PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Transkrypt

1 PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Kwartalnik poświęcony zagadnieniom kryminologicznym i penitencjarnym Nr 85 Warszawa 2014 IV kwartał 2014 Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości

2 Kolegium Redakcyjne: Jacek Pomiankiewicz przewodniczący, Teodor Szymanowski honorowy przewodniczący, Zbigniew Lasocik, Stefan Lelental, Paweł Moczydłowski, Aldona Nawój-Śleszyński, Zofia Ostrihanska, Krystyna Ostrowska, Tomasz Przesławski, Piotr Stępniak, Grażyna Szczygieł, Adam Szecówka. Rada Naukowa: Andrzej Rzepliński przewodniczący, Doug Dretke, Frieder Dünkel, Krzysztof Krajewski, Miklós Lévay, Henryk Machel, Jarosław Majewski, Jerzy Migdał, Beata Pastwa-Wojciechowska, Emil Pływaczewski, Jerzy Sarnecki, Barbara Stańdo-Kawecka, Francoise Tulkens, Włodzimierz Wróbel, Helena Valkova. Zespół Recenzentów: Łukasz Chojniak, Tomasz Głowik, Tomasz Kalisz, Aleksandra Korwin- Szymanowska, Maria Niełaczna, Iwona Niewiadomska, Katarzyna Pawełek, Sławomir Przybyliński, Dariusz Schmidt. Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: , , faks: , Strona internetowa: Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, Warszawa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma w 2014 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 80,00 zł. Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu re alizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, znaków na stronie łącznie ze spacjami). Do artykułu po winno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 300 znaków) i w języku polskim (do 300 znaków). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno- -językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN Druk: Drukarnia Offsetowa ATU, ul. Działyńczyków 21/21A, Warszawa, tel , fax ; sekretariat@drukarniaatu.pl DTP: MW Skład Maciej Wojtkowski, Warszawa Korekta: Grażyna Łukaszewicz

3 Spis treści Artykuły Piotr Stępniak O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji głos polemiczny... 5 Dorota Rondalska Propozycje nowych rozwiązań w pracy penitencjarnej na tle kilku zagadnień ogólniejszych Katarzyna Sitnik Wybrane teorie psychologiczne w etiologii przestępczości kobiet Tomasz Przesławski Pomoc postpenitencjarna w aspekcie politycznym Anna Musiała Ewolucja prawnej regulacji zatrudnienia więźniów Marcin Krzywicki Outsourcing jako metoda zarządzania w polskim więziennictwie możliwości, szanse i zagrożenia Tomasz Ochelski System elektronicznego monitoringu w Szwecji i w Wielkiej Brytanii Jerzy Czołgoszewski Organizacja więziennictwa i służba więzienna w Królestwie Polskim w latach Polemiki i recenzje Konrad Buczkowski i in. Społeczno-polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce (rec. Teodor Szymanowski) Piotr Stępniak (redakcja naukowa) Blaski i cienie współczesnej przestrzeni penitencjarnej. Człowiek a system (rec. Jacek Pomiankiewicz) Krzysztof Czermański Więzienie w Sztumie w epoce totalitaryzmów (rec. Ryszard Maleszyk)

4 Kronika Alicja Szerląg, Arkadiusz Urbanek Relacja z międzynarodowej konferencji naukowej (aspekty pedagogiczne i prawno-penitencjarne) Atomizacja czy integracja europejska? Transgraniczność w perspektywie (wielo)pedagogiki Bogdan Nowak, Edward Wasilewski Zjazd Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego w Kaliszu Tomasz Kalisz, Adam Kwieciński Uroczyste odnowienie doktoratu prof. Stefana Lelentala Noty o autorach

5 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 85, Warszawa 2014 Piotr Stępniak O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji głos polemiczny About the individualisation, execution s systems of imprisonment and free progression polemical voice This article constitutes a voice in discussion about the principles of Polish penitentiary science and compare them with the French solutions. The Author stress, that the systems of execution of penalty and principle of free progression do not exist in the French legislation. Instead, there are the individual programs of execution of punishment. Each of inmate can participate in them. The Author also compares the Polish principle of individualization with the French principle of personalization. He stress the consequences of their application in both countries. He claims, that the personalization gives the bigger opportunity of subjectivity of inmates. The Author enumerates the disadvantages of free progression, indicated in French penitentiary science. He suggest that the discussion about them should by continued. Artykuł stanowi głos w dyskusji nad kanonami polskiej penitencjarystyki. Inspiracją do jego napisania były porównania z rozwiązaniami francuskimi. Francuska doktryna prawa karnego w zakresie nauki o karze i jej wykonywaniu należy do przodujących w Europie. W efekcie, wiele wypracowanych przez nią rozwiązań stanowi wzór dla rozwiązań w innych krajach. Autor zwraca uwagę, że ustawodawstwu francuskiemu nie są znane systemy wykonania kary, jak również zasada wolnej progresji. W zamian za to, przewiduje ono możliwość stosowania indywidualnych programów odbywania kary, do których dostęp mają wszyscy skazani. Porównuje też polską zasadę indywidualizacji oddziaływań z francuską zasadą 5

