezisk europejskich, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. 4, s Michalak A O dwóch średniowiecznych buławach z Pomorza Zachodniego, (w:) M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 4 6 sierpnia 2006 r., Toruń, s Michalak A A 14-th century Hungarian knobbed mace head from Góra Birów in Podzamcze on the Polish Jura Chain, (w:) P. Kucypera, P. Pudło (red.) Cum Arma per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, Toruń, s Nawrolscy T. G Badania Starego Miasta w Elblągu w roku 1985, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 2, s Smoleń K Dwie buławy z terenu Dolnego Śląska, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s Teofil Prezbiter Diversarum Artium Schedula. Średniowieczny zbiór przepisów o sztukach rozmaitych, Kraków: Wydawnictwo Benedyktynów. Lech Marek Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48, Wrocław lech.marek@archeo.uni.wroc.pl Beata Miazga Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48, Wrocław beata.miazga@archeo.uni.wroc.pl