Tomasz Sahaj. Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach
|
|
- Arkadiusz Kozłowski
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Tomasz Sahaj Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach
2
3 Tomasz Sahaj Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach Instytut Rozwoju Służb Społecznych Warszawa 2013
4 Publikacja z serii: Ex Libris Pracownika Socjalnego Copyright by Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Przedruk, powielanie, rozpowszechnianie w całości lub części możliwy jest wyłącznie za zgodą Autora i Wydawcy. Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-Piasek Redakcja: dr Agnieszka Skowrońska Korekta: Małgorzata Pośnik ISBN Wydanie I Skład, łamanie i druk: Wydawnictwo GARMOND Czosnów, Kazuń Nowy, ul. Dolna 12 wydawnictwo@garmond.pl
5 Spis treści Karta Praw Osób Niepełnosprawnych... 8 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej...9 Część Cel badań Otwarcie telewizji na osoby niepełnosprawne...20 Niepełnosprawni jako niepokonani...23 Nieustraszeni i supersprawni...26 Obrazy niepełnosprawności w mediach...29 Język mediów a niepełnosprawność...30 Niepełnosprawność w serialach telewizyjnych Reklamy telewizyjne z osobami niepełnosprawnymi...33 Sport intelektualnie sprawnych inaczej ELIOS Podsumowanie...35 Część 2. Autystycy, genialni idioci, sawanci...36 Genialni idioci jako bohaterzy filmów fabularnych Upadki i wzloty genialnych idiotów...42 Intelektualnie sprawni inaczej jako ofiary...48 Podsumowanie...50 Część 3. Niepełnosprawni intelektualnie...52 Igranie z konwencjami i stereotypami dotyczącymi intelektualnej niepełnosprawności...53 Intelektualna niesprawność jako irracjonalny żywioł...56 Niepełnosprawność intelektualna w filmach dokumentalnych..58 Normy społeczne i tabu...59 Oswajanie niepełnosprawności Osoby z zespołem Downa...63 Podsumowanie
6 Część 4. Osoby z niesprawnym aparatem mowy, słuchu, wzroku: Niewidomi i niedowidzący...74 Osoby głuche, głuchonieme i głuchoniewidome...78 Dostępność do przekazów medialnych osób z upośledzonym zmysłem wzroku i słuchu...83 Podsumowanie...84 Część 5. Karły osoby o skrajnie niskim wzroście...87 Karły jako bohaterowie negatywni Karły w baśniach...89 Prozaiczne życie karłów w filmach...90 Karły w przestrzeni medialnej...93 Podsumowanie...99 Część 6. Niepełnosprawni fizycznie: bezręcy i beznodzy oraz mający trudności z aparatem ruchowym Bezręcy Osoby mające trudności z aparatem ruchowym Amputanci Amputanci w wydarzeniach sportowych i medialnych Podsumowanie Część 7. Poruszający się na wózkach inwalidzkich Inwalidzi wojenni Wózkowicze w świecie wirtualnym Wózkowicze w świecie uczuć Wózkowicze a aktywność sportowa Udawanie niepełnosprawnego na wózku Adolescencja a wózek inwalidzki Opieka nad osobą na wózku Wózkowicze w thrillerach...130
7 Odchodzenie od stereotypu wózkowicza Wózkowicze w serialach telewizyjnych Podsumowanie Część 8. Sparaliżowani czasowo lub trwale, w stanie śpiączki, uzależnieni od innych Trud opieki nad ludźmi sparaliżowanymi Relacje opiekun podopieczny Nadużycie zaufania molestowanie seksualne Walka o prawo do śmierci Walka o normalne życie Podsumowanie Część 9. Wnioski końcowe Część 10. Filmoteka Część 11. Seriale internetowe i telewizyjne, cykliczne programy dokumentalne, muzyczne i rozrywkowe Część 12. Bibliografia Część 13. Źródła internetowe Część 14. Wybrane raporty i teksty dostępne w Internecie
8 Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, przyjęta uchwałą Sejmu dnia 1 sierpnia 1997 roku 8 1. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Sejm stwierdza, iż oznacza to w szczególności prawo osób niepełnosprawnych do: 1) dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, 2) dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny, 3) dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną, 4) nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej, 5) pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych, 6) pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych, 7) zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym, 8) życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej, 9) posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych, 10) pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb. 2. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej stwierdzając, iż powyższe prawa wynikają z Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji Praw Dziecka, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, aktów prawa międzynarodowego i wewnętrznego, wzywa Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i władze samorządowe do podjęcia działań ukierunkowanych na urzeczywistnienie tych praw.
9 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej Motto: [ ] telewizja nie powie ci, co masz myśleć [ ], ale powie ci, o czym myśleć powinieneś. A to już bardzo wiele. Wiesław Godzic Ze wzmiankami o chorobie i niepełnosprawności możemy, chcąc nie chcąc, zetknąć się codziennie już przy porannej lekturze prasy. Wertując najpopularniejsze dzienniki, zarówno o zasięgu lokalnym, jak i ogólnopolskim, z pewnością natkniemy się na bezpłatne anonse i ogłoszenia, w których znajdują się apele z prośbami o finansowe wsparcie ludzi chorych i mniej sprawnych intelektualnie bądź ruchowo; szczególnie dzieci. Wymagających kosztownych operacji, często przeprowadzanych jedynie w renomowanych lub unikatowych ze względu na specjalizację, klinikach zagranicznych. Zabiegów będących najlepszym lub jedynym możliwym antidotum na schorzenie lub ułomność, którą dotknięte są te osoby. Anonse takie umieszczają osoby prywatne, jak też różnego rodzaju fundacje wspierające działania niepełnosprawnych i opiekujących się nimi osób. Anonse te z reguły zawierają zdjęcia ludzi, na rzecz których zbierane są pieniądze (z wyraźnie widocznymi oznakami choroby lub kalectwa), krótkim opisem biografii danego człowieka, charakterystyką optymalnej pomocy, jakiej on potrzebuje i narzędzi, jakimi ma być to zrealizowane; także spodziewane efekty lecznicze i terapeutyczne. Do ogłoszenia dołączany jest numer konta bankowego. Z początkiem każdego nowego roku kalendarzowego, w okresie wypełniania formularzy PIT i rozliczania z Urzędem Skarbowym, wzrasta ilość kampanii prasowych, radiowych i telewizyjnych z udziałem chorych i niepełnosprawnych (a także umierających, rezydentów hospicjów), którzy swoim wizerunkiem uświadamiają innym ludziom możliwość przekazywania cennego 1% na cele charytatywne. Odbiorca takich komunikatów, będący świadkiem zmagań ludzi na wózkach z wrogą im przestrzenią i barierami architektonicznymi, może ulec przemożnemu wrażeniu, że jedyną, bądź też podstawową bolączką życiową osób chorych i niepełnosprawnych, są problemy natury finansowej i me- 9
10 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach dycznej oraz w nie mniejszym stopniu architektonicznej. Wizerunek taki może być jeszcze bardziej utrwalany u tych, którzy nie mają bezpośredniego kontaktu z ludźmi upośledzonymi, a jedynie pośrednio, np. przez mass media, w szczególności filmy i seriale telewizyjne. Mateusz Halawa zauważa, że następuje samoutwierdzenie się w prawdziwości przekazu telewizyjnego (zwłaszcza serialu) wtedy, gdy choroby i niepełnosprawności moje i bliskich mi osób przypominają te, które są oglądane na ekranie telewizora. Mamy więc do czynienia ze sprzężeniem doświadczenia przeżytego i doświadczenia zapośredniczonego; realia własnego życia stają się podstawą oceny wiarygodności telewizji, a telewizja dostarcza kategorii pomocnych w uświadomieniu sobie tych realiów 1. Tym większa jest uświadamiająca i uwrażliwiająca rola mediów, mających sposobność pokazania autentycznych i prawdziwych, realnych problemów oraz możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych. Zwłaszcza mediów publicznych, mających do wypełnienia statutowe zadanie krzewienia oświaty 2. Telewizji też wierzymy i jest ona dla nas miarodajnym źródłem informacji. Filmoznawca, medioznawca i socjolog Wiesław Godzic informuje: [ ] widzowie, uznając telewizję publiczną za jedną z najbardziej wiarygodnych instytucji życia publicznego, formułują jednocześnie wobec niej szereg uwag krytycznych. Część z nich wynika z wielkich oczekiwań w stosunku do tego medium (szczególnie w konfrontacji ze stacjami komercyjnymi), inne zaś dotyczą odstępstw od na ogół nieartykułowanego wzorca tego, jak ma wyglądać telewizja w powszechnym odczuciu 3. W raporcie przygotowanym przez CBOS z 2007 roku, pt. Postawy wobec osób niepełnosprawnych, czytamy: Opinie i postawy społeczne kształtowane są częściowo przez kontakty interpersonalne. Ich ograniczenie lub brak sprawia, że ludzie formułują wobec siebie nietrafne sądy, założenia i oczekiwania, kształtują swoje postawy na podstawie obiegowych opinii i stereotypów, a nie własnych doświadczeń i wiedzy. [ ] Jedynie co piąty badany (21%) stwierdził, że nie stykał się z takimi osobami. Większość dostrzega w swoim otoczeniu ludzi niepełnosprawnych, choć zna ich słabo lub tylko z widzenia 4. Trudność w identyfikacji i ocenie poszczególnych kategorii osób może mieć również podłoże w tym, że przypadłościom towarzyszącym różnym chorobom psychicznym i dysfunkcjom intelektualnym towarzyszą 1 M. Halawa, Co widzowie robią z telewizją. Oglądanie jako zawłaszczanie i inne perspektywy interpretacji, [w:] M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s Więcej o publicznej i społecznej roli telewizji: W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po Wielkim Bracie, Universitas, Kraków 2004, ss oraz Z. Kosiorowski, Dysjunkcje misji. Media publiczne pomiędzy służbą, rynkiem a polityką, Książnica Pomorska & Stowarzyszenie Radia Publicznego, Szczecin-Poznań W. Godzic, Telewizja jako kultura, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2002, s Postawy wobec osób niepełnosprawnych, opracowała E. Chajda. Jest to komunikat z badań porównawczych, powtórzonych po siedmiu latach. Poprzedni raport, o tym samym tytule, przeprowadzono w 2000 roku. 10