6 Piotr Stępniak personalizacji. Wskazuje na konsekwencje ich stosowania w obu krajach, oceniając, że personalizacja daje większe możliwości upodmiotowienia skazanych. Autor artykułu wymienia ponadto wady wolnej progresji, wskazywane w nauce francuskiej, zachęcając do dyskusji nad uzasadnieniem jej stosowania w Polsce. Artykuł kończą tezy do dalszej dyskusji m.in. nad aksjologią systemów wykonania kary pozbawienia wolności w kontekście Europejskich Reguł Więziennych oraz rozwiązań francuskich, które ich nie przewidują. Key words: individualization, personalization, systems of execution of penalty, free progression, disadvantages and advantages. Słowa kluczowe: indywidualizacja, personalizacja, systemy wykonania kary, wolna progresja, polemika, wady i zalety. Zamierzeniem autora tego artykułu jest zainicjowanie dyskusji nad zagadnieniami, które uznawane są powszechnie za oczywiste i stanowią kanony myślenia o polskim systemie penitencjarnym. Inspiracją do jego napisania były dwie okoliczności. Pierwszą z nich jest to, że minęło właśnie 10 lat od wejścia Polski do Unii Europejskiej. Daje to możliwość coraz lepszego poznania rozwiązań w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności w tzw. starych krajach Unii, a więc stosunkowo lepiej rozwiniętych niż Polska. Chodzi zwłaszcza o rozwiązania, które są pozytywnie zweryfikowane w praktyce. Ich porównanie z rozwiązaniami polskimi skłania do refleksji co jest w tych ostatnich dobre, co zaś wymaga korekty. Refleksja uwzględniająca doświadczenia innych krajów, oparta o analizę porównawczą, jest w procesie doskonalenia prawa krajowego bardzo potrzebna. Drugim powodem, dla którego w niniejszym artykule podejmuję problem wykonania kary pozbawienia wolności we Francji i w Polsce jest okres ponad 15 już lat od chwili wejścia w życie kodeksu karnego wykonawczego. Z takiej perspektywy czasowej warto pokusić się o próbę oceny niektórych jego rozwiązań w perspektywie porównania z rozwiązaniami francuskimi. Porównywanie Francji i Polski jest uprawomocnione tym, że oba kraje należą do romańsko-germańskiego systemu prawa, w którym mieszczą się ustawodawstwa krajów Europy kontynentalnej. Francuska doktryna prawa karnego w zakresie nauki o karze i jej wykonywaniu należy 6

7 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... do przodujących w Europie. W efekcie, wiele wypracowanych przez nią rozwiązań stanowi wzór dla rozwiązań w innych krajach, a tym także dla Polski. Wystarczy wspomnieć instytucję sędziego penitencjarnego, wzorowaną na francuskiej instytucji sędziego wykonującego karę (juge d application des peines) 1. Przedmiotem analizy w tym artykule, z konieczności ograniczonym do wybranych zagadnień, z uwagi na fakt, że jego rozmiary nie pozwalają na bardziej wyczerpujące studium, będzie porównanie polskich kanonów penitencjarnych, ujętych w jego tytule, z rozwiązaniami francuskimi. Ma ono służyć refleksji nad ich zaletami, jednak także ewentualnymi problemami oraz kontrowersjami, które mogą powstawać przy odniesieniu ich do rozwiązań zewnętrznych, a więc w innych krajach europejskich. Francja jest krajem stosunkowo lepiej rozwiniętym niż Polska. Ma także wyższe wskaźniki przestępczości, którą względnie skutecznie kontroluje i pacyfikuje, i to przy wyraźnie mniejszej liczbie osób osadzonych w zakładach karnych 2. Warto zatem przyjrzeć się niektórym francuskim koncepcjom z zakresu wykonania kary pozbawienia wolności. Wspominane wyżej kanony penitencjarne wyznaczają sposób jej wykonania. Można przyjąć, że oznacza on urządzenie całokształtu warunków życia w zakładzie karnym. Warto zwrócić uwagę na to, że owo urządzenie J. Larguier oznacza brzydkim określeniem reżimu, które w Polsce może kojarzyć się dwuznacznie. Elementami reżimu więziennego są według niego warunki bytowe więźnia, jego prawa i obowiązki, system dyscyplinarny, któremu jest poddany, a także środki i metody oddziaływań penitencjarnych, w tym zwłaszcza tzw. systemy uwięzienia. Środki te można podzielić na sprzyjające włączaniu ekonomicznemu (nauka zawodu, praca), a także rozwojowi osobowości (zajęcia socjo-kulturalne, możliwość korzystania z biblioteki, radia, telewizji, zajęcia sportowe, udostępnienie prasy i książek, udział w spektaklach teatralnych, możliwość indywidualnego urządzenia celi, własna odzież itp.). Katalog ten uzupełniają środki służące respektowaniu osoby skazanego (w sferze fizycznej spacery, opieka lekarska, leczenie odwykowe itp., w sferze moralnej odwiedziny, korespondencja itp.). 1 Szeroko na ten temat: P. Stępniak, Środki penalne we Francji i w Polsce. Doktryna. Legislacja. Praktyka, Warszawa 2012, s. 277 i nast. 2 Szczegółowo podaję te wskaźniki w pracy pt. Środki penalne we Francji i w Polsce, ibidem, do której odsyłam (por. s ). 7

