Maroko: równowaga dzięki wielobiegunowości. Dlaczego potrzebna jest oś współpracy Warszawa Rabat?

Transkrypt

1 Dossierlipiec 2011 Polska EUROPA MAROKO Maroko: równowaga dzięki wielobiegunowości Scenariusze rozwoju sytuacji politycznej i gospodarczej Dlaczego potrzebna jest oś współpracy Warszawa Rabat? Analiza szans: polityka sąsiedzka Unii, modernizacja państwa oraz instytucji, wzajemne otwieranie politycznych bram Polska Maroko: nowe możliwości współpracy gospodarczej

2

3 Polska Maroko: potrzebne nowe wymiary współpracy Polska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej sprzyja szerszemu spojrzeniu Polaków na wyzwania stojące przed Europą. Dwa tematy w najbliższym czasie będą dla UE kluczowe: przyszłość strefy euro oraz sytuacja w Afryce Północnej. Zaangażowanie Polski w obu kwestiach może być małe lub istotne w zależności od przyjętej strategii. Zwrócenie baczniejszej uwagi Europy na wiosnę ludów w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie daje Polsce szansę aktywnego włączenia się w tworzenie nowej europejskiej polityki sąsiedztwa, która uwzględni także bliskie Polsce sprawy wschodnich sąsiadów UE. W analizie tej, będącej efektem m.in. wizyty studyjnej w Maroku i rozmów z liderami marokańskich instytucji publicznych i gospodarczych, THINKTANK rekomenduje polskim liderom polityki i biznesu pogłębienie relacji z Marokiem najbliższym partnerem Unii Europejskiej w Afryce Północnej i stworzenie osi współpracy Warszawa Rabat. Takie zacieśnienie relacji leży w interesie obu stron. Odmienne spojrzenia obu krajów na politykę Unii prowadzoną wobec krajów sąsiedzkich dają możliwość wzajemnego poszerzenia perspektywy. Polskie doświadczenia rozwojowe, zwłaszcza w zakresie korzystania z funduszy unijnych i harmonizacji prawa z prawem UE, mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Znaczny potencjał współpracy istnieje również w relacjach gospodarczych. Polska może stać się głównym sojusznikiem Maroka w centralnej Europie, Maroko zaś bramą Polski do Afryki. 1

4 SPIS TREŚCI 2

5 POLSKA ŹRÓDŁEM DOBRYCH PRaKTYK oraz sojusznikiem w centralnej Europie Główne wnioski Rekomendacje thinktank a] Polska może być głównym partnerem Maroka w Europie Środkowej i Wschodniej. Maroko jest krajem stabilnym, modernizującym się, zdeterminowanym, by być bliżej Europy, jednak demokratyczne i społeczne przemiany nadal wymagają tam wsparcia. Doświadczenia z transformacji Polski kraju, który kilka lat temu został członkiem UE i przeszedł długą drogę przygotowań do akcesji mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Polska ma możliwości, aby skutecznie pomóc Maroku m.in. w reformowaniu instytucji na wzór europejski i efektywnej absorpcji środków unijnych. Jako największy z nowych krajów UE może także stać się dla poszukującego nowych europejskich sprzymierzeńców Maroka bramą do Europy Środkowej i Wschodniej pozwalającą na uniezależnienie się od optyki francusko-hiszpańskiej. b] Maroko może być kluczowym partnerem politycznym Polski w Afryce Północnej. Wzmocnienie relacji ze stabilnym politycznie Marokiem pomoże Polsce wyjść z politycznego zaszufladkowania jako kraju skoncentrowanego na sprawach regionu (Polska Rosja Wschód), by znaleźć się w głównym nurcie europejskiej aktywności międzynarodowej (bezpieczeństwo Unii, polityka migracyjna, polityka rozwojowa itd.). Dodatkowo doświadczenie i aktywna rola Maroka w budowaniu Unii dla Śródziemnomorza mogą dostarczyć Polsce cennego spojrzenia, przydatnego w budowaniu nowej Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. c] Strategia rozwoju Maroka zakłada maksymalne wykorzystanie położenia między Europą, Afryką a światem arabskim, by stworzyć węzeł wolnego handlu obejmujący ponad miliard konsumentów. Polska może z tego pośrednictwa biznesowego skorzystać, zważywszy na jej ograniczone doświadczenie w kontaktach gospodarczych z Afryką i światem arabskim. Jednocześnie Maroko może w podobny sposób skorzystać z położenia i relacji Polski w nowej, rozszerzonej Unii Europejskiej. 3

