Europejska przestrzeń geograficzno kulturowa i jej delimitacja

Transkrypt

1 Józef Wojtanowicz Europejska przestrzeń geograficzno kulturowa i jej delimitacja Wydaje się, że zasadnym jest mówić o przestrzeni geograficzno kulturowej, rozumianej jako fizyczna, trójwymiarowa część powierzchni lądowej Ziemi, w której żyje człowiek i wykorzystuje właściwości/walory środowiska przyrodniczego dla swego życia, wytwarzając kulturę duchową i materialną. Przestrzeń geograficzno kulturowa to kojarzenie zjawisk historycznych, kulturowych, cywilizacyjnych i przyrodniczych, to szukanie wzajemnych między nimi powiązań. Europa to pojęcie w równym stopniu geograficzne, jak i kulturowe. Tu przed 2,5 tysiącami lat zrodziła się wielka i wspaniała cywilizacja, która wywarła olbrzymi wpływ na obecne oblicze kulturowe całego świata zachodniego. Ta cywilizacja oparta była od początku na demokracji, to znaczy na traktowaniu osoby ludzkiej jako wartości. Oparta była też od początku na nauce. Już w V wieku p.n.e. powstała, w kręgu kultury greckiej, pierwsza nauka teoretyczna tzw. jońska szkoła filozofów przyrody. Kolejnym wynalazkiem Europy są uniwersytety (XI w.n.e.). Warto się zastanowić, co legło u podstaw powstania i rozwoju cywilizacji europejskiej. Czy tylko przyczyny historyczne, a więc bieg dziejów, czy także środowisko przyrodnicze, i jakie ewentualnie jego cechy? Już Strabon (63 p.n.e. 25 n.e.) na początku naszej ery w swym dziele Geographica pisał: Europa jest z natury dobrze wyposażona, w całości składa się z pewnego rodzaju mozaiki równin i gór.... Właśnie czy w tej mozaice nie tkwi sedno rzeczy? O wpływie różnorodności geograficznej na wzbogacenie zakresu działalności i rozszerzenie podstaw bytu człowieka, a więc na rozwój kultur zwracał uwagę M. Janiszewski (1935). Jeśli nawet ta mozaikowość różnorodności nie była czynnikiem decydującym, czy nawet tylko stymulującym rozwój kultury, to na pewno przyczyniła się do zróżnicowania kulturowego Europy. Cechą bowiem cywilizacji europejskiej i to może najważniejszą, używając określenia J. Goćkowskiego (1997) jest jej mozaikowatość jedność w rozmaitości. Europa, jeden z najmniejszych kontynentów, jest jednak wewnętrznie pod względem geograficznym bardzo silnie zróżnicowana. To zróżnicowanie znajduje wyraz we wszystkich elementach jej środowiska przyrodniczego, poczynając od geologii, a na roślinności i glebach kończąc.

2 476 Józef Wojtanowicz Europa jest kontynentem bardzo rozczłonkowanym; aż 30% jej powierzchni zajmują półwyspy i wyspy. Ma bardzo silnie rozwiniętą linię brzegową, najbardziej ze wszystkich kontynentów. W samym trzonie kontynentalnym występują charakterystyczne przewężenia pasaże, z których dwa są najważniejsze: pasaż bałtycko czarnomorski na wschodzie, o długości 1200 km i pasaż północnomorsko adriatycki, o długości 950 km. Odegrały one rolę pomostów w europejskiej wędrówce ludów i przyczyniły się do rozwoju kultury europejskiej. Pod względem ukształtowania poziomego i pionowego wyróżnić można w Europie siedem jednostek krajobrazowych (ryc. 1). Pod względem klimatycznym, Europa położona w średnich szerokościach geograficznych sięga jednak daleko poza koło podbiegunowe po klimatyczną strefę subarktyczną, a na południu do strefy podzwrotnikowej. Równocześnie występuje Ryc. 1. Jednostki krajobrazowe fizycznogeograficzne I europejskie wyspy atlantyckie Europa wyspiarska, II Półwysep Skandynawski, III pas niżu europejskiego, IV pas wyżyn i starych gór zachodnio i środkowoeuropejskich, V pas alpejsko karpacki: gór i kotlin, VI pas śródziemnomorski, VII Ural bariera graniczna Europy.