8 Piotr Stępniak Polska doktryna penitencjarna unika pojęcia reżim więzienny. Tym niemniej, porównując wskazane wyżej środki ze standardami polskimi, można ogólnie ocenić, że są podobne, chociaż ich logika systemowa, jak i konkretne sposoby aplikacji, wydają się zróżnicowane. Podstawą stosowania ich w procesie wykonawczym w Polsce są bowiem ujednolicone dla wszystkich kar pozbawienia wolności systemy jej wykonania, wywiedzione z zasady indywidualizacji oddziaływań i oparte na tzw. wolnej progresji. Ich francuskim odpowiednikiem jest ujednolicony, podstawowy reżim wykonawczy, którego elementy wyznaczają Europejskie Reguły Więzienne (por. reguły nr , , ). Podobnie, jak tym regułom, ustawodawstwu francuskiemu systemy wykonania kary, jak również zasada progresji, nie są znane. W zamian za to, francuski reżim wykonawczy przewiduje stosowanie indywidualnych programów odbywania kary. Przypominają one programy układane w ramach polskiego systemu programowanego oddziaływania. Zasadnicza różnica pomiędzy nimi polega na tym, że według standardów francuskich prawo do indywidualnego programu oddziaływań penitencjarnych mają wszyscy skazani, zaś przystąpienie do niego jest zawsze dobrowolne. W Polsce natomiast, indywidualne środki pracy penitencjarnej określa się i ustala w ramach systemu programowanego oddziaływania, którym skazanych młodocianych obejmuje się przymusowo, pozostałych skazanych zaś fakultatywnie. Ujednolicony reżim wykonania kary pozbawienia wolności, który można by nazwać podstawowym, stosuje się zatem we Francji wobec wszystkich tych skazanych, którzy nie korzystają z dobrodziejstwa tzw. kary urządzonej (amenegement de la peine). Nie wchodząc w tym miejscu w dokładną analizę, na czym ono polega, można ogólnie podać, że chodzi tu o różne wolnościowe formy wykonania kary pozbawienia wolności 3. Sformułowane wyżej, ogólne, wprowadzające do dalszej analizy uwagi, warto jeszcze uzupełnić o wskazanie, że pomiędzy porównywanymi ustawodawstwami wykonawczymi, w zakresie ich logiki, istnieje inna jeszcze, ważniejsza różnica. Polega ona na odrzuceniu przez prawo francuskie 3 W takich formach można jednak wykonywać tylko tzw. poprawcze kary pozbawienia wolności, orzekane za występki. Są one wyraźnie bardziej rozbudowane niż ich polskie odpowiedniki. Poza warunkami półwolnościowymi, mogą one bowiem obejmować umieszczenie na zewnątrz zakładu, np. w hotelu, internacie itp., dozór elektroniczny z możliwością poruszania się po terytorium całego kraju itp. W przypadku tzw. kryminalnego pozbawienia wolności, a więc kary orzekanej za zbrodnie, korzystanie przez skazanego z wolnościowych form wykonania kary jest niemożliwe. Szeroko na ten temat: P. Stępniak, Środki penalne, s. 308 i nast. 8