6 TERYTORIUM I LUDZIE _położenie _miasta _ludność tanger AD-DAcHLA Al-ujun agadir rabat Casablanca Marrakesz Dżabal Tubkal FEZ meknes WadŻda NAJWIĘKSZE MIASTA: Casablanca (3,24 mln, gospodarcza stolica kraju, największy port w Afryce Północnej), Rabat (1,77 mln, stolica polityczna), Fez (1 mln), Marrakesz (900 tys.). Inne ośrodki miejskie: Tanger, Meknes, Wadżda, Agadir. SPOŁECZEŃSTWO: 34,9 mln osób. W ciągu pół wieku liczba ludności wzrosła niemal trzykrotnie. Maroko jest krajem młodych. 47,7 proc. populacji nie ukończyło 25 lat. 55 proc. mieszka w miastach. Północ kraju zamieszkuje głównie ludność arabska, południe Berberowie (30 50 proc. populacji, choć niektóre opracowania podają znacznie większą liczebność tej grupy etnicznej). Językiem arabskim mówi 75 proc. ludności, reszta dialektami. Francuski jest językiem wykładowym na uczelniach i językiem elit. Analfabetyzm na poziomie 45 proc. (60 proc. wśród kobiet), większy niż w innych krajach Afryki Północnej. Religia: islam (98,7 proc. społeczeństwa), głównie sunnicki o dość otwartym charakterze. STRATEGICZNE POŁOŻENIE: Krolestwo Maroka jest położone na północno-zachodnim cyplu Afryki. Graniczy z Algierią na wschodzie, z Mauretanią na południu, Morzem Śródziemnym na północy oraz Oceanem Atlantyckim na zachodzie. TERYTORIUM: Maroko zajmuje 710 tys. km kw. to powierzchnia większa niż Niemcy (57. miejsce na świecie). Kraj wyżynno-górzysty, z dominującym pasmem Atlasu Wysokiego (najwyższy szczyt Dżabal Tubkal, 4165 m n.p.m.). PRACA, BEZROBOCIE, EMIGRACJA: Trendy demograficzne powodują, że co roku na rynku pracy potrzeba kilkaset tysięcy nowych miejsc. Obecnie co dziesiąty Marokańczyk nie ma zatrudnienia. Znaczna emigracja: w 2010 r. opuściło Maroko ponad 118 tys. osób. Liczba imigrantów z Maroka w UE: ok. 2,2 mln osób, główne kraje: Francja (ponad 1 mln), Holandia (ok. 300 tys.), Włochy (ok. 280 tys.) i Hiszpania (ok. 220 tys.). Znaczny napływ ludności wiejskiej do miast Maroka powoduje ich szybki rozrost. 27lat: taki jest średni wiek mieszkańca Maroka (w UE 39 lat). JAKOŚĆ ŻYCIA: PKB na mieszkańca: 4,8 tys. dol. (dwukrotnie mniej niż w Tunezji). Duża rozbieżność między stylem oraz jakością życia w największych miastach i na terenach wiejskich mimo likwidowania barier społecznych (spadek liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa z 15 proc. w 2001 r. do 8,8 proc. w 2008). Dostęp do wody ma obecnie 90 proc. ludności, do elektryczności 84 proc. (dane z 2009 r.). Użytkownicy internetu: 34 proc. ludności; 100-procentowe nasycenie rynku telefonii komórkowej. Osiem kanałów telewizyjnych. 4

7 RZECZYWISTOŚĆ POLITYCZNA _ustrój _polityka zagraniczna _polityka wewnętrzna MONARCHA: Mohammed VI, syn Hassana II z dynastii Alawitów rządzącej w Maroku od XVII w. Od objęcia tronu nadał monarchii bardziej nowoczesny charakter, podejmując wyzwania związane z problemami marokańskiej wsi, sytuacją kobiet, bezrobociem i korupcją. Dał się poznać jako zwolennik liberalizacji życia politycznego i przestrzegania praw człowieka. Zezwolił m.in. na powrót do kraju znanego opozycjonisty Abrahama Serfaty ego wydalonego z Maroka do Francji w 1991 r., powołał także Komisję Prawdy i Pojednania badającą przypadki naruszeń praw człowieka za czasów Hassana II. Inicjuje najważniejsze projekty polityczne, społeczne i ekonomiczne, nadaje kierunek reformom. POLITYKA ZAGRANICZNA KLUCZOWA RELACJA Z UE: Maroko jest postrzegane jako kraj bardziej stabilny i demokratyczny od pozostałych krajów Afryki Północnej. Osią polityki Maroka jest utrzymywanie otwartych relacji z Europą, Afryką i światem arabskim, a także bycie sojusznikiem USA (porozumienie o wolnym handlu oraz udział w wojnie z terroryzmem). Relacje z UE mają dla Maroka kluczowe znaczenie. W 1996 r. podpisano umowę stowarzyszeniową z UE (weszła w życie w 2000 r., w pełnym zakresie w 2012), a w 2008 r. Maroko uzyskało zaawansowany (advanced) status w relacjach sąsiedzkich. Długofalowym celem królestwa jest wypracowanie takiej formuły relacji, aby zaadaptować niektóre ustrojowe rozwiązania unijne jednak bez całkowitej harmonizacji prawa oraz stać się pełnoprawnym członkiem jednolitego rynku europejskiego, choć bez formalnego politycznego członkostwa w UE (podobnie jak kraje EFTA). KIERUNEK REFORM POLITYCZNYCH: Maroko prowadzi równolegle wiele projektów modernizacyjnych, społecznych (zmniejszanie różnic), politycznych i gospodarczych (strategie sektorowe). Główne zmiany wprowadzone przez nową konstytucję: oddanie części kompetencji monarchy parlamentowi i szefowi rządu oraz decentralizacja państwa (nowy podział terytorialny i więcej władzy dla regionów). Kandydata na szefa rządu będzie wysuwać najsilniejsza po wyborach partia, a nie monarcha. Może to prowadzić do modelu, w którym król panuje, ale nie rządzi, podobnie jak np. w Hiszpanii. 55 % Tyle ludności marokańskiej mieszka w miastach. USTRÓJ: Dziedziczna monarchia konstytucyjna. Głową państwa jest król (od 1999 r. Mohammed VI). Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu, wykonawcza do rządu, na którego czele stoi premier. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem i królem. Wielopartyjny system polityczny, ale partie polityczne są słabe ośrodkiem realnej władzy jest monarcha. Nowa konstytucja zaakceptowana w referendum 1 lipca 2011 r. (98,5 proc. za, 1,5 proc. przeciw; frekwencja 73,5 proc.). WSPÓŁPRACA POLSKA MAROKO: Relacje między Polską a Marokiem na poziomie dyplomatycznym i gospodarczym nie są intensywne. Do Maroka wyjeżdża co roku ok. 50 tys. polskich turystów (znacznie mniej niż do Tunezji czy Egiptu). Ostatnia wizyta na wysokim szczeblu: premier Maroka w Polsce w styczniu 2010 r. Od 2010 r. działa bezpośrednie połączenie lotnicze Warszawa Casablanca obsługiwane przez linie Royal Air Maroc. 5