3 Europejska przestrzeń geograficzno kulturowa i jej delimitacja 477 tam silne zróżnicowanie klimatyczne w kierunku równoleżnikowym, spowodowane oddziaływaniem z jednej strony Atlantyku, z drugiej strony kontynentu Azji. To zróżnicowanie klimatyczne przestrzeni europejskiej dobrze oddają wybrane izolinie klimatyczne (ryc. 2). Upoważniają one do wydzielenia pięciu dużych regionów klimatycznych Europy: Europy wschodniej o klimacie kontynentalnym na wschód od linii odwilży, Europy środkowej o klimacie umiarkowanym, odgraniczona od południa i zachodu izoterma stycznia 0 o C, Europy Zachodniej o klimacie oceanicznym, Europy Północnej (Skandynawii) o klimacie chłodnym i Europy Południowej o klimacie śródziemnomorskim. Równie ostre zróżnicowanie występuje w szacie roślinnej, w której najbardziej istotnymi cechami są: wyraźnie zaznaczona strefowość we wschodniej części Europy od tundry na północy poprzez tajgę, lasy strefy umiarkowanej i step, do pustyń na południu oraz istnienie wiecznie zielonej roślinności śródziemnomorskiej. W konse- Ryc. 2. Zróżnicowanie przestrzeni klimatycznej Europy regiony klimatyczne 1 izoterma stycznia (I) 0 o C, 2 izoterma lipca (VII) 20 o C, 3 północny zasięg uprawy oliwki (wg J.Le Goffa 1994), 4 północny zasięg uprawy winorośli (wg J.Le Goffa 1994), 5 wschodnia granica odwilży, 6 granica tundry.

4 478 Józef Wojtanowicz kwencji, pod uwzględnieniu wszystkich elementów środowiska przyrodniczego pełne uzasadnienie ma podział Europy na pięć dużych regionów geograficznych: Europę zachodnią, Europę Środkową, Europę Wschodnią, Europę Północną i Europę Południową (Wojtanowicz 1999). Rozwój kultury europejskiej we współczesnym pojęciu tego słowa rozpoczął się od Grecji. Samo pojęcie i odkrywanie Europy ma swoje źródło właśnie w starożytnej Grecji (Strzelczyk 2000). Następnym etapem była Europa rzymska, śródziemnomorska, a jej granicą na kontynencie był limes na Renie i Dunaju. Średniowiecze wyłoniło najpierw Europę frankońską Karola Wielkiego (VIII w.), a następnie Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (IX/X w). Granica kulturalnej Europy przesuwała Ryc. 3. Główne fazy kształtowania się przestrzeni kulturowej Europy 1 Europa starożytnej Grecji (hellenistyczna) w IV w.p.n.e., 2 Europa Cesarstwa Rzymskiego (śródziemnomorska) w II w.n.e, 3 Europa Karola Wielkiego (frankońska) VIII/IX w.n.e., 4 Europa Wschodnia pod panowaniem Mongołów ( ) a Złota Orda, b ziemie ruskie shołdowane przez Mongołów, 5 obszar peryferii i pogranicza, 6 zachodnia granica ziem ruskich w XIII w., 7 granica chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego w XI w.