9 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... zasady tzw. wolnej progresji, na której w Polsce opiera się cały system penitencjarny. Stało się tak jeszcze w roku 1975, w efekcie zarzutów o jej licznych, istotnych wadach, niedostrzeganych na ogół w rodzimej penitencjarystyce. Po tych uwagach wstępnych, przystąpić można do dalszych porównań. Warto kilka uwag poświęcić zasadom indywidualizacji i personalizacji oddziaływań penitencjarnych. Według przedstawicieli nauki polskiej, pierwsza z tych zasad jest niekwestionowanym, jak dotychczas, fundamentem oddziaływań penitencjarnych (T. Szymanowski, Z. Świda, S. Lelental, S. Pawela, J. Hołda, Z. Hołda i in.) 4. Jej urzeczywistnienie w ustawodawstwie i praktyce penitencjarnej wyraża się m.in. wprowadzeniem systemów wykonania kary pozbawienia wolności. To samo zagadnienie jest jednak przez francuską naukę i ustawodawstwo penitencjarne postrzegane odmiennie. W efekcie eksponuje ono personalizację oddziaływań. Sama aksjologia sui generis jest w przypadku obu zasad podobna. Zakłada respektowanie praw skazanych, humanitarne, godne, sprawiedliwe i zindywidualizowane ich traktowanie, ochronę społeczeństwa przed przestępczością, współdziałanie w realizacji zadań polityki karnej, a także minimalizowanie społecznych kosztów wykonywania kar 5. Tym niemniej, w treści obu zasad uwidaczniają się wyraźne różnice. Personalizacja jest unowocześnionym wariantem zasady indywidualizacji oddziaływań penitencjarnych i ma wymiar wyłącznie podmiotowy. Takie stanowisko nie współgra więc ze stanowiskiem S. Lelentala, który uważa że polskie ustawodawstwo wykonawcze posługuje się terminem indywidualizacja tylko w odniesieniu do jej form instytucjonalnych 6. Oznacza to, że indywidualizacja oddziaływań może mieć charakter kombinowany, tj. podmiotowo-przedmiotowy. Widać to w treści art kkw, który wspomina o systemach wykonania kary oraz rodzajach i typach zakładów karnych. Można przyjąć, że formą o takim charakterze jest również klasyfikacja skazanych. Wynika z tego, że indywidualizacja oddziaływań w polskim systemie penitencjarnym jest mocno sformalizowana. Polega 4 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Ustawy dodatkowe, akty wykonawcze, Warszawa 1998, s. 153; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2014, s ; S. Pawela, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2007, s. 168 i nast.; J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Zakamycze 2004, s Projekt kodeksu karnego wykonawczego wraz z uzasadnieniem, Państwo i Prawo 1994, wkładka do zeszytu 7-8, s S. Lelental, op.cit., s

10 Piotr Stępniak bowiem na schematycznym, obowiązkowym podziale wszystkich osadzonych na różne kategorie urzędowe, i to bez względu na wymiar kary 7. Dotyczy to także skazanych odbywających kary krótkoterminowe. Warto więc zauważyć, że zasada personalizacji odnoszona jest we Francji przede wszystkim do kar średnio i długoterminowych, jak również form kary urządzonej (pozazakładowych), lecz tylko wtedy, kiedy stosuje się je w końcowym etapie wykonywania kar pierwszego rodzaju. Nakłada ona obowiązek systematycznego badania ewolucji osobowości skazanego (evolution de la personalite) oraz jego sytuacji (situation du condamne; por. M. Herzog- Evans 8, J. Larguier 9 ). Chodzi bowiem o dostosowanie zarówno samej kary, jak i procesu jej wykonywania do cech i właściwości osobistych przestępcy. Wynika to z konieczności uwzględnienia zmian w jego osobowości, jakie zaszły w trakcie trwającego nieraz długo postępowania karnego, w tym również postępowania wykonawczego. W jego trakcie skazany staje się często innym człowiekiem 10. Z takiego punktu widzenia łatwo zrozumieć, dlaczego francuska doktryna prawa karnego wykonawczego kontestuje na ogół sens personalizacji podczas wykonywania kar krótkoterminowych. We Francji są to kary od 1 do 3 miesięcy pozbawienia wolności, a więc wyraźnie krótsze niż w Polsce 11. Ponieważ dominują one w ogólnej strukturze orzekanych kar pozbawienia wolności, większość skazanych opuszcza zakłady karne w okresie do 6 miesięcy od chwili osadzenia 12. Na podejmowanie oddziaływań planowanych, a więc typowych dla polskiego paradygmatu pracy penitencjarnej, akcentującej wychowanie resocjalizujące, nie ma więc wystarczająco długiego czasu, nad czym zresztą nikt we francuskiej doktrynie nie rozdziera szat. Z tego też powodu ustawodawstwo francuskie rezygnuje z unormowania obowiązku opracowywania diagnozy w przypadku skazań na kary w wymiarze do 1 roku (por. art. 746 Code de Procedure Penale), do której w Polsce przywiązuje się dużą wagę Szczegółowe rodzaje kategorii osadzonych wskazuje regulamin, np. P 1. 8 M. Herzog-Evans, Droit de l execution des peines, Paris 2007, s J. Larguier, Criminologie et science penitentiaire, Paris 2006, s P.V. Tournier, L execution des peines, [w:] Crime et securite. L etat de savoirs, praca zbiorowa pod red. L. Muchelliegi i P. Roberta, Paris 2001, s W literaturze polskiej przyjmuje się na ogół, że kara krótkoterminowa, to kara w wymiarze od 3 do 6 mies. (niekiedy do 1 roku) pozbawienia wolności. Por. J. Wąsik, Kara krótkoterminowego pozbawienia wolności, Wrocław Sprzyja temu m.in. system redukcji kary wykonywanej. 13 P. Stępniak, Udział skazanego w kształtowaniu diagnozy kryminologicznej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2008, nr