11 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej podobne symptomy: nieskoordynowane ruchy, bełkotliwa mowa, niezrozumiałe zachowanie, ślinienie się itp. Interesujących danych dostarcza raport z 2002 r., przeprowadzony przez TNS OBOP, pt. Społeczna percepcja niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce 5. Praktycznie nie ma wśród nas osób, które nie nazywałyby jakoś ludzi, którzy w sposób widoczny dotknięci są nieuleczalną chorobą, kalectwem czy upośledzeniem. [ ] Zdecydowanie najczęściej skłonni jesteśmy mówić o takich osobach niepełnosprawni połowa Polaków (49%) przyznaje, że takie właśnie określenie przychodzi im na myśl, kiedy je widzą. Trzykrotnie rzadziej pojawia się w myśleniu badanych o widocznej niepełnosprawności określenie inwalida (16%). Ponad jedna dziesiąta społeczeństwa używa słowa kaleka (13%), zaś równo jedna dziesiąta mówi, że używa sformułowania sprawny inaczej (10%). Bardzo nieliczna część respondentów odpowiada, że widząc osoby niepełnosprawne myśli o nich jako o ludziach nieszczęśliwych (4%) bądź określa słowem biedak, nieborak (3%). [ ] Blisko dwie trzecie społeczeństwa (63%) jest zdania, że w Polsce osoby niepełnosprawne mogą czuć się ludźmi gorszej kategorii 6. Takiemu ujęciu towarzyszy również wiele stereotypów utrwalanych w kinematografii. Colin Barnes w raporcie na temat występujących wizerunków niepełnosprawności w mediach, wyróżnił kilka najczęstszych stereotypów pojawiających się w środkach masowego przekazu. Według tego autora, niepełnosprawni przedstawiani są przeważnie jako: godni pożałowania, dotknięci przemocą, przerażający i źli, dziwolągi i osobliwości, superbohaterzy, obiekty drwin, wrodzy samym sobie, ciężar dla społeczeństwa, nienormalni seksualnie, niezdolni do pełnego udziału w życiu społecznym, a wreszcie, ale i najrzadziej: jako normalni ludzie 7. Wyjątkową rolę we współczesnych masowych mediach odgrywają seriale (w tym dokumentalne) i telenowele. To jeden z najważniejszych gatunków TV, obejmujący mydlane opery (soap opera), telenowele i telenowele dokumentalne (docu drama, docu soap) oraz fabularne seriale i miniseriale (nadawane przeważnie w telewizjach publicznych i stacjach tematycznych). Serial jest narracyjną formą telewizyjną, która prezentuje w sposób regularny epizody, zawierające symultanicznie rozgrywające się historie z udziałem stałej grupy bohaterów. Serial odróżnia się od niektórych serii oraz komedii sytuacyjnych tym, że epizody łączą się na ogół związkiem przyczynowo-skutkowym i rozwijają się fabularnie (tym samym poszczególne epizody nie mogą być oglądane w dowolnym porządku). Odcinki serialu zwykle nie mają wyrazistego zakończenia, w ramach pojedynczego epizodu zawierają na samym końcu zaskakujący element zawiesze- 5 Społeczna percepcja niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce, archive-report/id/ Ibidem, s C. Barnes, Wizerunki niepełnosprawności i media badanie sposobów przedstawiania osób niepełnosprawnych w środkach przekazu, tłum. M. Dastych, Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1997, s
12 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach nia uwagi. Odcinki serialu początkowo trwały 15 minut, potem 30 obecnie standardem jest odcinek pięćdziesięciominutowy 8. Katarzyna Citko zauważa: Fenomen popularności seriali telewizyjnych skłania badaczy do postawienia pytania o źródła fascynacji i niesłabnącej oglądalności tego typu produkcji. Serial zdaje się być mikrokosmosem całej telewizji, kwintesencją wszystkich programów, zwierciadłem, w którym przygląda się duch szklanego ekranu. Telenowele biją rekordy popularności, gdyż wychodzą naprzeciw gustom i preferencjom szerokiej publiczności, zaspokajając jej różnorodne potrzeby natury społecznej i kulturowej (w tym mitotwórczej), psychologicznej (głównie emocjonalnej), a nawet intelektualnej (a przynajmniej poznawczej) 9. Alicja Kisielewska dopełnia obrazu: [ ] serial, który poprzez repetycję telewizyjnie przetworzonych i ułożonych w ciąg narracyjny społecznych wyobrażeń, zaspokaja głód opowieści mówiących o codziennym życiu, a jednocześnie stanowiących wzory uporządkowania otaczającej rzeczywistości, a tym samym uprawniających świat życia codziennego. Seriale są więc ważnym elementem jednoczącej wyobraźnię mitologii popularnej czy też naiwnej, która stanowi źródło stereotypów wyobrażeniowych zbiorowości i współtworzy jej symboliczne uniwersum 10. Pytanie o to, czy seriale odzwierciedlają rzeczywistość, czy też na odwrót projektują ją pozostawiamy na razie pytaniem otwartym. Szczególnie ważne wydaje się to, dlaczego chorzy i niepełnosprawni pojawiają się w filmach dokumentalnych, fabularnych i w serialach telewizyjnych oraz jakie pełnią role. Organizacje osób niepełnosprawnych, a także socjolodzy musieli przejść długi proces, zanim doszli do wniosku, że najlepszym sposobem na poprawę wizerunku tych ludzi (i integrację społeczną) jest pokazywanie ich w tych samych rolach, w jakich występują sprawni obywatele. Nie jako bohaterów akcji charytatywnych i niezwykłych ludzi zdobywających góry i bieguny, albo malujących obrazy stopami, lecz jako zwyczajne osoby (choć wyjątkowe w tym, co robią), które uczą się, studiują, pracują, zakładają rodziny, wyjeżdżają na wakacje, mają swoje hobby, problemy i plany 11. Faktem jest, że w serialach poruszane są wątki bliskie prozaicznym niekiedy przejawom życia. Ale dotykają też kwestii choroby i zdrowia, miłości i szczęścia, budowania rodziny i jej rozpadowi, niepełnosprawności i sensu życia; poruszają tym samym bardzo ważne kwestie natury egzystencjalnej i społecznej. Do popularnych polskich seriali telewizyjnych bohaterzy niepełnosprawni zawitali dopiero z czasem, z pewnym opóźnieniem w stosunku do głównych postaci. Początkowo jako autorzy grający rolę niepełnosprawnych, a następ- 8 W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po Wielkim Bracie, op. cit., s K. Citko, M jak miłość, czyli o negocjacjach związanych z procesami produkcji i odbioru serialu, [w:] Między powtórzeniem a innowacyjnością. Seryjność w kulturze, A. Kisielewska (red.), Wydawnictwo Rabid, Kraków 2004, s A. Kisielewska, Serial telewizyjny jako forma mitologizacji kultury, [w:] Między powtórzeniem a innowacyjnością, op. cit., s P. Stanisławski, Bohaterowie tylko jednego tematu, 12
13 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej nie ludzie autentycznie dotknięci dysfunkcjami ruchowymi oraz intelektualnie sprawni inaczej. Beata Łaciak zauważa: [ ] popularyzacji tych postaw w społeczeństwie, czego chyba najlepszym dowodem mógł być wzrost liczby kobiet poddających się badaniom mammograficznym po wprowadzeniu do serialu Klan wątku nowotworu piersi. Także w badaniach ankietowych widzowie przyznają, że seriale są dla nich ważnym źródłem wiedzy medycznej, prawniczej, psychologicznej, dostarczają informacji o sposobach układania relacji rodzinnych czy rozwiązywania problemów wychowawczych 12. W intencji producentów seriali mają one zbliżać się realizmem do problemów życiowych w jak największym stopniu. Jest to dobrze widoczne np. w przypadku Barw szczęścia. W setkach odcinków tego serialu występują ludzie będący (bądź grający role) fizycznie niepełnosprawnymi: głusi, jeżdżący na wózkach itp. Są w stanie sprawnie funkcjonować nie tylko dzięki swojej sile, ale także dzięki wsparciu bliskich osób, przede wszystkim przyjaciół i rodziny co zwykle jest bardzo mocno podkreślanym akcentem w serialach telewizyjnych. Alicja Kisielewska zauważa: [ ] serial telewizyjny stanowi jedno ze źródeł współczesnych wyobrażeń zmityzowanych, ponieważ dostarcza odbiorcom prawd niezmiennych w postaci ciągle powtarzanych tych samych historii: o miłości, rodzinie, szczęściu, dających proste odpowiedzi na fundamentalne pytania, zazwyczaj w postaci