8 DZIEDZICTWO I TRADYCJA _tradycja _kultura _turystyka PONAD 1200 LAT TRADYCJI PAŃSTWA: Marokańskie państwo trwa nieprzerwanie od 1,2 tys. lat. Zamieszkane przez ludy berberyjskie tereny dzisiejszego Maroka skolonizowali w starożytności Fenicjanie, Kartagińczycy i Rzymianie, później władali nimi Wandalowie (V w.), Bizantyńczycy (VI w.) i od VII w. Arabowie. Ludność berberyjska przejęła od nich islam i język arabski. Od 788 r., gdy Maroko odłączyło się od kalifatu w państwie arabskim, władają nim lokalne dynastie. Od XI do XIV w. na terenie Maroka istniały arabskie państwa Almorawidów, Almohadów i Marynidów. Ich wpływy rozciągały się na Półwysep Iberyjski (Andaluzja) i znaczne obszary Afryki. Od XV w. terytorium Maroka było obszarem ekspansji krajów europejskich, którym przeciwstawiały się lokalne dynastie (np. państwo Ahmada al-mansura i Mulaj Ismaila). W 1912 r. Maroko zostało objęte protektoratem Francji i Hiszpanii. Odzyskało niepodległość w 1956 r. GŁÓWNE SKOJARZENIA Z MAROKIEM: W kulturze globalnej najbardziej znane skojarzenie to film Casablanca z Humphreyem Bogartem i Ingrid Bergman (1942), którego akcja dzieje się w czasie II wojny światowej w kontrolowanym wówczas przez reżim Vichy mieście. Źródłem rozpoznawalnych skojarzeń jest marokański design: począwszy od architektury, po wyroby rękodzielnicze (charakterystyczne lampy, wyroby ze skóry, drewna itp.) i ubiory (dżelaby, fezy, babouches czy berberyjskie turbany). Styl Maghrebu, wyraziste marokańskie wzornictwo i kolory, był inspiracją dla fowistów (Henri Matisse), a obecnie inspiruje współczesnych projektantów, począwszy od haute couture po wzornictwo wnętrz i mebli. ATRAKCJE TURYSTYCZNE: Maroko reklamuje się turystycznie hasłem: Travel for Real, podkreślając możliwość autentycznych doznań i przeżyć oraz zróżnicowanie produktu turystycznego. Medyny marokańskich miast znalazły się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO (Marrakesz, Fez, As-Suwajra, Tetuan, Al-Dżadida). Marrakesz z placem Dżemaa-el-Fna z eleganckimi riadami jest wrotami do Afryki, Fez z IX w. przyciąga zabytkami kultury i religii (meczet i uniwersytet Karawijjin), a Meknes stolicą z czasów Mulaj Ismaila. Zróżnicowane atrakcje: góry Atlasu i Rifu (narciarstwo i trekking), pustynie, wydmy piaskowe i oazy, plaże i ośrodki nadmorskie, berberyjskie kazby i agadiry. Meczet Hassana II w Casablance ma najwyższy minaret na świecie i mieści 100 tys. wiernych. Maroko jest drzewem, którego korzenie są w Afryce, ale liście w Europie król Hassan II KUCHNIA: Łączy różne tradycje i zestawia smaki efekt mieszania się tradycji berberyjskich, mauretańskich, arabskich i francuskich. Charakterystyczne potrawy: kuskus w różnych odmianach, tadżin (mięso duszone z warzywami w specjalnym garnku), pastilla (placek z mięsem gołębia i rodzynkami), harira (pikantna zupa z soczewicy), słodka miętowa herbata. 6

9 GOSPODARKA _strategia rozwoju _gospodarka _sojusze PONADLOKALNY WĘZEŁ WOLNEGO HANDLU: Strategia rozwoju Maroka opiera się na wykorzystaniu walorów położenia do tworzenia węzła handlu dla Europy, Afryki i części krajów arabskich. Ponad 70 zawartych umów o wolnym handlu pozwala budować pozycję portu przeładunkowego, który może zaspokoić potrzeby ok. 1 mld konsumentów. Duży nacisk Maroko kładzie na wykorzystanie gospodarczych relacji z Europą. GŁÓWNE SEKTORY GOSPODARKI: PKB Maroka w 2010 r.: 69,7 mld euro (Polska 350 mld euro). Struktura PKB w 2009 r.: rolnictwo 19,2 proc., przemysł 31,3 proc., usługi 49,4 proc., znaczny wzrost przychodów z rolnictwa oraz turystyki (9,3 mln turystów w 2010 r. zakładane 20 mln w roku 2020). Główne zasoby naturalne: fosforyty (60 proc. światowych zasobów), rudy żelaza, mangan, ołów, cynk, sól. POTENCJAŁ WYMIANY GOSPODARCZEJ Z POLSKĄ: W 2010 r. polski eksport do Maroka wyniósł 111 mln euro przy 35 mln euro importu (dane marokańskie, według danych polskich polski eksport to 106 mln euro, a import z Maroka 116 mln euro). Znaczne możliwości eksportu dla polskich firm: produkty rolno-spożywcze, chemiczne, meble, maszyny i urządzenia oraz surowce i półprodukty dla różnych gałęzi przemysłu, sprzęt medyczny, telekomunikacyjny, wyroby z tworzyw sztucznych. Możliwość udziału w przetargach infrastrukturalnych (drogi, kolej, porty, lotniska), remontach linii energetycznych, rozwoju alternatywnych źródeł energii i programów uzdatniania wody. Inne obszary: poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu ziemnego (odwierty badawcze), energetyka (dostawy węgla), górnictwo nieenergetyczne, turystyka. STABILNY WZROST: Marokańska gospodarka zaczyna być zaliczana do gospodarek wschodzących. Główne osiągnięcia ostatnich dwóch dekad: liberalizacja, deregulacja i prywatyzacja, otwarcie na świat i wejście w duże projekty europejskie. Od 2000 r. wzrost gospodarczy na średnim poziomie 4,8 proc. Stabilna niska inflacja (ok. 1,7 proc. rocznie przez całą dekadę), niska oficjalna stopa bezrobocia (spadek z 13 proc. w 2000 r. do 9,1 proc. w 2010). Wymiana handlowa w ciągu ostatnich 10 lat zwiększyła się czterokrotnie, popyt wewnętrzny wzrósł w tym czasie o ponad 40 proc. GŁÓWNE WSKAŹNIKI EKONOMICZNE (dane wstępne) PKB (mld euro w cenach bieżących) 52,5 55,0 60,7 65,4 69,7 PKB na 1 mieszkańca (dol.) Tempo wzrostu PKB (%) 7,8 2,7 5,6 4,9 4,0 Relacja długu publicznego do PKB (%) 66,1 62,6 56,8 57,0 b.d. Inflacja (%) 3,3 2,0 3,7 1,0 0,9 Bezrobocie (%) 9,7 9,8 9,6 9,1 9,1 Obroty handlu zagranicznego (mld euro) 29,3 34,5 42,2 33,4 39,9 Wartość eksportu (mld euro) 10,2 11,2 13,7 9,9 13,2 Wartość importu (mld euro) 19,1 23,3 28,5 23,5 26,7 Wartość rocznego napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich (mld euro) 2,4 3,4 2,5 1,8 b.d. 1,7 % Tyle wynosi średnia roczna inflacja przez ostatnie 10 lat. EKSPORT I IMPORT: Wartość wymiany handlowej sukcesywnie rośnie. W 2010 r. wyniosła 39,9 mld euro. W eksporcie dominują: tekstylia (11 proc.), kwas fosforowy, nawozy, fosforyty i artykuły spożywcze. Główne pozycje w imporcie: paliwa, maszyny i urządzenia, żywność; 60 proc. obrotów handlowych przypada na Europę, 21 proc. na Azję. Najważniejsi partnerzy handlowi: Francja, Hiszpania oraz (poniżej 10 proc. w obrotach) Chiny, USA i Włochy. 7