11 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... Inną, ważniejszą konsekwencją stosowania obu porównywanych zasad wykonania kary, jest ich wpływ na zasięg oddziaływań penitencjarnych. Zgodnie z polską zasadą indywidualizacji, mają one charakter systemowy, co jest dość karkołomną konstrukcją logiczną. Obejmują bowiem całe grupy skazanych, dobieranych a priori, urzędowo, według określonych kryteriów ustawowych (np. młodociani). Powstaje więc pytanie, czy pomiędzy indywidualizacją a indywidualizacją realizowaną w formie instytucjonalnego systemu, nie zachodzą logiczne i funkcjonalne sprzeczności? Szukając na nie odpowiedzi, warto zwrócić uwagę na możliwości indywidualizowania oddziaływań penitencjarnych, jakie dają różne systemy wykonania kary. Intensywność indywidualizacji zależy zatem od tego, w ramach jakiego systemu ma być podejmowana, realizowana. Można ocenić, że najmniejsza jest w systemie zwykłym. Z analizy treści art. 98 kkw, który określa na czym ma on polegać, wynika jedynie, że skazany może korzystać z dostępnego w zakładzie karnym zatrudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych. Mówiąc inaczej, chodzi tu o wskazanie podstawowych elementów życia więziennego (porządek dzienny, prawa i obowiązki, których trzeba przestrzegać, odpowiedzialność dyscyplinarna itp.), a więc zespołu warunków technicznych. Można zatem ocenić, że system zwykły nie jest systemem zindywidualizowanych oddziaływań, bowiem powyższe dotyczy wszystkich osadzonych. Zdecydowanie większe możliwości w zakresie indywidualizowania oddziaływań daje drugi z systemów, tzw. programowanego oddziaływania 14. Odbywają w nim karę skazani młodociani, a także ci dorośli, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania wyrażają zgodę na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu (por. art kkw). W programie tym ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania, kontakty z rodziną i osobami bliskimi, wykorzystywanie czasu wolnego, możliwości wywiązania się z ciążących obowiązków oraz jeszcze inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania do powrotu do społeczeństwa ( 2). Wynika z tego, że indywidualizacja oddziaływań penitencjarnych znajduje wyraz właściwie tylko w tym systemie. Jej znaczenie poważnie jednak obniża przymusowe objęcie nim wszystkich więźniów młodocianych, a więc całej, stosunkowo dużej grupy skazanych. Obserwacja praktyki 14 Pomijam tu problem indywidualizacji oddziaływań w ramach systemu terapeutycznego dotyczącego specyficznej dziedziny ochrony zdrowia skazanych. 11

12 Piotr Stępniak penitencjarnej uzasadnia przy tym wniosek, że oddziaływanie na grupę prowadzi do schematyzmu. W ten sposób, indywidualizacja sui generis nabiera cech indywidualizacji systemowo-urzędowej, co dość istotnie wypacza jej sens. Nie łagodzi takiej oceny układanie w jej ramach programów oddziaływań indywidualnych. Duży ich schematyzm sprzyja instrumentalnemu traktowaniu tych programów przez osadzonych. Przystąpienie do programu ułatwia bowiem osiąganie w warunkach więziennych różnych korzyści i ulg. Wskazanych wyżej wad nie ma personalizacja oddziaływań, która nie przewiduje systemów wykonania kary pozbawienia wolności, lecz programy oddziaływań penitencjarnych na poszczególnych skazanych. Mogą do nich przystępować wszyscy skazani, według swojego uznania. Możliwość taka powstała w wyniku nadania zasadzie personalizacji cech uniwersalności i transcendentności. Inną jeszcze konsekwencją zasady personalizacji jest wprowadzenie do francuskiego ustawodawstwa penitencjarnego instytucji kary urządzonej (amenagement de la peine). Można ją stosować dopiero po upływie początkowego etapu wykonania kary, w miarę jak następują pozytywne zmiany w postępowaniu skazanego, a także jego sytuacji życiowej. Są one na bieżąco i systematycznie monitorowane oraz oceniane przez personel więzienny, który informuje o nich sędziego wykonującego karę. W oparciu o informacje może on wyrazić zgodę na odbywanie przez skazanego kary poza zakładem karnym zamkniętym, co w systemie francuskim nazywa się właśnie karą urządzoną, wykonywaną w warunkach zbliżonych do wolnościowych, albo wręcz wolnościowych (umieszczenie w hotelu, internacie, a nawet zgoda na pobyt we własnym mieszkaniu) 15. Inną jeszcze bardzo istotną różnicę w logice i sposobie wykonania kary pozbawienia wolności we Francji i w Polsce stanowi odmienne podejście do zasady tzw. wolnej progresji. We francuskiej doktrynie prawa karnego wykonawczego dość zgodnie podaje się, że system progresywny jest odmianą tzw. mieszanego systemu uwięzienia 16 (por. np. M. Herzog-Evans, J. Larguier, i in.) 17. Pomimo, że system ten dominuje także w polskim ustawodawstwie oraz praktyce 15 Zainteresowanych wykonywaniem kary w warunkach tzw. kary urządzonej (amenagement de la peine), a zwłaszcza jej formami, odsyłam do mojej pracy pt. Środki penalne we Francji i w Polsce, op. cit. 16 Łączy on w sobie cechy systemu. 17 J. Larguier, op. cit., s