stereotypów wyobrażeniowych, zrozumiałych i łatwo przyswajalnych, często krążących w różnych formach w społecznym obiegu. Powtarzalność wątków, motywów, postaci stanowi przy tym zasadę formalną serialu, podstawową cechę gatunku 13. Polskie seriale telewizyjne, takie jak Barwy szczęścia, Klan, M jak miłość, Na dobre i na złe, Plebania Złotopolscy itp. to w gruncie rzeczy sagi rodzinne, stanowiące kolektywne wyobrażenie stereotypowego staropolskiego domu klasy średniej, trzypokoleniowej rodziny, w której każdy członek znajdzie oparcie w pozostałych. To także sentymentalny wzór wyidealizowanych relacji międzyludzkich, stanowiących polisę ubezpieczeniową dla tych, którym powiodło się w życiu gorzej: zachorowali, stali się mniej sprawni; popadli w kłopoty przezwyciężalne dzięki wspólnym wysiłkom. Świadectwem otwarcia się na szeroko rozumiane problemy (nie tylko w sensie medycznym) osób niepełnosprawnych jest pojawienie się seriali, których głównymi bohaterami są ludzie upośledzeni. Szczególnym przykładem tego jest wyemitowany w 2009 roku przez TVP 1 polski serial Dorę- 12 B. Łaciak, W medialnej pułapce wizerunek osób niepełnosprawnych, przekłamania, niedopowiedzenia, idealizacja, Autorka tego raportu dodaje: Prawie 5% badanych, mówiąc o tym, czego mogli dowiedzieć się czy nauczyć z serialu Klan, wspominało o zwróceniu uwagi na problem niepełnosprawnych umysłowo dzieci, dzięki obecności takiego dziecka w tym filmie. Wynika to pewnie z faktu, że bohater z zespołem Downa był pierwszą serialową postacią niepełnosprawną umysłowo, ibidem. 13 A. Kisielewska, Serial telewizyjny jako forma mitologizacji kultury, op. cit., s
14 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach czyciel, opowiadający o perypetiach 40-letniego mężczyzny o obniżonych parametrach intelektualnych, który po śmierci opiekującej się nim matki musiał odnaleźć się w nowej dla niego rzeczywistości. Poszczególne odcinki, w których w rolę głównego bohatera wcielił się Artur Barciś, spotkały się z ciepłym przyjęciem ze strony widzów i zyskały znaczną, jak na polskie realia, oglądalność. Nadawany w TVP 1 w niedzielne popołudnia serial obyczajowy Doręczyciel miał znacznie więcej widzów niż emitowane w tym samym czasie propozycje głównych konkurentów Jedynki. [ ] Średnia oglądalność serialu (emisja w niedziele o 17.20) wyniosła 3,91 mln osób, co dało TVP 1 35,37 proc. udziału w grupie 4+ i 28,10 proc. w komercyjnej grupie wynika z danych AGB Nielsen Media Research dla Wirtualnemedia.pl. Była to zatem minimalnie większa widownia niż tym samym paśmie, ale w analogicznym okresie ubiegłego roku, bowiem wtedy Jedynkę śledziło 3,87 mln widzów przy nieco niższym udziale w całej populacji (34,84 proc.), ale nieco wyższym w grupie komercyjnej (29,06 proc.) 14. Cytowany już Wiesław Godzic przypomina, żebyśmy doceniając znaczącą rolę telewizji nie podchodzili nazbyt bałwochwalczo do jej możliwości i potencjalnego oddziaływania: Z oglądania telewizji zwykle po kilka godzin dziennie czerpiemy większość informacji o świecie oraz wzory zachowań; to za jej pomocą kształtujemy naszą tożsamość i poglądy. Natomiast o publiczności telewizyjnej wiemy niewiele. Zauroczeni precyzją danych telemetrycznych powinniśmy pamiętać, że dostarczają one wiedzy niedoskonałej, a niekiedy mylącej. Dla humanisty zaś wiedza ta ma zasadniczą lukę nie mówi, co ludzie myślą w trakcie czynności oglądania, ani co może z tego wynikać. [ ] Dane telemetryczne niezbyt też wzbogacają naszą wiedzę o tym, jak telewizja wpływa na życie rodzinne, które cechy wzmacnia, a które z nich osłabia? 15. Krytyczny do telemetrycznego pomiaru oglądalności telewizyjnej widowni i traktowania tego narzędzia jako ostatecznego kryterium oceny, był klasyk francuskiej socjologii Pierre a Bourdieu, pisząc: [ ] myślę, że telewizja za pośrednictwem rozmaitych mechanizmów [ ] zagraża różnym sferom produkcji kulturowej: sztuce, literaturze, nauce, filozofii czy prawu 16. Jeszcze bardziej sceptyczny w stosunku do kulturotwórczej roli telewizji był filozof niemiecki Jürgen Habrmas 17. Był on zdania, że widzowie telewizyjni są dziś przez media zdekomponowani w tym sensie, że stanowią zbiór atomów społecznych, podmiotów wyizolowanych z całości kontekstu społecznego, funkcjonują- 14 Podaję za: portalem internetowym który jest w tym raporcie głównym źródłem informacji o omawianych filmach: 15 W. Godzic, O telewizorze i innych ważnych sprawach popkultury, [w:] M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s P. Bourdieu, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, przeł. K. Sztandar-Sztanderska i A. Ziółkowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s J. Habermas, Institutions of the public sphere, (in:) Approaches to Media: a Reader, Oliver Boyd-Berrett, Chris Newbold (eds.), Arnold Publishing, London 1985, s
15 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej cych obok sceny (a nie na niej); niezdolnych do krytyki i realnego wpływu na medialną rzeczywistość. Media (jako twór rynkowy) w mniejszym stopniu realizują misję, w większym zaś dostarczają w porcjach przyjemności biernym odbiorcom, bezrefleksyjnie pochłaniającym dostarczane im kolejne dania. Im bardziej rozrobiony niezliczonymi ofertami telewizyjnymi odbiorca, tym łatwiej nim manipulować jako uzależnionym od spreparowanego specjalnie dla niego menu konsumentem. O szczególnym charakterze seriali telewizyjnych i ich ogromnym wpływie na współczesną kulturę audiowizualną, świadczy fenomen amerykańskiego serialu medycznego Dr House 18 (z tytułowym, ze wszech miar upośledzonym, bohaterem), który stał się już ikoną popkultury, ze wszystkimi tego konsekwencjami (np. stylizowaniem się ma jego modłę reklam koncernów farmaceutycznych, emitowanych tuż przed projekcją kolejnego odcinka serialu zarówno w telewizji publicznej, jak i w prywatnych). Innym, jak sądzę nie mniej interesującym przykładem, jest wchodzący z początkiem 2011 roku na polskie ekrany telewizyjne musicalowy serial amerykański Glee 19. Długość jego rodowodu jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia popularności. Powstał zaledwie w 2009 roku, a w momencie pisania niniejszego tekstu był w trakcie powstawania trzeciego sezonu (w USA) i najwyraźniej zapowiadała się możliwość stworzenia kolejnych. W rodzimych Stanach Zjednoczonych bijący rekordy popularności, Glee porównywalny jest z oglądalnością najważniejszych widowisk sportowych. Odcinki premierowej serii oglądało średnio grubo ponad milionów widzów, co dało wtedy Glee pierwsze miejsce wśród nowych tytułów. Druga seria ma się jeszcze lepiej. Kolejne odcinki przyciągają po blisko 12 milionów ludzi, a specjalny, wyemitowany tuż po Superbowl finale rozgrywek futbolu amerykańskiego aż 26 milionów 20. Glee został wprost obsypany renomowanymi nagrodami filmowymi: 5 nominacji i 4 wygrane Złote Globy, 16 nominacji i 4 nagrody Emmy, 1 nominacja do Grammy i wiele innych, pomniejszych, lecz równie ważnych 21. Serial ten pokazuje, że nawet w komediowej, popkulturowej wersji, można pokazywać w dobrym świetle osoby sprawne inaczej nie tylko w sensie medycznym, ale i społecznym. I że przełamywanie barier jest nie tylko możliwe, ale łatwiejsze dzięki przyjaznym i życzliwym osobom skorym do niesienia pomocy. Tematyka serialu Glee, choć podana w konwencji komediowo-muzycznej, dotyczy jednak rzeczy bardzo istotnych ze społecznego punktu widzenia. Dotyka kwestii nierówności i stereotypów społecznych, homofobii 18 Dr House, serial telewizyjny emitowany od 2004 roku, reżyseria Keith Gordon, Deran Sarafian i inni. 19 Glee, serial telewizyjny emitowany od 2009 roku, reżyseria John Scott, Bill D Elia i inni. 20 R. Sankowski, Glee, czyli jak hartują się idole, Gazeta Wyborcza, 17 lutego 2011, s Zobacz więcej: 15
16 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach i braku tolerancji dla inności (w tym także niepełnosprawności). Głównymi bohaterami Glee są m.in. tacy inni, jak: Afroamerykanka z pokaźną nadwagą, chorobliwie nieśmiała jąkająca się Euroazjatka, nieakceptowana w szkole dziewczyna o bardzo niskim wzroście, mało rozgarnięty (choć wrażliwy) sportowiec o wzroście ponadprzeciętnym, młodzieniec o skłonnościach homoseksualnych oraz zgodnie z lansowaną w USA polityczną poprawnością chłopiec poruszający się na wózku inwalidzkim. W tle filmu występują i okolicznościowo wydobywani są przez światła jupiterów takie postaci, jak osoby z zespołem Downa (dorośli i dzieci), sfrustrowani ludzie o niskim poczuciu wartości (bardzo otyły nauczyciel wychowania fizycznego trener drużyny futbolowej), chimeryczny gej, pełna fobii psycholog szkolna z nerwicą natręctw. Lisa Taylor i Andrew Wills zwracają uwagę na rolę stereotypów, wykorzystywanych jako pewna konwencja w niektórych produkcjach telewizyjnych, w tym także w serialach. Stereotypy pojawiają się często w rozmaitych tekstach medialnych. Można na przykład bronić tezy, ze należą one do konwencji gatunkowych telewizyjnej komedii sytuacyjnej. Ponieważ gatunek opiera się na elementach znanych, wpisane w stereotypy przeświadczenia stanowią poręczny skrót używany przez twórców programów w celu dokonania charakterystyki postaci. Z pojęciem władzy wiąże się także wykorzystywanie komedii do wyśmiewania typowych cech innych grup społecznych L. Taylor, A. Wills, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, przeł. M. Król, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s