10 ANALIZA 1. Maroko: czynniki kluczowe dla stabilizacji Królestwo Maroka: równowaga dzięki wielobiegunowości Stabilność Maroka jest efektem realizowanej od lat strategii rozwoju. Inspiracją dla niej są głównie rozwiązania europejskie, adaptowane do lokalnych warunków. Maroko należy do najbardziej stabilnych sąsiadów UE na południu. Jest to efekt prowadzonej od wielu lat polityki zbudowanej na strategii wielobiegunowości oraz bliskich relacjach z Unią Europejską. Dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem politycznym i gospodarczym UE w Afryce Północnej. 8

11 Monarchia jest silnym ośrodkiem stabilizacji i modernizacji, co odróżnia Maroko od sąsiadów. Sytuacja skłoniła króla Mohammeda VI do przyspieszenia reform konstytucyjnych. Wydarzenia w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie sprawiły, że kraje, które przez lata były dla Europy przede wszystkim atrakcyjnym kierunkiem turystycznym, stały się przedmiotem analiz politycznych i gospodarczych. Arabska wiosna ludów jest wyrazem sprzeciwu wobec autorytarnych, skorumpowanych rządów osób działających bez wiarygodnego mandatu społecznego (fikcyjne wybory). Ma także silne tło gospodarcze (wystawne życie elit rządzących w kontrze do rosnącego bezrobocia, biedy i braku perspektyw coraz młodszego społeczeństwa) i społeczne (łamanie praw człowieka, utożsamianie elit z nielubianym Zachodem). Czynnikiem destabilizującym jest również słabość państwa jako podmiotu: jego krótkie tradycje (Algieria, Tunezja), ich brak (Libia) lub zawłaszczenie państwa o starych korzeniach, lecz bez ciągłości przez narzuconą władzę (Egipt). Sytuacja w Maroku jest odmienna1. Czynniki stabilizujące Względna stabilność tego kraju na tle wydarzeń w Afryce Północnej jest efektem splotu wielu czynników: politycznych, historycznych, społecznych i gospodarczych. Najważniejsze z nich to m.in. przywiązanie społeczeństwa do wielowiekowej tradycji niezależności państwowej, ciągłość i legitymizacja władzy, mocna pozycja króla jako zwornika i stabilizatora, ustabilizowana przez wieki struktura społeczna z mocną pozycją starych elit oraz konsekwentne od lat prowadzenie przez monarchę reform modernizacyjnych. Maroko bliżej niż inne kraje Afryki Północnej współpracuje z Unią Europejską, i to właśnie Europa jest głównym punktem odniesienia w jego polityce zagranicznej i gospodarczej. Tradycje niezależności państwowej mają w Maroku ponad 1,2 tys. lat (odłączyło się od kalifatu w państwie arabskim w 788 r.), co w Afryce jest rzadkością. To najstarsze po Etiopii państwo kontynentu, starsze niż Hiszpania, Portugalia, Wielka Brytania czy Polska. Dynastie Almorawidów i Almohadów zapewniły krajowi status potęgi regionalnej i przyłączyły do niego m.in. tereny dzisiejszej Tunezji, Andaluzji 9