13 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... penitencjarnej, doświadczenia w stosowaniu wolnej progresji, a także ocena różnych jej aspektów, są we Francji i w Polsce odmienne. Ogólnie rzecz biorąc, system progresywny, w jego wariancie francuskim, polegał na stosowaniu elementów uwięzienia wspólnego oraz celkowego. Jego istotą jednak nie było ich łączenie na przestrzeni 24 godzin, tak jak w systemie auburnskim, lecz stopniowo na przestrzeni dłuższego czasu. Tak więc, w okresie wstępnym (faza obserwacji) osadzonych izolowano od innych skazanych zarówno w nocy, jak i w ciągu dnia. Jednocześnie zapewniano im kontakt z personelem więziennym. Po jego pomyślnym odbyciu, ocenianym przy pomocy kryterium dobrego zachowania, osadzonych umieszczano w określonej grupie (faza zaufania). W tej fazie izolowano ich w celach tylko w nocy, natomiast w porze dziennej stosowano system uwięzienia wspólnego. Skazani mogli korzystać z przepustek, wykonywać pracę na zewnętrz zakładu karnego, starać się o warunkowe zwolnienie. Reżim stawał się zatem bardziej liberalny. System progresywny we Francji stosowany był przez ostatnie dwa stulecia. L. Larguier ocenia jednak, że jego aplikacja wobec nieletnich oraz kobiet dość szybko zakończyła się niepowodzeniem. Obecnie, we francuskiej doktrynie prawa karnego formułuje się wobec niego szereg zarzutów, w tym także o charakterze etycznym. Warto zatem pokrótce je przedstawić, bowiem polska myśl penitencjarna wad progresji nie dostrzega. 1. Umieszczenie w tym systemie było oceniane jako swoistego rodzaju rekompensata, nagroda. Umieszczano w nim tylko skazanych najbardziej podatnych na readaptację. Paradoksalnie, potrzebowali go najmniej. Pozostałych osadzonych zwalniano z zakładów karnych bez przechodzenia przez odcinki pośrednie. System ten zakładał więc wykluczenie części osadzonych z oddziaływań penitencjarnych. W konsekwencji w piśmiennictwie francuskim, zwolnienie z zakładu karnego zaczęto oznaczać dwuznacznym dość złośliwym określeniem dekompresji (decompression). Dekompresja jako ostateczny efekt oddziaływań penitencjarnych musiała budzić zastrzeżenia natury etycznej. 2. System progresywny nie nadawał się do stosowania poza zakładami karnymi. Chodzi zwłaszcza o szpitale. Rodziło to kolejne pytania natury etycznej, np. dlaczego skazani chorzy nie mogą być przenoszeni, tak jak pozostali więźniowie, do warunków półwolnościowych. 3. Wreszcie, system progresywny miał gwarantować równe traktowanie wszystkich skazanych, co wynikało z konstytucyjnej zasady egalitaryzmu. 13