5 Europejska przestrzeń geograficzno kulturowa i jej delimitacja 479 się nieco na wschód, nad Łabę. Średniowiecze na mapie kulturalnej Europy to przede wszystkim chrześcijaństwo, które nadało kontynentowi spójność cywilizacyjną, mimo wcześniejszych i późniejszych różnic i podziałów. Generalnie, już w średniowieczu dokonał się podział na Europę Zachodnią i Europę Wschodnią. Między jedną i drugą rozpościerał się duży obszar pogranicza, obejmujący m.in. Polskę. Obszarem peryferyjnym pozostawała Skandynawia. Europa Wschodnia (ziemie ruskie) przeszła długi okres ( ) podległości państwu Mongołów Złotej Ordy (ryc. 3). Miało to, oprócz innych doświadczeń, istotne znaczenie dla kształtowania się rysu kulturowego Rosji i w jakimś stopniu rzutuje to na współczesne problemy Rosji i usytuowanie jej w obecnej przestrzeni politycznej i kulturowej Europy. Te problemy i ich szeroko rozumiane uwarunkowania omawia J. Kieniewicz (1997). Kształtowanie się obrazu kulturowego Europy jest procesem złożonym i ciągle żywym. Nie zakończyło się ono na średniowieczu. Proces ten był intensywny i w czasach nowożytnych. Do istotnych czynników kulturotwórczych zaliczyć należy ostateczne ukształtowanie się licznych ojczyzn i państw narodowych, będących samodzielnym społeczeństwami terytorialnymi. Jest to charakterystyczny rys cywilizacji europejskiej (Goćkowski 1997). Współczesny kulturowy obraz Europy jest złożony. Wydzielono sześć dużych (I rzędu) regionów kulturowych (ryc. 4). Ta regionalizacja jest w pewnym stopniu zbieżna z fizyczno geograficzną. Fakt ten nie jest przypadkowy i jest wielce wymowny. Pozwala dać pozytywną odpowiedź na sugestię wysuniętą na wstępie: o wpływie warunków przyrodniczych środowiska geograficznego na rozwój cywilizacji. Mówiąc o kulturze europejskiej, mieliśmy dotąd na uwadze prawie wyłącznie kulturę duchową. Nie można jednak zapominać o drugiej formie kultury, jaką jest kultura materialna. Oczywiście obie te formy są ze sobą związane i omawiając jedną z nich, pośrednio uwzględniamy i drugą. Gdyby jednak oddzielnie omawiać kulturę materialną i podkreślić jej znaczenie w przestrzeni geograficzno kulturowej Europy, to należałoby dokonać wyboru odpowiednich przejawów i mierników tej kultury. Takim miernikiem może być stan przekształcenia środowiska przyrodniczego, wyrażony przez krajobraz antropogeniczny, który rozumiemy tu jako ukształtowany przez rolnictwo. Krajobraz rolniczy jest najstarszym krajobrazem antropogenicznym. Początek jego rozwoju przypada na początek neolitu, kiedy człowiek zaczął uprawiać ziemię (Hensel, Tabaczyński 1987). Istnieje duże zróżnicowanie przestrzenne w skali świata i Europy początku tzw. rewolucji neolitycznej, czyli powstania rolnictwa (Bałandin, Bondariev 1988; Mannion 2001). Na podstawie danych archeologicznych, autor opracował mapę wieku krajobrazów antropogenicznych (rolniczych) Europy (ryc. 5) Mapa ta daje inną wersję zróżnicowania przestrzeni kulturowej Europy. Pozwala nam waloryzować tę przestrzeń z kilkakrotnie większej perspektywy czasu; z 2,5 tys. lat temu przy kulturze duchowej przesuwamy się do 8 tys. lat. Obie te perspektywy można traktować jako komplementarne.

6 480 Józef Wojtanowicz Ryc. 4. Regiony kulturowe Europy 1 Europa południowo zachodnia (łacińska), 2 Europa zachodnia (anglo germańska), 3 Europa południowo wschodnia (bałkańska), 4 Europa środkowa (katolicka), 5 Europa północna (skandynawska), 6 Europa wschodnia (prawosławna) Mapa wieku krajobrazów rolniczych delimituje przestrzeń europejską w układzie równoleżnikowym w dość ścisłym nawiązaniu do pasowego układu naturalnych jednostek krajobrazowych, wykazuje bowiem silne uzależnienie od warunków klimatycznych, ogólnie od warunków przyrodniczych. Tak więc zarówno przestrzeń kultury duchowej, jak i kultury materialnej wykazuje silne związki z przestrzenią fizyczno geograficzną. Jest to w istocie jedna przestrzeń geograficzno kulturowa. Literatura Balandin R.K., Bondariev L.G. 1988, Priroda i cyvilizacija, Moskva. Goćkowski J., 1997, Europa i uniwersytety. Nauka, 3,

7 Europejska przestrzeń geograficzno kulturowa i jej delimitacja 481 Ryc. 5. Wiek krajobrazów antropogenicznych (rolniczych) Europy lat, lat, lat, lat, lat, 6 < 6000 lat Hensel W., Tabaczyński S., 1978, Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej, Ossolineum, Wrocław. Le Goff J., 1994, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa. Janiszewski M., 1935, Polska w obliczu Europy Rozważania geograficzne, Warszawa. Kieniewicz M., 1997, Rosja i przestrzeń europejska, [w:] A.Kukliński (red.) Problematyka przestrzeni europejskiej, Warszawa, Mannion A.M., 2001, Zmiany środowiska Ziemi Historia środowiska przyrodniczego i kulturowego, PWN, Warszawa. Strzelczyk J., 2000, Odkrywanie Europy, Poznań. Wojtanowicz J., 1999, Europa Środkowa jako region fizycznogeograficzny podstawy wydzielenia granice, Przegl. Geogr., 71, 3,

8 482 Józef Wojtanowicz prof. dr hab. Józef Wojtanowicz Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej Lublin