12 ANALIZA 1. Maroko: czynniki kluczowe dla stabilizacji Duże społeczne zróżnicowanie jest jednym z największych wyzwań. Maroko jest na swoistym rozdrożu pomiędzy światem Zachodu a światem tradycji małych miasteczek i wiosek. Reformy muszą to uwzględniać. i Algierii (XI XIII w.). Coraz silniejsze, choć terytorialnie okrojone państwo budowane przez rządzącą od XVII stulecia do dziś dynastię Alawitów oparło się ekspansji imperium osmańskiego. Ciągłości władzy i poczucia jedności Maroka nie zachwiał okres dominacji mocarstw europejskich, który przyniósł podział państwa na strefy wpływów francuskich i hiszpańskich. W czasie trwającego ponad 40 lat protektoratu ( ) Francuzi nie sprawowali w Maroku bezpośrednich rządów kolonialnych (w odróżnieniu od sąsiedniej Algierii), zachowano bowiem rządzącą dynastię i autonomię państwa. Hiszpanie kontrolowali bezpośrednio tereny Sahary Zachodniej, co ma skutki do dziś, a rozwiązanie sporu wokół tego terytorium jest dla Maroka sprawą najwyższej wagi. Tradycja niezależnego państwa łączy się z silną pozycją króla. Monarcha jest w Maroku symbolem niezależności, głową państwa (monarchia konstytucyjna), przywódcą religijnym i duchowym narodu (następcą Proroka) oraz ważnym czynnikiem stabilizacji i modernizacji. Ustrój polityczny Maroka nawiązuje do modelu francuskiego (silna władza centralna, słabe regiony, rozbudowana biurokracja), z zasadniczą wszakże różnicą: głową państwa jest uświęcony tradycją i religią król (suweren), a nie prezydent. Pozycja króla jest w marokańskiej polityce bardzo silna i cieszy się on zaufaniem poddanych. Władza wykonawcza należy do rządu, na czele którego stoi premier mianowany przez monarchę, z uwzględnieniem wyłonionej w wyborach powszechnych większości parlamentarnej. Rząd jest odpowiedzialny przed królem i parlamentem to jednak król przewodniczy ważniejszym posiedzeniom rządu, a jego dyrektywy nadają kierunek głównym reformom. Kształt tego systemu jest efektem doświadczeń Hassana II ojca obecnie panującego monarchy który przez prawie cztery dekady sprawowania władzy testował różne podejścia do rządzenia. Wyciągnąwszy wnioski z własnych doświadczeń, rozpoczął zmiany przekształcające model autokratyczny (kontestowany przez protestujących w Egipcie, Tunezji czy Libii) w model prodemokratyczny, dopuszczając np. swoich oponentów do parlamentu. Po objęciu tronu w 1999 r. jego syn wzmocnił ten kierunek i konsekwentnie nadaje marokańskiej monarchii nowoczesny charakter. Mohammed VI dał się poznać jako zwolennik liberalizacji życia politycznego i praw człowieka (m.in. powołał Komisję Prawdy, by szukać pojednania z ofiarami czarnych lat panowania swojego ojca). Działania te rozładowały częściowo potencjalne napięcia polityczne. Monarcha jest aktywny i widoczny publicznie, co budzi szacunek jego poddanych. 10

13 Król jest powszechnie postrzegany jako główny ośrodek idei modernizacyjnych: większość planów rozwojowych państwa jest efektem jego inicjatyw. Czynniki destabilizujące Pierwszym wyzwaniem współczesnego Maroka jest jego różnorodność społeczna. Władcy tego królestwa od wieków balansowali pomiędzy docenianiem wzorców płynących z Zachodu a możliwością ich wdrożenia u siebie w kraju w większości zamieszkanym przez ludność berberyjską (60 proc.), która żyje według własnych norm i wykazuje tendencje do niezależności od jakiejkolwiek władzy zwierzchniej, oraz przez ludność pochodzenia arabskiego, która jest niechętna westernizacji. Rozbieżność spojrzenia na świat między żyjącymi w mieście i nastawionymi proeuropejsko elitami a mieszkańcami gór i wiosek, gdzie poziom świadomości określa tradycyjny, berberyjski styl życia, jest bardzo duża. Elity Maroka funkcjonują pomiędzy kulturą marokańską tradycyjną, zmieszaną z wpływami arabskimi, a kulturą rozumianą jako europejska, co w praktyce oznacza kulturę francuską i hiszpańską. Żyją one w dwóch światach, w każdym z nich odgrywając inne role. W świecie zachodnim nie mają nic przeciwko piciu wina i wspólnemu wychodzeniu do restauracji, w świecie tradycyjnym przestrzegają zakazu picia alkoholu czy nakazu separacji płci. W domach mają podwójną garderobę (stroje zachodnie i tradycyjne) i dwa salony (zachodni i tradycyjny). Francuskojęzycznych liderów marokańskiej administracji i biznesu łączą z Europą dobre relacje i podobny styl życia (w Marrakeszu ma posiadłości wielu przedstawicieli francuskiej elity). Maroko jest na swoistym rozdrożu pomiędzy światem Zachodu, reprezentowanym przez frankofońską elitę rozumiejącą islam jako religię otwartą i tolerancyjną, a światem tradycji małych miasteczek i wiosek, gdzie wzory kultury i religii nie podlegają dyskusji. Radykalizacja islamistów, roszczenia (ekonomiczne, ale także polityczne) młodego pokolenia oraz ostrożne podejście elit do proponowanych przez króla zmian demokratycznych mogą stać się źródłem niestabilności, zwłaszcza gdy uwzględni się błyskawiczne dzisiaj rozprzestrzenianie się informacji (międzynarodowe media i internet). Najważniejszym zadaniem w kontekście tego wyzwania jest znalezienie równowagi pomiędzy chęcią państwa, by dostosować się do standardów i rozwiązań europejskich, a sympatiami i antypatiami wyznającego islam konserwatywnego społeczeństwa. Drugim wyzwaniem są rosnące oczekiwania coraz liczebniejszego młodego pokolenia. Maroko pod wieloma względami różni się od innych krajów Afryki Północnej, ale w tym aspekcie jest do nich podobne ma w populacji wysoki odsetek młodych potrzebujących pracy ludzi. Średni wiek to 27 lat; ponad 47 proc. nie przekroczyło 25. roku życia. Perspektywy kariery i rozwoju tych osób są ograniczone, zwłaszcza wobec niedostatecznego wykształcenia2. Pomimo darmowej edukacji oraz obowiązku szkolnego dla dziewcząt i chłopców do 15. roku życia wciąż aż 40 proc. społeczeństwa nie umie czytać ani pisać. Jednocześnie Maroko jest krajem dobrych uniwersytetów, które utrzymują ścisłe kontakty z uczelniami europejskimi, zarówno w zakresie wykładów, jak i projektów badawczych. Językiem wykładowym jest francuski, a większość marokańskich nauczycieli akademickich uzyskała stopień doktorski na francuskich uczelniach. W Maroku istnieje również wielowiekowa tradycja nauczania w szkołach koranicznych (do najbardziej znanych należy Uniwersytet Kairouan w Fezie, w którym powstawały najważniejsze interpretacje Koranu). Obecnie jednak nauczanie w szkołach koranicznych, szczególnie w małych miejscowościach, coraz częściej przejmują nauczyciele o poglądach bliższych mieszkańcom krajów Półwyspu Arabskiego. Stanowi to istotne zagrożenie dla rdzennej kultury Maroka. Wykształcona część marokańskiej młodzieży upatruje możliwość kariery przede wszystkim w administracji publicznej, uznawanej za bezpieczne i stosunkowo dobrze płatne miejsce pracy. Jej struktury nie są jednak w stanie wchłonąć wszystkich chętnych po studiach. Dodatkowo różnego rodzaju bariery utrudniają rozwijanie indywidualnej przedsiębiorczości (brak instrumentów finansowych wspierających nowe firmy oraz brak modeli edukacyjnych wyzwalających umiejętności niezbędne do prowadzenia własnego biznesu). Wszystko to nie pozwala kanalizować potencjału ludzkiego w nowoczesnej aktywności gospodarczej. Sukces zmian w Maroku będzie zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest na autorytecie monarchy, a nie na dyskursie partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej. 11