14 Piotr Stępniak W praktyce więziennej jednak niektóre grupy skazanych zostały z niego wyłączone (np. skazani niebezpieczni). W związku z tym zaczęto wskazywać na niekonstytucyjność systemu 18. Z uwagi na powyższe kontrowersje i wątpliwości, francuski system penitencjarny jeszcze w roku 1975 r. zrezygnował ze stosowania wolnej progresji 19. W odróżnieniu od francuskiej, polska myśl penitencjarna oraz oparte na niej ustawodawstwo system wolnej progresji w pełni akceptują. Tak więc, w uzasadnieniu Kodeksu karnego wykonawczego z roku 1997 czytamy, że typologia zakładów przyjmuje ( ) możliwość zarówno awansowania jak i degradacji skazanych, w zależności od ich postawy i zachowania. Oznacza to przyjęcie w przyszłym systemie penitencjarnym zasady niesformalizowanej, podporządkowanej zasadzie indywidualizacji, progresji 20. Z pełną aprobatą o wolnej progresji pisze też m.in. S. Pawela. Według niego, podstawę jej stosowania stanowić mają okresowe oceny indywidualnych postępów resocjalizacji 21. Zgodnie z zasadą wolnej progresji, jeżeli postawa i zachowanie skazanego za tym przemawiają, przenosi się go z zakładu karnego typu zamkniętego do zakładu typu półotwartego lub otwartego, zaś z zakładu półotwartego do otwartego. Ujemna ocena postawy i zachowania skazanego, a także względy bezpieczeństwa, mogą jednak powodować przeniesienie go do zakładu karnego typu zamkniętego 22. Niezależnie od przytoczonych opinii i ocen, obserwacja polskiej praktyki penitencjarnej skłania do postawienia kilku ważnych pytań co do zalet i wad wolnej progresji w rodzimej penitencjarystyce, tj. podczas wykonywania kary pozbawienia wolności. Tak więc, jeśli podstawą jej stosowania mają być tzw. postępy w resocjalizacji, to nie wiadomo dokładniej, o jakie postępy chodzi, a także o jaką resocjalizację. Ustawodawca tego nie definiuje, pewnie dlatego, że zdefiniować jest trudno. W konsekwencji praktyka penitencjarna, 18 Ibidem, s Warto przypomnieć, że system progresywny rozwijał się ponad 150 lat w kilkudziesięciu krajach świata, por. np. L. Rabinowicz, Podstawy nauki o więziennictwie, Warszawa 1933, s. 162 i nast. 20 Projekt kodeksu karnego wykonawczego wraz z uzasadnieniem, Państwo i Prawo 1994, wkładka do zeszytu 7-8, s S. Pawela, op. cit., s Zasadę tę w polskim piśmiennictwie omawiają m.in. G, Szczygieł, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Białystok 2001, s, 115; T. Szymanowski, Z. Świda, op.cit., s. 152; por. także art i 45 kkw. 14

15 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... dokładniej zaś, komisje penitencjarne balansują pomiędzy resocjalizacją rzeczywistą o proweniencji pedagogicznej, a urzędową o proweniencji regulaminowej. Postępy w tej ostatniej ocenić jest oczywiście znacznie łatwiej, toteż na ogół taka ocena wystarcza. Jak zatem ocenia się postawę skazanego? Wobec kogo i czego? Czy wobec funkcjonariuszy i regulaminów więziennych, współosadzonych, własnej poprawy, zobowiązań na wolności wobec osób trzecich, których wykonanie może być mniej lub bardziej realne (np. płacenia alimentów w sytuacji, kiedy po zwolnieniu z zakładu karnego skazany najprawdopodobniej nie będzie miał pracy) itp.? Co zatem w praktyce penitencjarnej oceniamy? Zmiany pozorne, tj. o charakterze instrumentalnym, mające na celu uzyskanie określonych korzyści podczas pobytu w zakładzie karnym. Tyle, że z ewentualnych, pozytywnych ocen takich zmian wynika niewiele, o czym świadczą wysokie, bo około 50-procentowe wskaźniki recydywy penitencjarnej. Powstaje więc ciekawy problem prakseologicznego wymiaru takiego postępowania, nie mówiąc już o wymiarze etycznym. Powyższe wątpliwości prowadzą do postawienia zasadniczego pytania, czy system oparty o wolną progresję jest systemem oddziaływań rzeczywistych, czy wpisuje się raczej w kulturę pozornego wysiłku? Jaka zatem jest prawdziwa jego wartość? Dylematy te są wariantami opisywanych wyżej dylematów francuskich. Wypada ocenić, że jak dotychczas, w polskiej penitencjarystyce dostrzega się je słabo. Jeśli się mylę i jest inaczej, to jak wytłumaczyć, dlaczego nie wyciąga się z tego żadnych wniosków. Reasumując, postawię kilka tez do dalszej dyskusji. 1. Jakkolwiek francuska i polska aksjologia wykonawcza jest podobna i opiera się na podstawowych standardach praw człowieka oraz wartościach europejskiego kręgu kulturowego, to jednak sposoby wykonania kary pozbawienia wolności są zróżnicowane co do swojej logiki oraz rozwiązań szczegółowych. Wynika to z uwarunkowań historycznych, kulturowych i społeczno-ekonomicznych. W takim kontekście trudno oceniać, które z krajowych rozwiązań są lepsze. Pełnią bowiem zbliżoną rolę społeczno-ekonomiczną, tak więc ich znaczenie w porównywanych krajach jest podobne. 2. Zasadnicza różnica pomiędzy francuskim a polskim sposobem wykonania kary pozbawienia wolności polega na tym, że ustawodawstwu francuskiemu nie jest znana zasada wykonawczej indywidualizacji 15