17 Część 1. Cel badań Celem niniejszego opracowania jest prezentacja wyników badań poświęconych obrazom osób niepełnosprawnych (fizycznie i intelektualnie) kreowanych w przestrzeni publicznej przez współczesne mass media. Analiza skupiona jest w szczególności na filmach (dokumentalnych i fabularnych) oraz serialach telewizyjnych (animowanych i fabularnych). Pod uwagę wzięte zostały zmiany zachodzące w samej telewizji: programy prowadzone przez osoby niepełnosprawne, kanały telewizyjne poświęcone tematyce niepełnosprawności, wiadomości sportowe informujące o osiągnięciach niepełnosprawnych zawodników. Zanalizowane zostały niektóre programy festiwali filmowych prezentujących filmy związane z kalectwem i sposoby oceny i wyróżniania tych filmów. Wykorzystano zawartość portali internetowych, na których umieszczane są materiały filmowe zawierające treści połączone z problematyką niepełnosprawności. Seriale filmowe, jako specyficzna forma prezentacji, przeznaczona dla różnego rodzaju odbiorców (starannie wyselekcjonowanych i dozorowanych telemetrycznie), są omówione wraz z filmami dotyczącymi konkretnych rodzajów niepełnosprawności (jako dopełnienie problematyki w nich poruszanej). W części zasadniczej opracowanie koncentruje się na dwojakiego rodzaju kategoriach niepełnosprawności: fizycznej i intelektualnej. Pewne problemy związane z niepełnosprawnością, np. dysfunkcje ruchowe, są wspólne dla różnych kategorii osób, zarówno niepełnosprawnych cieleśnie, jak i umysłowo. Wśród fizycznie niepełnosprawnych uwaga została poświęcona: amputantom, ludziom od urodzenia pozbawionym kończyn górnych i dolnych, ludziom z uszkodzonym rdzeniem kręgowym na różnym odcinku (lędźwiowym i szyjnym; paraplegików i tetralegików), częściowo i całkowicie sparaliżowanych (po udarach, zawałach, wylewach, wypadkach komunikacyjnych i wojennych), poruszających się za pomocą kul, balkoników, wózków (napędzanych ręcznie, elektrycznych i spalinowych), a w przypadku sportowców: wózków przeznaczonych do aktywnej rehabilitacji, sledgów, hanbike ów 23 itp., 23 Sledge rodzaj sanek, platforma na płozach umożliwiająca amputantom i osobom z niewładnymi nogami na grę w hokeja na lodzie w pozycji siedzącej; handbike rower ręczny, wózek do aktywnej rekreacji napędzany rękami, przez mechanizm korbowy analogicznie jak w rowerze. 17
18 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach ludziom o skrajnie niskim wzroście (karły), licznej w Polsce kategorii osób niedowidzących i niewidomych, niedosłyszących i głuchych, głuchoniewidomych oraz głuchoniemych, posługujących się językiem migowym lub czytających z ruchu ust, ludziom dotkniętym mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD), dystrofią mięśniową Duchenne a, stwardnieniem zanikowym bocznym (ALS). Drugą kategorią osób, której poświęcone zostało niniejsze opracowanie, są osoby o odmiennych w stosunku od standardowej populacji parametrach intelektualnych, wynikających z przebytych chorób neurologicznych, dotkniętych wadami wrodzonymi lub anomaliami genetycznymi: autyzmem, zespołem Downa, zespołem Aspergera, Alzheimerem, Parkinsonem; będących efektem zaawansowanego wieku, demencji starczej oraz schizofrenii będącej chorobą wieloczynnikową, na której powstanie wpływ ma również środowisko społeczne. Choroby psychiczne i niepełnosprawność intelektualna są często mylone ze sobą. Wraz za tym podąża obawa i silna niechęć w stosunku do osób o obniżonych parametrach intelektualnych. W Polsce zwroty odnoszące się do intelektualnego lub umysłowego upośledzenia, np. Ty Downie, zwłaszcza używane przez dzieci i młodzież, mają charakter obelżywy, nierzadko wulgarny, uwłaczający osobie, w stosunku do której z taką intencją są skierowane. Przyjętym narzędziem badań jest metoda jakościowa, polegająca na obserwacji uczestniczącej w tym sensie, że gruntownej analizie poddano treść wielu dostępnych filmów i seriali telewizyjnych (polskich i zagranicznych), w których występują aktorzy grający role fizycznie i intelektualnie niepełnosprawnych oraz tych, w których niepełnosprawni są nimi rzeczywiście. Zastosowanie analizy zawartości/treści pozwoliło na wychwycenie w badanym materiale poszukiwanych cech, postaw i wartości związanych z niepełnosprawnością i określenie częstotliwości ich występowania oraz stopnia nasilenia. Analiza jakościowa pozwoliła na dotarcie do głębszych treści przekazu oraz ujawnienie intencji autorów (producentów, reżyserów, scenarzystów). Zakres analizy jest celowo zawężony do wybranych środków masowego przekazu, obejmując filmy i seriale, natomiast pomijając prasę, powieści i radio, w umiarkowanych stopniu wykorzystując Internet. Filmy fabularne są specyficznym rodzajem otwartego tekstu, różniące się sposobem przekazu od seriali i wiadomości telewizyjnych. Subiektywny dobór filmów oraz równie subiektywna, obiektywizowana jednak przez wyniki raportów innych autorów, analiza treści, zaowocowała czymś w rodzaju fabularyzowanego dokumentu lub też dokumentalizowanej fabuły. Innym rodzajem podejścia do oceny sposobów przedstawiania grup społecznych jest analiza treści. Ta wywodząca się z socjologii metoda koncentruje się na zestawia- 18
19 Część 1. Cel badań niu i pomiarze jawnej treści dużej liczby produktów medialnych w danym okresie. Skupienie uwagi na jawnej treści odróżnia to ujęcie od semiotycznego, koncentrującego się na analizie treści ukrytej tekstów medialnych. Analiza treści ma zatem przede wszystkim charakter opisowy i cechuje się rzekomo naukową systematycznością i obiektywizmem 24. Opis fabuły filmów stanowi podstawową część prezentowanej pracy. W przekazie medialnym brana była pod uwagę następująca kwestia, uznawana za newralgiczną: jaki jest wizerunek osób niepełnosprawnych w mediach? Przede wszystkim zaś: w jaki sposób są one w mediach przedstawiane? Czy tendencyjnie i w stereotypowy sposób: jako osoby cierpiące, pokrzywdzone, niesamodzielne, bezradne lub jako niezaradne wymagające ciągłej pomocy i stałego wsparcia innych ludzi (rodziny, przyjaciół i znajomych, pracowników socjalnych, instytucji publicznych, społeczeństwa)? Czy jako osoby o wyjątkowych zdolnościach, herosi mężnie zmagającymi się z własnymi ułomnościami, dzielnie dążący do samodzielnego rozwiązywania swoich problemów i pomimo ułomności oraz mniejszych szans społecznych, starający się prowadzić samodzielną egzystencję? Chodzący do pracy, uczący się lub studiujący, mający hobby i pasje, podróżujący, uprawiający sport? Za ważne uznano postawienie kwestii: w jakich proporcjach te dwie podstawowe wersje wizerunkowe osób niepełnosprawnych są prezentowane w filmach i serialach oraz jakie czynniki społeczne mają na to wpływ? Nie mniej ważnym zadaniem było sprawdzenie, jaki rezonans społeczny wywołują tego typu obrazy filmowe, jakie lansowane są w mediach. Jaka jest ich recepcja społeczna? Czy media podtrzymują stereotypy społeczne związane z chorobą i kalectwem, czy też przyczyniają się do uwalniania od nich? W jakim świetle pokazują rodziców, opiekunów, fizjoterapeutów, pracodawców oraz inne osoby mające sporadyczny kontakt ze sprawnymi inaczej. Czy to prawdziwy, lustrzany obraz społeczeństwa, w którym żyją niepełnosprawni? Czy filmy i seriale mają szanse na zmiany postaw społecznych w stosunku do osób niepełnosprawnych? Czy są w stanie przyczynić się do wzrostu wrażliwości społecznej? Spowodować zwiększone zainteresowanie profilaktyką skoncentrowaną na własnym zdrowiu i sprawności fizycznej odbiorców filmów kinowych i telewizyjnych oraz seriali? Przy konstruowaniu niniejszego opracowania, zwłaszcza prób znalezienia odpowiedzi na hipotezy i pytania o proweniencji społecznej, wykorzystano narzędzia obiektywizujące, w postaci wyników badań przeprowadzonych przez renomowane instytucje monitorujące opinię publiczną: CBOS, OBOP, SMG/KRC itp. Za wszystkie niedociągnięcia i usterki odpowiada jednak wyłącznie sam autor. 24 L. Taylor, A. Wills, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, op. cit., s