14 ANALIZA 1. Maroko: czynniki kluczowe dla stabilizacji 98,5% Tylu obywateli Maroka poparło w referendum propozycje zmian w konstytucji. Frekwencja wyniosła 72,6 proc. Co roku na rynek pracy trafia kilkaset tysięcy młodych ludzi: wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje, często nielegalnie (w 2010 r. z kraju wyjechało ponad 100 tys. osób, głównie do Europy i krajów arabskich), co stwarza dla Maroka dodatkowe obciążenie w relacjach międzynarodowych. Najważniejszym zadaniem w kontekście tego wyzwania jest zapewnienie młodzieży szans kariery i perspektyw rozwoju we własnym kraju. Trzecim wyzwaniem jest niwelowanie dysproporcji społecznych i gospodarczych pomiędzy centrami miejskimi a wsią. W miastach mieszka ponad połowa ludności. Jest ona bogatsza, lepiej wykształcona (mówi także po francusku) i ma dostęp do infrastruktury (transport, woda, elektryczność, internet etc.). Na prowincji dostęp do pracy, informacji, edukacji i infrastruktury jest utrudniony, a w niektórych rejonach minimalny. Ok. 8 proc. populacji żyje poniżej granicy ubóstwa. Plan przemian: główne kierunki Maroko nie było widownią masowych protestów politycznych, jednak grupy niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej zradykalizowały działania w efekcie zamieszek w sąsiednich krajach. Ruch na rzecz Zmian Europa jest dla Maroka strategicznym punktem odniesienia w polityce i gospodarce. 20 Lutego, popularny w środowisku studentów, forsuje nie tylko ekonomiczne, lecz także polityczne postulaty. W odpowiedzi król na początku marca 2011 r. zapowiedział szybkie zmiany ustrojowe, czym przyspieszył proces ewolucji systemu3. Zaproponowana przez monarchę i zaakceptowana w referendum 1 lipca 2011 r. nowelizacja konstytucji przewiduje m.in. wskazywanie kandydata na premiera przez najsilniejszą po wyborach partię (a nie przez króla), wzmocnienie prerogatyw parlamentu, rządu i władz regionalnych, zapisy gwarantujące prawa człowieka, równość płci, pluralizm językowy i niezależność sądów. W efekcie tych zmian monarcha przestanie być osobą bezpośrednio zarządzającą państwem stanie się gwarantem ładu i stabilizacji (podobnie jak to ma miejsce np. w Hiszpanii). Sukces procesu zmian będzie jednak zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest na autorytecie monarchy, a nie na dyskursie partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej. Bliski królowi krąg rodzin i osób wykazuje mniejsze niż suweren zainteresowanie naruszeniem status quo, a partie polityczne i media są słabe. Nie wiadomo także, jak opartą na wzorach europejskich 12