20 Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach Otwarcie telewizji na osoby niepełnosprawne W przeciągu zaledwie kilku ostatnich lat mass media zwłaszcza telewizja szerzej otworzyły swoje podwoje na obecność osób niepełnosprawnych i użyczyły im swojej przestrzeni antenowej. Przeciętnego odbiorcę telewizyjnego zdziwić może widok człowieka dotkniętego chorobą lub kalectwem na ekranie telewizyjnym szczególnie jako prowadzącego program a już zwłaszcza wtedy, gdy dysfunkcje ruchowe lub zmiany cielesne są dostrzegalne i wyraźnie widoczne. Dlatego też początkowo nie epatowano wizerunkiem pierwszych i nielicznych jeszcze prezenterów telewizyjnych. W 2003 roku Roku Osób Niepełnosprawnych TVP zorganizowała casting na niepełnosprawnego prezentera. Wybrano sześć osób, wśród nich Paulinę Malinowską-Kowalczyk [ ] i Macieja Winiarskiego, który prowadził później Panoramę, a obecnie jest autorem i prezenterem cotygodniowego programu Echa Panoramy. Mało osób jednak wie, że Maciej porusza się na wózku. Już na początku jego pracy w Panoramie uznano, że wózka widać nie będzie. Prezenter przesiada się więc na krzesło [ ]. Może jednak niepełnosprawny na wizji w pełnosprawnym programie był nie do zaakceptowania dla władz telewizji? Jeśli jednak osoba niepełnosprawna miałaby zaistnieć na ekranie poza programami dla swojego środowiska, to właśnie w taki sposób w studiu. O wiele trudniej wyobrazić sobie, by ktoś z problemami m.in. ruchowymi biegał z kamerą za politykami 25. Sytuacja ta uległa już dalszej ewolucji i kolejnym zmianom. Dobrym przykładem na to, że telewizja wychodzi naprzeciw niektórym przynajmniej potrzebom osób sprawnych inaczej, był program telewizyjny Integracja, emitowany w Telewizji Polskiej. Tworzony był zarówno przez osoby w pełni, jak i nie w pełni sprawne. Prezentował ludzi znanych (aktorów, gwiazdy telewizyjne, polityków) oraz zwykłych ludzi z ograniczonymi możliwościami intelektualnymi i ruchowymi. Program Integracja w TVP 3 przede wszystkim dostarcza dobrej, rzetelnej informacji niezbędnej do codziennego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, przełamuje dotychczasowe stereotypy postrzegania niepełnosprawności tylko przez pryzmat cierpienia, bólu i lęku, oferując pogodne i optymistyczne, a nawet humorystyczne podejście do tematu. Wykraczamy poza regionalność, prezentując uniwersalną tematykę dotyczącą zarówno mieszkańców dużych miast, jak i wsi, łamiemy mity i przełamujemy podział na MY i ONI, czyli sprawni i niepełnosprawni 26. Program prezentował bardzo różne formy rozrywki i liczne oferty aktywnego spędzania czasu wolnego. Po 12 latach nadawania Integracji, ze względu na ograniczenia finansowe i cięcia budżetowe w publicznej telewizji, program został przechwycony przez prywatną telewizję Polsat, o czym będzie jeszcze mowa poniżej. 25 T. Przybyszewski, Misja na wizji, Integracja 2008, nr 1, s Fragment reklamy programu Integracja na antenie TVP 3, zamieszczanej wielokrotnie w kolejnych numerach magazynu Integracja, np. w 2004 roku. 20
Tomasz Sahaj. Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach: filmy, seriale, internet
Tomasz Sahaj Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach: filmy, seriale, internet 1 Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, przyjęta uchwałą Sejm 1 sierpnia 1997 roku Karta Praw Osób Niepełnosprawnych 1.
Bardziej szczegółowoCo to jest niepełnosprawność?
Co to jest niepełnosprawność? Niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności
Bardziej szczegółowo5/19/2015 PODSTAWOWE DEFINICJE TEORIE MEDIÓW ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU
ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU dr Agnieszka Kacprzak PODSTAWOWE DEFINICJE ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU formy komunikacji, które mają za zadanie dotrzeć do masowego odbiorcy (np. telewizja, gazety, czasopisma, radio,
Bardziej szczegółowoNarzędzia pracy socjalnej nr 9 Wywiad z rodziną osoby niepełnosprawnej Przeznaczenie narzędzia:
Narzędzia pracy socjalnej nr 9 Wywiad z rodziną osoby niepełnosprawnej Przeznaczenie narzędzia: Etap I (1b) Ocena / Diagnoza (Pogłębienie wiedzy o sytuacji związanej z problemem osoby/ rodziny) Zastosowanie
Bardziej szczegółowoPolskie kino w opinii Internautów. wyniki badań bezpośrednich
Polskie kino w opinii Internautów wyniki badań bezpośrednich Zakres i częstotliwość oglądania polskich filmów Badani są bardzo aktywnymi uczestnikami życia kulturalnego. Niemal 60% badanych było w ciągu
Bardziej szczegółowoMiędzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia ICF a diagnoza funkcjonalna
Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia ICF a diagnoza funkcjonalna mgr Aneta Żurek zurek@womczest.edu.pl Podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku
Bardziej szczegółowoObecny model edukacji głuchych: plusy i minusy
+ Konferencja Orzecznictwo dla dzieci i młodzieży z dysfunkcją słuchu Obecny model edukacji głuchych: plusy i minusy Warszawa 16 czerwca 2014 r. Ośrodek Rozwoju Edukacji Joanna Łacheta Pracownia Lingwistyki
Bardziej szczegółowoautorska KLASA MEDIALNA Liceum Ogólnokształcące Nr I im. Danuty Siedzikówy Inki we Wrocławiu
autorska KLASA MEDIALNA Liceum Ogólnokształcące Nr I im. Danuty Siedzikówy Inki we Wrocławiu Dziś środki masowego przekazu to nie tylko prasa, radio i telewizja, kino. Od kilku lat trwa multimedializacja
Bardziej szczegółowoWidownia audycji informacyjnych oraz publicystycznych w programach TVP 1, TVP 2, Polsat, TVN w październiku i listopadzie 2011
Widownia audycji informacyjnych oraz publicystycznych w programach TVP 1, TVP 2, Polsat, TVN w październiku i listopadzie 2011 Analiza i opracowanie Justyna Reisner DEPARTAMENT MONITORINGU Celem analizy
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ OPINIE O PLANACH URUCHOMIENIA TELEWIZJI TRWAM BS/36/2003 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, LUTY 2003
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoOSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W PRACY
OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W PRACY Osoba z niepełnosprawnością Czyli kto.? Osoby niepełnosprawne grupa niejednorodna Osoby z niepełnosprawnością odróżnia od siebie: przyczyna niepełnosprawności stopień niepełnosprawności
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. z dnia 12 lipca 2013 r. Karta Praw Osób z Autyzmem
UCHWAŁA Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 12 lipca 2013 r. Karta Praw Osób z Autyzmem Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby z autyzmem mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego
Bardziej szczegółowoNagroda PHIL EPISTEMONI nominacje. Kraków, 7 marca 2018 r.
Nagroda PHIL EPISTEMONI nominacje Kraków, 7 marca 2018 r. Piotr KIERACIŃSKI Forum Akademickie - Od 2011 roku redaktor naczelny miesięcznika dedykowanego szkolnictwu wyższemu i polskiej nauce - Jako redaktor
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Wprowadzenie Irena Obuchowska... 9
SPIS TREŚCI Wprowadzenie Irena Obuchowska... 9 CZĘŚĆ I RODZINA A DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE 1. Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych Andrzej Twardowski... 18 1.1. Systemowy model funkcjonowania rodziny...
Bardziej szczegółowo1. Imię i nazwisko. ds. osób niepełnosprawnych.
Narzędzie pracy socjalnej nr 8 Wywiad z osobą niepełnosprawną 1 Przeznaczenie narzędzia: Etap I (1b) Ocena / Diagnoza (Pogłębienie wiedzy o sytuacji związanej z problemem osoby/ rodziny) Zastosowanie narzędzia:
Bardziej szczegółowoWarszawa, 29.06.2012 r.
Warszawa, 29.06.2012 r. Dotyczy: konsultacji społecznych prowadzonych przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji na temat udostępniania programów telewizyjnych osobom z niesprawnością wzroku i/lub słuchu
Bardziej szczegółowowyniki oglądalności -15,3% +17,4% +7,5% 0,98 0,83 0,83 0,77 1,0% 0,5% 0% 2012 2013 2014 2015
jesień2015 Polsat News Polsat News od początku nadawania jest najdynamiczniej rozwijającym się kanałem informacyjnym w Polsce. Wystarczyło 6 lat, aby Polsat News zapewnił sobie stałe miejsce w gronie najważniejszych
Bardziej szczegółowoTemat: Siedem lat doświadczeń konkursu Lodołamacze
Temat: Siedem lat doświadczeń konkursu Lodołamacze Spis treści 1. Trochę historii: jak wyglądała kwestia zatrudnienia osób niepełnosprawnych i dlaczego powstał Konkurs Lodołamacze 2. Czym jest nazwa Lodołamacze,
Bardziej szczegółowoScenariusz lekcji wychowawczej nr 1 ZAPOZNANIE Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ CO ROZUMIEMY PRZEZ INTEGRACJĘ?
Scenariusz lekcji wychowawczej nr 1 ZAPOZNANIE Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ CO ROZUMIEMY PRZEZ INTEGRACJĘ? CELE DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZE: Po przeprowadzonej lekcji uczniowie i uczennice: umieją określić pojęcie
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 3 wstępnej wersji produktu finalnego. Program zajęć szkoleniowych i superwizji dla Asystentów Osoby Niepełnosprawnej w CAS
Załącznik nr 3 wstępnej wersji produktu finalnego Program zajęć szkoleniowych i superwizji dla Asystentów Osoby Niepełnosprawnej w CAS I. Założenia podstawowego modułu szkoleniowego dla AON 2 II. Warsztat
Bardziej szczegółowoPraca w domu Jak ją przedstawiają polskie media?