15 Gospodarka Maroka rozwija się dość szybko, ale co roku na rynek trafia też kilkaset tysięcy młodych ludzi. Nie ma dla nich pracy, więc wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje: tylko w 2010 r. emigracja przekroczyła 100 tys. osób głównie do Europy i krajów arabskich. głębszą demokratyzację, liberalizację i ograniczenie roli monarchy przyjmie mniej prozachodnia, konserwatywna część społeczeństwa. Aby zmiany były trwałe, Maroko potrzebuje rozszerzenia elit oraz wzmocnienia dyskursu politycznego, by rząd i partie mogły wziąć na siebie współodpowiedzialność za państwo. Jednocześnie przyspieszony przez wydarzenia proces przekształceń systemu musi uwzględniać konieczność zmian zawsze jednak powolnych w mentalności słabo wciąż przygotowanego do aktywności publicznej społeczeństwa. Bez nich mechanizmy demokratycznego państwa (pluralizm polityczny, społeczeństwo obywatelskie, debata medialna) nie będą funkcjonować poprawnie. Polityka zagraniczna równowaga 3D Maroko jest usytuowane pomiędzy Europą, Afryką a światem arabskim. Taka lokalizacja na rozdrożu może skłaniać do wybrania jednego z kierunków w kontrze do pozostałych, ale może być także inspiracją do ich równoważenia. Maroko od wielu lat realizuje tę drugą strategię. Otwartość na wpływ różnych kultur i cywilizacji ma w Maroku długą tradycję. Niezależnie od tego, czy były to podboje, najazdy, czy pokojowa kooperacja, Maroko wiele czerpało z tych relacji, nie tracąc przy tym własnej tożsamości. Z przewag takiego węzłowego położenia skorzystały w przeszłości różne miejsca: począwszy od enklaw tworzonych w państwach kolonialnych, przez Hongkong, po specjalne strefy handlowe w Chinach, łączące funkcję bramy z centrum produkcji i sourcingu. Z podobnej strategii rozwoju chce skorzystać Maroko. Układ geopolityczny powoduje, że Europa jest dla Maroka strategicznym punktem odniesienia. Dla marokańskich dynastii kontynent europejski był bliższy politycznie niż świat islamu, od którego pomimo więzi religijnych chcieli się jako państwo uniezależnić (podobnie jak w Europie monarchowie protestantcy od dominacji papiestwa). Najwięksi władcy Maroka opierali swoją politykę na współpracy z europejskimi mocarstwami: Ahmad an-mansur (XVI w.) toczył rozmowy z angielską Elżbietą I o wspólnym pokonaniu Hiszpanii, a Mulaj Ismail (XVII w.) z panującej do dziś dynastii Alawitów utrzymywał bliskie relacje z Ludwikiem XIV, wzorując swoje rozwiązania na jego modelu władzy absolutnej i tworząc podstawy potęgi państwa. Losy królestwa w XX w. jeszcze bardziej zbliżyły je do Francji, która pozostaje najważniejszym partnerem Maroka w relacjach międzynarodowych. Dla współczesnych marokańskich elit Europa jest najważniejszym punktem na ich mentalnej mapie, a Unia Europejska źródłem inspiracji systemowych. Rozwiązania unijne są także w centrum procesu zmian modernizacyjnych forsowanych przez monarchę. Jednocześnie rozdźwięk między sytuacją polityczno-gospodarczo-społeczną w Europie i w Maroku jest wciąż znaczny. Drugim punktem odniesienia marokańskich elit są państwa arabskie (99 proc. zróżnicowanej etnicznie ludności kraju to wyznawcy islamu, choć arabski w Maroku różni się od arabskiego używanego w krajach np. Zatoki Perskiej). Maroko jest członkiem Ligi Arabskiej. Dla tego bieguna marokańskiej polityki znaczenie ma przede wszystkim współpraca gospodarcza z krajami Zatoki, pozostałymi krajami Maghrebu i Turcją (ostatnio znaczący inwestor). Relacje Maroka ze światem arabskim mają specyficzny charakter ze względu na bliską współpracę ze Stanami Zjednoczonymi (kluczowy sojusznik USA w rejonie), zamkniętą granicę z muzułmańską Algierią oraz zaszłości społeczno-historyczne (negatywny stosunek Berberów do arabskiej dominacji). To sprawia, że Maroko jest bardziej odporne od pozostałych krajów Maghrebu na idee radykalnego islamu. 13

16 ANALIZA 1. Maroko: czynniki kluczowe dla stabilizacji Trzeci biegun marokańskiego spojrzenia na świat to Afryka. Pozycja kraju w zachodniej części Afryki jest tradycyjnie silna. Krąg Mauretania Mali Senegal Wybrzeże Kości Słoniowej to obszar gospodarczej ekspansji Maroka i rozbudowanych więzi handlowych. Aspiracją kraju jest bycie łącznikiem i pośrednikiem Europy dla całej Afryki postfrancuskiej, czemu sprzyja doskonała znajomość tego regionu, ale także mentalności europejskiej. Handel Maroka z krajami Afryki wzrósł z 533 mln dol. w 1998 r. do ok. 3 mld dol. w 2008 r. (wzrost o 460 proc.), także dzięki otwarciu połączeń lotniczych Royal Air Maroc z 27 głównymi miastami kontynentu. Duże znaczenie w rozwijaniu bieguna afrykańskiego będzie miało uregulowanie statusu Sahary Zachodniej, z której powodu Maroko jest jedynym państwem na kontynencie nienależącym do Unii Afrykańskiej. Wielobiegunowa strategia rozwoju Proces zmian wewnętrznych w połączeniu z koncepcją działań zagranicznych w trzech wymiarach buduje wielobiegunową strategię rozwoju Maroka na najbliższe lata. Najważniejsze założenia tej strategii to: a] wykorzystanie pozycji geostrategicznej kraju miejsca krzyżowania się relacji europejskich, afrykańskich i bliskowschodnich: czerpanie z faktu bycia platformą różnego rodzaju interakcji między tymi światami w celu stworzenia swoistego węzła wzrostu i kompetencji; Maroko może być kluczowym sojusznikiem Europy w Afryce. b] rozwijanie specjalnych relacji z UE: w dłuższej perspektywie wejście do europejskiego jednolitego rynku na podobnych zasadach jak Norwegia, Szwajcaria czy Liechtenstein (unia gospodarcza z UE bez statusu członka Unii Europejskiej); c] wprowadzanie reform społecznych: stopniowa liberalizacja życia politycznego oraz adaptacja rozwiązań europejskich do warunków społecznych Maroka są kluczowe dla większego zbliżenia z Unią Europejską, osiągania celów rozwojowych i stabilizacji wewnętrznej; d] rozwój inwestycji infrastrukturalnych: realizacja strategii rozwoju wymaga rozbudowy infrastruktury transportowej (lotniska, porty, drogi, kolej), co ma także znaczenie stabilizacyjne, sprzyja zmniejszaniu bezrobocia (łatwiejszy dostęp do pracy i handel) oraz niweluje dysproporcje pomiędzy miastami a terenami wiejskimi. W strategii rozwojowej Maroka widoczna jest otwartość na różne rozwiązania, które można zaadaptować do sytuacji kraju, poszukiwanie dobrych wzorców politycznych, gospodarczych i społecznych. Jeśli nie pojawią się nieznane dziś okoliczności, dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem politycznym i gospodarczym Unii Europejskiej w Afryce Północnej. PRZYPISY 1. Por. A Chance to reform. How The EU can support democratic evolution in Morocco, European Council on Foreign Affairs, Brief Policy, maj Według Międzynarodowej Organizacji Pracy bezrobocie wśród osób w wieku lata wynosi w Maroku 82 proc. Por. From Tunis to Cairo: An Altered Political Landscape, Institute of International Finance, luty Por. Le Discours de SM le Roi Mohammed VI à la nation annonçant les réformes constitutionnelles au Maroc, 22 marca

17 Demografia może być postrzegana jako obciążenie: ale z czasem, gdy dojrzeje wchodzące dziś w dorosłe życie pokolenie, może stać się jedną z przewag konkurencyjnych Maroka. 15