Praca w domu Jak ją przedstawiają polskie media? Warszawa, 18.09.2014 Karolina Goś-Wójcicka Instytut Spraw Obywatelskich Jak wygląda nasze życie? PRACA W DOMU DOM PRACA W PRACY PRACA ODPOCZYNEK Praca domowa
Bardziej szczegółowoNIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ RUCHOWA
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ RUCHOWA Joanna Trochimowicz Definiowanie niepełnosprawności Dwojakiego rodzaju kryteria uznawania kogoś za osobę niepełnosprawną: biologiczne czyli uszkodzenia narządów i ich czynności,
Bardziej szczegółowoPolscy przedsiębiorcy: odbiór społeczny a obraz medialny. Listopad 2016 K.067/16
Polscy przedsiębiorcy: odbiór społeczny a obraz medialny Listopad 16 K.067/16 Informacje o badaniu W polskim systemie prawa nie ma jednolitej definicji przedsiębiorcy, a postać polskiego przedsiębiorcy
Bardziej szczegółowoKoncepcja Artystycznego Niepublicznego Przedszkola z Oddziałem Integracyjnym Tygrysek Plus
Koncepcja Artystycznego Niepublicznego Przedszkola z Oddziałem Integracyjnym Tygrysek Plus MISJA o W przedszkolu każde dziecko czuje się bezpieczne, szczęśliwe, wyjątkowe i akceptowane. o Każde dziecko
Bardziej szczegółowo2A. Który z tych wzorów jest dla P. najważniejszy? [ANKIETER : zapytać tylko o te kategorie, na które
1. Gdyby miał P. urządzać mieszkanie, to czy byłoby dla P. wzorem [ANKIETER odczytuje wszystkie opcje, respondent przy każdej z nich odpowiada tak/nie, rotacja] 1.1 To, jak wyglądają mieszkania w serialach,
Bardziej szczegółowoAnna Kozłowska, Reklama. Techniki perswazyjne, OW SGH, Warszawa 2011
Anna Kozłowska, Reklama. Techniki perswazyjne, OW SGH, Warszawa 2011 Ze wstępu do książki Reklama to nieodłączny element naszego życia codziennego - jest obecna wszędzie (na ulicy, w pracy, w szkole, w
Bardziej szczegółowomnw.org.pl/orientujsie
mnw.org.pl/orientujsie Jesteśmy razem, kochamy się. Oczywiście, że o tym mówimy! Ale nie zawsze jest to łatwe. agata i marianna Określenie bycie w szafie nie brzmi specjalnie groźnie, ale potrafi być naprawdę
Bardziej szczegółowoSavoir-vivre wobec osób z niepełnosprawnością
Savoir-vivre wobec osób z niepełnosprawnością Redakcja: Konstancja Zofia Tanjga Rysunki: Katarzyna Pac-Raszewska Przygotowanie do druku: Adriana Herbut Druk: Horyzont Drukarnia www.drukarniawarszawa.eu
Bardziej szczegółowoINTEGRACJA. Opr. Monika Wajda-Mazur
INTEGRACJA Opr. Monika Wajda-Mazur 1 W świetle przepisów uczeń niepełnosprawny to: uczeń, który posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez zespół orzekający publicznej poradni
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTY OBOWIĄZKOWE Nr Kod Nazwa przedmiotu Liczba godzin ECTS Uwagi 1. MK1 Systemy medialne w Polsce i na świecie
PROGRAM NAUCZANIA NA KIERUNKU: DZIENNIKARSTWO I KOMUNIKACJA SPOŁECZNA SPECJALNOŚĆ: dziennikarstwo sportowe FORMA STUDIÓW : stacjonarne POZIOM KSZTAŁCENIA : I stopnia PROGRAM OBOWIĄZUJĄCY OD ROKU AKADEMICKIEGO
Bardziej szczegółowoSponsor Tytularny. - oferta. Reklama jest tak potrzebna produktowi jak prąd elektryczny żarówce. Charles Wilp
Sponsor Tytularny magazynu Oferta reklamowa żużlowego - oferta Reklama jest tak potrzebna produktowi jak prąd elektryczny żarówce. Charles Wilp O Firmie Jesteśmy producentem wykonawczym transmisji sportowych
Bardziej szczegółowoOpinie o polskim filmie
Opinie o polskim filmie Wyniki badania dla SFP przeprowadzonego przez CBOS na reprezentatywnej próbie mieszkańców Polski od 15 roku życia w dniach 26 sierpnia 2 września 2009 Ile razy w ostatnich dwóch
Bardziej szczegółowoPOWIATOWY PROGRAM NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LATA 2009 2013
Załącznik do Uchwały Nr XXXIV/167/2009 Rady Powiatu w Oławie z dnia 25 marca 2009 r. POWIATOWY PROGRAM NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LATA 2009 2013 OŁAWA, marzec 2009 rok Podstawa prawna: 1. art.
Bardziej szczegółowoOstateczna wersja produktu do wdrożenia. Projektodawca. Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną
Ostateczna wersja produktu do wdrożenia Projektodawca Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną Urząd pracy dostępny dla osoby z niepełnosprawnością intelektualną model naturalnej
Bardziej szczegółowo[Dla specjalistów PR]
[Dla specjalistów PR] 1 Brief Jakie pojęcia związane z osobami niesłyszącymi warto znać? W jaki sposób przedstawiać niewidomych w materiałach prasowych? Za pomocą jakiej symboliki? Najlepsze sposoby na
Bardziej szczegółowoSTATUT. [tekst ujednolicony, stan na 1 grudnia 2017 r.] ROZDZIAŁ 1 POSTANOWIENIA OGÓLNE
STATUT PRZEDSZKOLA SPECJALNEGO NR 3 W ZESPOLE SZKÓŁ SPECJALNYCH NR 11 W KRAKOWIE [tekst ujednolicony, stan na 1 grudnia 2017 r.] ROZDZIAŁ 1 POSTANOWIENIA OGÓLNE 1. Nazwa placówki: Zespół Szkół Specjalnych
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTY OBOWIĄZKOWE Nr Kod Nazwa przedmiotu Liczba godzin ECTS Uwagi 1. MK1 Systemy medialne w Polsce i na świecie
PROGRAM NAUCZANIA NA KIERUNKU: DZIENNIKARSTWO I KOMUNIKACJA SPOŁECZNA SPECJALNOŚĆ: dziennikarstwo sportowe FORMA STUDIÓW : niestacjonarne POZIOM KSZTAŁCENIA : I stopnia PROGRAM OBOWIĄZUJĄCY OD ROKU AKADEMICKIEGO
Bardziej szczegółowoNIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO KWESTIA SPOŁECZNA. Paulina Łajdanowicz
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO KWESTIA SPOŁECZNA Paulina Łajdanowicz DEFINICJA Długotrwały stan występowania pewnych ograniczeń w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te spowodowane są na skutek
Bardziej szczegółowoAutor: Ewelina Brzyszcz Studentka II roku II stopnia Dziennikarstwo i komunikacja społeczna Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce
Autor: Ewelina Brzyszcz Studentka II roku II stopnia Dziennikarstwo i komunikacja społeczna Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce Wraz z upowszechnieniem Internetu narodziło się nowe pokolenie. Świat
Bardziej szczegółowoKrąg Wsparcia Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną. Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
Krąg Wsparcia Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich CELE Celem głównym projektu jest stworzenie indywidualnych, rodzinnych i
Bardziej szczegółowospołeczno-zawodowej młodych osób z niepełnosprawnościami. Od niemal czterech lat
Stowarzyszenie Twoje nowe możliwości od 2008 roku zajmuje się wyrównywaniem szans osób z niepełnosprawnościami w zdobywaniu wykształcenia. Pomysłodawcami byli Krzysztof Peda i Ariel Fecyk, którzy obecnie
Bardziej szczegółowoRafał Augusiewicz wokalista, konferansjer,
Rafał Augusiewicz wokalista, konferansjer, prezenter. Współzałożyciel i Lider popularnego zespołu NIENEGATYWNI. Wraz z zespołem Nienegatywni, którego działalność zapoczątkowana została przed czterema laty
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Talent autoprezentacji Sztuka zaprezentowania własnej osoby Katarzyna Lipska Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach 26
Bardziej szczegółowoWYBORY BEZ BARIER Savoir-vivre wobec osób z niepełnosprawnością
WYBORY BEZ BARIER Savoir-vivre wobec osób z niepełnosprawnością Redakcja: Konstancja Zofia Tanjga, Agnieszka Sprycha Rysunki: Katarzyna Pac-Raszewska Przygotowanie do druku: Bartosz Głodek Druk: Drukarnia
Bardziej szczegółowoOrzecznictwo w procesie diagnozy FASD
Orzecznictwo w procesie diagnozy FASD Barbara Woszczyna Tomaszowice 2015r. Według brytyjskiego raportu Warnocka, około 20% populacji uczniów to dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (Children with
Bardziej szczegółowoDr hab. prof. AWF Jolanta Żyśko www.zysko.pl
Dr hab. prof. AWF Jolanta Żyśko www.zysko.pl Pojęcie i cechy kultury masowej Wzory socjokulturowe cielesności i sprawności fizycznej Wzory lansowane przez mass media a wzory realizowane Kultura masowa
Bardziej szczegółowoDziecko. autystyczne. Prawdziwa opowieść o Maciusiu
Dziecko autystyczne Prawdziwa opowieść o Maciusiu Beata Zawiślak Mojemu synkowi Maciusiowi, mojej rodzinie, wszystkim specjalistom, których spotkałam na swojej drodze i którzy okazali się bardzo pomocni
Bardziej szczegółowoPrzystań przyjazny mikroświat, przyjazny świat
Przystań przyjazny mikroświat, przyjazny świat Cel nadrzędny projektu: Stworzenie modelu systemowej pomocy: dziecku i młodemu człowiekowi jego rodzinie środowisku szkolnemu dalszemu otoczeniu Beneficjenci
Bardziej szczegółowoColorful B S. Autor: Alicja Wołk-Karaczewska. Wydawca: Colorful Media. Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: 83-919772-4-2
Autor: Alicja Wołk-Karaczewska Wydawca: Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: 83-919772-4-2 Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012 Okładka: Skład i łamanie: Colorful B S O OK Alicja Wołk-Karaczewska Cyberprzemoc
Bardziej szczegółowoTVP NEWS/THE POLISH VOICE/POLISH VOICE TODAY ANGLOJĘZYCZNY KANAŁ TVP - (ZARYS PROJEKTU)
TVP NEWS/THE POLISH VOICE/POLISH VOICE TODAY ANGLOJĘZYCZNY KANAŁ TVP - (ZARYS PROJEKTU) CEL Budowanie wizerunku Polski jako kraju nowoczesnego, rozwijającego się, kraju wielkiego potencjału, demokratycznego,
Bardziej szczegółowoZAI ZA NT N E T RESOWA SOW N A I N E SPORT
OFERTA SPONSORSKA (oferta ważna od 28.08.2016 r.) ZAINTERESOWANIE SPORTEM Sportem interesuje się ponad 70% respondentów, z czego 21% deklaruje duże zainteresowanie. Sportem interesują się częściej mężczyźni(84,8%)
Bardziej szczegółowoRola świetlic środowiskowych w pracy asystenta rodziny. Wrocław, 19 listopada 2015 r.
Rola świetlic środowiskowych w pracy asystenta rodziny Wrocław, 19 listopada 2015 r. Asystent rodziny Asystentura rodziny polega na towarzyszeniu rodzinie z dziećmi w poszukiwaniu rozwiązań trudnej sytuacji
Bardziej szczegółowoSystem wsparcia dzieci niepełnosprawnych w Powiecie Białostockim w ramach środków PFRON realizowany przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w
System wsparcia dzieci niepełnosprawnych w Powiecie Białostockim w ramach środków PFRON realizowany przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Białymstoku USTAWA z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
Bardziej szczegółowoGry komputerowe. popularna forma rozrywki dla dzieci i młodzieży
Gry komputerowe popularna forma rozrywki dla dzieci i młodzieży Gry komputerowe mogą: wspierać rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny dzieci wpływać pozytywnie na spostrzegawczość, reakcje na bodźce,
Bardziej szczegółowoOkulografia w badaniach percepcji napisów do programów audiowizualnych dla osób niesłyszących i niedosłyszących. wstępny opis badania
Okulografia w badaniach percepcji napisów do programów audiowizualnych dla osób niesłyszących i niedosłyszących wstępny opis badania Łukasz Dutka Lublin 2012 Zespół Agnieszka Szarkowska (ILS UW) Iza Krejtz
Bardziej szczegółowoDziennikarstwo i komunikacja społeczna studia niestacjonarne Seminaria dyplomowe w roku akademickim 2017/2018 Spis treści
Dziennikarstwo i komunikacja społeczna studia niestacjonarne Spis treści HARMONOGRAM SPOTKAŃ... 2 Dr hab. Wojciech Adamczyk... 3 Prof. zw. dr hab. Ryszard Kowalczyk... 4 Prof. UAM dr hab. Piotr Pawełczyk...
Bardziej szczegółowoDZIENNIKARSTWO I KOMUNIKACJA SPOŁECZNA WSPA
DZIENNIKARSTWO I KOMUNIKACJA SPOŁECZNA WSPA CO NAS WYRÓŻNIA? KADRA, EKSPERCI, ATMOSFERA ŚRODOWISKOWA WSPÓŁPRACA Z PARTNERAMI BRANŻOWYMI NIESTANDARDOWE ZAJĘCIA PRAKTYCZNE I PRAKTYKI ZAWODOWE DOSTĘP DO NARZĘDZI
Bardziej szczegółowoAnna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO
SAMOTNE OJCOSTWO Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006 Copyright by Anna Dudak Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. zw. dr hab. Józef Styk Redakcja
Bardziej szczegółowoKampanie medialne w obronie praw osób z niepełnosprawnością. Wioletta Szarecka UWM Olsztyn
Kampanie medialne w obronie praw osób z niepełnosprawnością Wioletta Szarecka UWM Olsztyn Stereotypy były i są nadal chętnie przyswajane i wykorzystywane, ponieważ zwalniają z wysiłku myślenia (...), nakładają
Bardziej szczegółowoWizerunek organizacji pozarządowych. najważniejsze fakty 16% 24% 13% 37% Wizerunek organizacji pozarządowych 1
Wizerunek organizacji pozarządowych najważniejsze fakty 24% 16% 13% 37% Wizerunek organizacji pozarządowych 1 Kiedy Polacy słyszą organizacja pozarządowa to myślą 79% 77% zajmują się głównie pomaganiem
Bardziej szczegółowoKomu pomagamy w Paczce?
Komu pomagamy w Paczce? SZLACHETNA PACZKA x18! SZLACHETNA PACZKA jest projektem pomocy bezpośredniej, w którym darczyńcy przygotowują paczki dla rodzin w potrzebie. Adresy tych rodzin są pozyskiwane przez
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR XXI/144/2012 RADY POWIATU GOLUBSKO-DOBRZYŃSKIEGO. z dnia 24 maja 2012 r.
UCHWAŁA NR XXI/144/2012 RADY POWIATU GOLUBSKO-DOBRZYŃSKIEGO z dnia 24 maja 2012 r. w sprawie przyjęcia Powiatowego Programu Aktywności Lokalnej na lata 2012 2013 Na podstawie art. 12 pkt 11 ustawy z dnia
Bardziej szczegółowoEdukacja włączająca w szkole ogólnodostępnej
Edukacja włączająca w szkole ogólnodostępnej ...Dobra edukacja to edukacja włączająca, zapewniająca pełne uczestnictwo wszystkim uczniom, niezależnie od płci, statusu społecznego i ekonomicznego, rasy,
Bardziej szczegółowoMolestowanie czy komplement?
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-58 Nr 142/2017 Molestowanie czy komplement? Październik 2017 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów
Bardziej szczegółowoSzanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm
Rodzeństwo dzieci niepełnosprawnych Szanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm Tłumaczenie: Psycholog - Dorota Fedorowska (Fundacja EDUCO) Czynniki obciążające rodziny posiadające niepełnosprawne dziecko Obciążenie
Bardziej szczegółowoEdukacja finansowa jako narzędzie ograniczania missellingu głównej przyczyny wiktymizacji klientów bankowych
Edukacja finansowa jako narzędzie ograniczania missellingu głównej przyczyny wiktymizacji klientów bankowych dr Małgorzata Solarz Katedra Finansów i Rachunkowości HIPOTEZA BADAWCZA CELE METODA BADAWCZA
Bardziej szczegółowoEDUKACYJNE FORUM KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH MULTIMEDIALNY KATALOG ZAWODÓW ZAWÓD: ASYSTENT OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
EDUKACYJNE FORUM KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH MULTIMEDIALNY KATALOG ZAWODÓW ZAWÓD: ASYSTENT OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ Program Operacyjny Kapitał Ludzki Priorytet III Wysoka jakość systemu oświaty Działanie 3.4
Bardziej szczegółowoKRAJOWA KAMPANIA INFORMACYJNO PROMOCYJNA WSPIERAJĄCA OSOBY GŁUCHE I NIEDOSŁYSZĄCE W POWROCIE NA RYNEK PRACY I JAKO WARTOŚCIOWYCH PRACOWNIKÓW
KRAJOWA KAMPANIA INFORMACYJNO PROMOCYJNA WSPIERAJĄCA OSOBY GŁUCHE I NIEDOSŁYSZĄCE W POWROCIE NA RYNEK PRACY I JAKO WARTOŚCIOWYCH PRACOWNIKÓW Człowiek najlepsza inwestycja Koordynatorem KRAJOWEJ KAMPANII
Bardziej szczegółowoMIEJSKI PROGRAM NA RZECZ WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Załącznik do Uchwały Nr Rady Miejskiej Leszna z dnia MIEJSKI PROGRAM NA RZECZ WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH na lata 2014-2016 1 OPIS PROBLEMU Niepełnosprawność, zgodnie z treścią ustawy o rehabilitacji
Bardziej szczegółowoKONCEPCJA PRACY OŚRODKA REHABILITACYJNO EDUKACYJNO WYCHOWAWCZEGO NA LATA
KONCEPCJA PRACY OŚRODKA REHABILITACYJNO EDUKACYJNO WYCHOWAWCZEGO NA LATA 2015 2019 1 Koncepcja pracy Ośrodka jest wyznaczona przez Zarząd Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną
Bardziej szczegółowoStrategia komunikacji NGO na poziomie lokalnym i centralnym. Ewa Zygadło- Kozaczuk Centrum Informacji o Leku
Strategia komunikacji NGO na poziomie lokalnym i centralnym Ewa Zygadło- Kozaczuk Centrum Informacji o Leku Plan prezentacji 1) Współpraca między organizacjami czy jest potrzebna? 2) Skuteczna komunikacja
Bardziej szczegółowoInnowacja pedagogiczna: Edukacja medialna. OPIS INNOWACJI
Innowacja pedagogiczna: Edukacja medialna. Podnoszenie kompetencji uczniowskich w dziedzinie odbioru mediów i posługiwania się mediami jako narzędziami intelektualnymi współczesnego człowieka. Bezpośrednim
Bardziej szczegółowoJak zapobiegać przemocy domowej wobec dzieci i młodzieży.