18 ANALIZA 2. Europejska polityka sąsiedztwa wobec Maroka Trójkąt szans Maroko Europa Polska Ściślejsza współpraca między Polską a Marokiem, wymiana doświadczeń w zakresie efektów polityki sąsiedztwa oraz wykorzystanie polskich doświadczeń akcesyjnych mogą sprzyjać szybszej demokratyzacji Maroka i jego ściślejszej relacji z UE. Maroko może stać się cennym sojusznikiem Polski w Afryce, a Polska ważnym partnerem Maroka w Europie Środkowej. Współpraca taka miałaby sens z punktu widzenia sposobów kształtowania relacji UE z sąsiadami zarówno na południu, jak i na wschodzie. Polskie doświadczenia z okresu harmonizacji prawa i instytucji z rozwiązaniami UE oraz absorpcji funduszy europejskich mogą być dla Maroka przykładem dobrych praktyk. 16

19 Od stycznia 2012 r. będzie obowiązywać pełna liberalizacja handlu między Unią Europejską a Marokiem. Otworzy ona nowe możliwości współpracy między obiema gospodarkami. Mówiąc o Maroku, często przywołuje się porównanie użyte przez króla Hassana II, że jego kraj to drzewo, którego korzenie są w Afryce, ale liście w Europie. Relacja z Europą ma kluczowe znaczenie w planach rozwoju Maroka. Najważniejszymi partnerami politycznymi i gospodarczymi kraju są Francja i Hiszpania (bliskość interesów i położenia niweluje zaszłości historyczne), ale Maroko myśli już o wykorzystaniu szerszych sojuszy, jakie umożliwia współpraca z Unią Europejską. Jeszcze w 1987 r. Maroko złożyło wniosek o członkostwo w UE. Został on odrzucony, jednak obie strony są zgodne, że pełny udział Maroka w rynku wewnętrznym UE (bez politycznego członkostwa w tej organizacji) jest celem możliwym do osiągnięcia. Europa nadaje kierunek Unia Europejska jest głównym partnerem gospodarczym Maroka. Przyjmuje ponad 63 proc. marokańskiego eksportu, jest głównym dostawcą produktów (w tym żywnościowych) i największym inwestorem. Kraj przyjmuje europejskie rozwiązania instytucjonalne oraz prawne i adaptuje je do swoich warunków (liberalizacja handlu wewnętrznego, deregulacja systemu bankowego, prywatyzacja). W 2000 r. zaczął obowiązywać układ stowarzyszeniowy z UE, a od 2008 r. wzmocnione partnerstwo (advanced status). Pełna liberalizacja handlu towarami między EU a Marokiem od 2012 r. otwiera nowe możliwości rozwojowe. Jednocześnie w 2010 r. podpisano umowy dotyczące produktów rolnych i rybnych. To ważny sektor, bo stanowi 55 proc. wartości marokańskiego eksportu do UE i 45 proc. wartości unijnego eksportu do Maroka. Po ratyfikacji umów przez Parlament Europejski liberalizacją zostanie objęta znaczna część tej wymiany. Toczą się także negocjacje w sprawie swobody świadczenia usług i zakładania przedsiębiorstw. Jest to szczególnie istotne w kontekście planów Maroka dotyczących zwiększenia udziału usług w PKB (z prawie 50 proc. dziś do 60 proc. w roku 2020). Unia zachęca Maroko do kontynuacji działań na rzecz dostosowania marokańskich przepisów prawnych do dorobku wspólnotowego (acquis communautaire). Harmonizacja ustawodawstwa jest szczególnie ważna w takich dziedzinach, jak 17

20 ANALIZA 2. Europejska polityka sąsiedztwa wobec Maroka finanse (w tym ubezpieczenia), zamówienia publiczne (w tym infrastruktura) oraz normy i regulacje techniczne (w tym jakość i bezpieczeństwo produktów, także spożywczych). Nnajwiększy w regionie beneficjent unijnej pomocy UE wspiera także realizację reform podejmowanych przez marokańskie władze. Maroko korzysta z podobnej pomocy jak nowe kraje członkowskie UE w okresie przedakcesyjnym. Na lata UE przeznaczyła dla Maroka prawie 1,5 mld euro w ramach programu MEDA I i MEDA II1. Projekty z tego okresu służyły rozwijaniu konkurencyjności gospodarki, wspieraniu sektora prywatnego i poprawie jakości działań administracji. Znaczna część została skierowana na tereny wiejskie w celu niwelowania nierówności społecznych. Bezzwrotną pomoc finansową UE na kolejne lata zaalokowano w ramach istniejącej od 2003 r. Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, która obejmuje 16 krajów sąsiadujących z Unią Europejską od południa i wschodu. Do Maroka z nowej puli ma trafić 654 mln euro na okres i ponad 580 mln euro na lata Pieniądze te są przeznaczone przede wszystkim na sprawy społeczne, rozwój gospodarki, wsparcie instytucji, poprawę rządzenia (w tym wdrażanie praw człowieka) i ochronę środowiska. Maroko jest także beneficjentem współpracy bliźniaczej (twinning) finansowanej w ramach Programu Wsparcia Układu Stowarzyszeniowego Unia Europejska Maroko. Do tego dochodzą projekty inwestycyjne współfinansowane przez Unię w różnej formie, także pożyczek (ponad 1 mld euro w latach , z czego 60 proc. na Maroko to największy w regionie beneficjent unijnej pomocy. infrastrukturę, głównie energetyczną i transportową). Marokańska administracja jest dobrze przygotowana do pozyskiwania unijnych funduszy i ich wydatkowania. Na statystycznego Marokańczyka przypada dziś ok. 6,5 euro z unijnj kasy. Jaśminowa rewolucja nowy kontekst Rewolucje w krajach Afryki Północnej zmusiły jednak Unię Europejską do zrewidowania podejścia do finansowego wspierania tych państw2. Unia będzie 18