Jak zapobiegać przemocy domowej wobec dzieci i młodzieży. (Terapia Krótkoterminowa Skoncentrowana na Rozwiązaniu) Kontakt tel.: +48 600779294 e-mail: iwona@gabinetterapeutyczny.eu Iwona Czerwoniuk psychoterapeuta
Bardziej szczegółowoTowarzystwo Rozwijania Aktywności Dzieci Szansa Oddział Terenowy Warszawa-Ochota ul. Grójecka 79 Warszawa 02-094 www.szansa.warszawa.
Kilka słów o Towarzystwo Rozwijania Aktywności Dzieci Szansa Oddział Terenowy Warszawa-Ochota ul. Grójecka 79 Warszawa 02-094 www.szansa.warszawa.pl Towarzystwo Rozwijania Aktywności Dzieci Szansa Oddział
Bardziej szczegółowoAktywność zawodowa jako element przygotowania do życia małżeńskorodzinnego osób niepełnosprawnych
Aktywność zawodowa jako element przygotowania do życia małżeńskorodzinnego osób niepełnosprawnych Wojciech Otrębski Instytut Psychologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Plan wystąpienia: Skala
Bardziej szczegółowoK W I E C I E Ń NAJBARDZIEJ OPINIOTWÓRCZE MEDIA W POLSCE
04 K W I E C I E Ń 2 0 1 9 NAJBARDZIEJ OPINIOTWÓRCZE MEDIA W POLSCE Wstęp Analizę częstotliwości cytowań poszczególnych mediów przez inne media przeprowadzono na podstawie 33 982 przekazów (publikacji
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ OPINIA PUBLICZNA NA TEMAT SONDAŻY BS/55/2004 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MARZEC 2004
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWYNIKI BADANIA ILOŚCIOWEGO DOTYCZĄCEGO DEPRESJI DLA
WYNIKI BADANIA ILOŚCIOWEGO DOTYCZĄCEGO DEPRESJI DLA SPIS TREŚCI 1. Informacje o badaniu 2. Charakterystyka respondentów 3. Doświadczenia z depresją 4. Stopień poinformowania o depresji 5. Wiedza i wyobrażenia
Bardziej szczegółowoAUDIO / VIDEO (A 2 / B1 ) (wersja dla studenta) ROZMOWY PANI DOMU ROBERT KUDELSKI ( Pani domu, nr )
AUDIO / VIDEO (A 2 / B1 ) (wersja dla studenta) ROZMOWY PANI DOMU ROBERT KUDELSKI ( Pani domu, nr 4-5 2009) Ten popularny aktor nie lubi udzielać wywiadów. Dla nas jednak zrobił wyjątek. Beata Rayzacher:
Bardziej szczegółowoPorozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych. Rady dotyczące udanego porozumiewania się
Porozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych 5 Rady dotyczące udanego porozumiewania się Jest to piąta w serii broszur firmy Widex dotyczących słuchu i problemów z nim związanych. Porozumiewanie
Bardziej szczegółowoBariery aktywności psychospołecznej osób z niepełnosprawnością mity i rzeczywistość
Bariery aktywności psychospołecznej osób z niepełnosprawnością mity i rzeczywistość Kraków, 8.05.2014 Prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie dr hab. Joanna Konarska 1 Elementy pojęcia niepełnosprawność
Bardziej szczegółowoCo każdy dyrektor szkoły powinien wiedzieć o indywidualnym nauczaniu oraz indywidualnych zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych?
Co każdy dyrektor szkoły powinien wiedzieć o indywidualnym nauczaniu oraz indywidualnych zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych? Dyrektorzy szkół oraz nauczyciele bardzo często zwracają się do Kuratorium
Bardziej szczegółowoNajbardziej opiniotwórcze polskie media dekady: 2004-2013
Najbardziej opiniotwórcze polskie media dekady: 2004-2013 Analiza częstotliwości cytowania poszczególnych mediów przez inne media na podstawie przekazów prasowych, telewizyjnych i radiowych z okresu od
Bardziej szczegółowoZAINTERESOWANIE SPORTEM
OFERTA SPONSORSKA ZAINTERESOWANIE SPORTEM Sportem interesuje się ponad 70% respondentów, z czego 21% deklaruje duże zainteresowanie. Sportem interesują się częściej mężczyźni(84,8%) niż kobiety (58,8%).
Bardziej szczegółowoNatura człowieka sprawia, iż ma on zdolność wytwarzania silnych, pozytywnych więzi emocjonalnych, trwale łączących go z osobami, nie będącymi jego
Natura człowieka sprawia, iż ma on zdolność wytwarzania silnych, pozytywnych więzi emocjonalnych, trwale łączących go z osobami, nie będącymi jego krewnymi. Jedną z najważniejszych więzi tego rodzaju jest
Bardziej szczegółowoStowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Osobom Dorosłym z Zespołem Aspergera oraz Zaburzeniami Pokrewnymi "As"
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Osobom Dorosłym z Zespołem Aspergera oraz Zaburzeniami Pokrewnymi "As" 1.Kilka słów tytułem wstępu o stowarzyszeniu, dla osób zupełnie niezorientowanych w temacie. Stowarzyszenie
Bardziej szczegółowoWPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY
WPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY Czytanie - oto najlepszy sposób uczenia się. Aleksander Puszkin Sukces jednostek i społeczeństw zależy od ich wiedzy. Kluczem do wiedzy wciąż jest czytanie.
Bardziej szczegółowoMIEJSKI PROGRAM NA RZECZ WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
MIEJSKI PROGRAM NA RZECZ WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W MIEŚCIE LESZNIE OPIS PROBLEMU Niepełnosprawność, zgodnie z treścią ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoKreowanie wizerunku i wzorce medialne.
T Temat Kreowanie wizerunku i wzorce medialne. Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach Narodowego Programu Zdrowia Realizator projektu: fundacja e d u k a c j i p o z y
Bardziej szczegółowoBadanie nauczania filozofii w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych
Badanie nauczania filozofii w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych Scenariusz wywiadu pogłębionego z Nauczycielem Filozofii Scenariusz wywiadu pogłębionego z nauczycielem filozofii Dzień Dobry, Nazywam
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Dziecko i media Wpływ mediów masowych na odbiorców Agnieszka Klejne Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 24 października 2016 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL
Bardziej szczegółowo, , WYSUWANIE WZAJEMNYCH OSKARŻEŃ - GRA WYBORCZA CZY PRZEJAW PATOLOGII ŻYCIA POLITYCZNEGO?
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 69-35 - 69, 68-37 - 04 61-07 - 57, 68-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.4 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 69-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoPriorytety promocji zdrowia psychicznego dla Powiatu Kieleckiego na lata 2012 2015
Załącznik nr 1 do Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego Powiatu Kieleckiego na lata 2012-2015 Priorytety promocji zdrowia psychicznego dla Powiatu Kieleckiego na lata 2012 2015 Na podstawie Rozporządzenia
Bardziej szczegółowoTemat: Moje zasoby moją szansą rozwoju kariery zawodowej i edukacyjnej.
Temat: Moje zasoby moją szansą rozwoju kariery zawodowej i edukacyjnej. (źródło: Moja przedsiębiorczość materiały dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości) Cele: Zainspirowanie uczniów
Bardziej szczegółowoSkuteczne sposoby wspierania uczniów z trudnościami w komunikacji językowej w szkole
Skuteczne sposoby wspierania uczniów z trudnościami w komunikacji językowej w szkole Zespół Niepublicznych Szkół Specjalnych Krok za krokiem w Zamościu www.szkola.spdn.pl Agnieszka Pilch aacpilch@gmail.com
Bardziej szczegółowoSocjologia. jest nauką, która pozwala zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć procesy jakie mają miejsce we współczesnym świecie.
SOCJOLOGIA Socjologia jest nauką, która pozwala zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć procesy jakie mają miejsce we współczesnym świecie. BO Z NAMI NIE BĘDZIESZ SIĘ NUDZIŁ Socjologia dostarcza wiedzy, bez
Bardziej szczegółowoREGULAMIN KONKURSU. Projekt Winter Challenge. Daria Puszka & Estera Naczk
REGULAMIN KONKURSU Projekt Winter Challenge Daria Puszka & Estera Naczk Konkurs adresowany do gminnych szkół podstawowych na najlepszy teledysk do piosenki zimowej Puchu coraz więcej" Studio Esti Estery
Bardziej szczegółowoEdukacja filmowa. w pracy z TRUDNYM TEMATEM.
Edukacja filmowa { w pracy z TRUDNYM TEMATEM. Film jako narzędzie w psychoedukacji i wychowaniu uczniów Film daje młodzieży możliwość konfrontacji z własnymi emocjami w odniesieniu do zastałej rzeczywistości.
Bardziej szczegółowoŻyczliwość na co dzień
Życzliwość na co dzień Codziennie na swojej drodze mijamy setki ludzi - w pracy, szkole, na ulicach, w sklepach i w komunikacji miejskiej. Czy nie byłoby nam wszystkim milej i łatwiej, gdybyśmy byli dla
Bardziej szczegółowo