16 Piotr Stępniak instytucjonalnej, a także oparte na niej systemy wykonania kary, w takim rozumieniu i konstrukcji, jakie przyjmuje polski kodeks karny wykonawczy. Indywidualizację oddziaływań zastępuje personalizacja, która wydaje się rozwiązaniem nowocześniejszym. Pozwala bowiem na bieżąco dostosowywać środki i metody oddziaływań do przemian osobowości i zachowania osadzonego w ramach dostępnych dla wszystkich osadzonych indywidualnych programów wykonania kary. Udział w nich nie jest przymusowy, lecz zależy od ich woli i decyzji w odpowiedzi na ofertę zakładu karnego. Tak więc, zamiast początkowej, dość sztywnej klasyfikacji skazanych w trybie art. 82 kkw do różnych rodzajów i typów zakładów karnych, grup, a zwłaszcza systemów wykonania kary, ustawodawstwo francuskie unifikuje początkowy okres odbywania kary. Jednocześnie umożliwia wszystkim skazanym dobrowolne przystępowanie w tym okresie do indywidualnego programu oddziaływań 23. Jest on elastyczny i można go na bieżąco korygować. Skorygowanie indywidualnego programu jest znacznie łatwiejsze od zmiany systemu wykonania kary. Inną formą personalizacji jest możliwość przeniesienia skazanego w okresie unitarnym z zakładu zamkniętego do warunków tzw. kary urządzonej celem lepszego dostosowania sposobu jej wykonania do cech osobowości i sytuacji życiowej skazanego. Wykonuje się ją poza zakładem zamkniętym, w różnych formach półwolnościowych i wolnościowych (internat, hotel, własne mieszkanie itp.). O umieszczeniu w takich warunkach decyduje sędzia wykonujący karę. Warto podkreślić, że podejmując taką decyzję nie ocenia on postępów w resocjalizacji, lecz to, czy umieszczenie skazanego w zakładzie zamkniętym jest konieczne, czy też nie. 3. Mając na względzie ostatnią konkluzję, łatwo zrozumieć dlaczego ustawodawstwo i francuska praktyka penitencjarna zrezygnowały ze stosowania tzw. wolnej progresji. W praktyce bowiem łatwiej jest ocenić zmiany w zachowaniu skazanego oraz jego sytuacji życiowej niż trudno uchwytne, rzeczywiste postępy w resocjalizacji. 4. Wskazana wyżej unifikacja sposobu wykonania kary pozbawienia wolności we Francji ma swoje zalety i wady. 5. Wadą jest oparcie tego sposobu na kryterium przedmiotowym. Prowadzi to do zbyt dużego zróżnicowania stopnia jego surowości od rodzaju 23 Nie dotyczy to początkowego okresu wykonania kar orzekanych za zbrodnie (tzw. okres bezpieczeństwa). 16

17 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... kary. W przypadku kar kryminalnych (za zbrodnie), jest on większy niż w odpowiednich rozwiązaniach polskich, przy występkach wyraźnie łagodniejszy. 6. Zaletą jest to, że brak urzędowych systemów wykonania kary w znacznie większym stopniu niż w Polsce upodmiotowia osadzonych. Każdy z nich, według swojego uznania, a więc nie tylko wybrane urzędowo grupy, może przystąpić do indywidualnego programu oddziaływania bądź nie. Uczestnictwo w programie nie jest zatem oparte na przymusie, tak jak w Polsce w odniesieniu do skazanych młodocianych. Nie narusza wolności decydowania o sobie, a więc praw człowieka. Według ustawodawstwa francuskiego decyzja o udziale bądź nie w programie indywidualnym jest w pełni dobrowolna. Można ocenić, że motywacja do wykonywania jego założeń jest silniejsza niż w sytuacji, kiedy uczestnictwo zostaje skazanemu narzucone (w Polsce młodociani obejmowani oddziaływaniem programowanym). Wadą takiego rozwiązania jest to, że w przypadku odrzucenia programu skazani spędzają czas w zakładzie karnym w sposób bierny. Jedynym przejawem ich aktywności jest stosowanie się do regulaminów więziennych. Jeśli jednak wziąć pod uwagę, że resocjalizacja w ramach systemów wykonywania kary pozbawienia wolności ma na ogół w Polsce charakter urzędowy, wychodzi w zasadzie, w najlepszym razie, na to samo. Świadczy o tym blisko dwukrotnie niższy we Francji wskaźnik recydywy penitencjarnej 24. Wskazywany tu bilans wad i zalet skłania zatem do wniosku, że idealnych rozwiązań nie ma. Tym niemniej, porównanie francuskich i polskich rozwiązań, a także efektów ich stosowania w zakresie wykonania kary pozbawienia wolności, prowokuje do dalszej dyskusji nad rodzimą logiką, aksjologią oraz obecną konstrukcją sposobu jej wykonywania. Dyskusja taka jest potrzebna, ponieważ polska myśl penitencjarna nie dostrzega pewnych antynomii, jakie tu uwidaczniają się. I tak, zasada indywidualizacji kłóci się z oddziaływaniami systemowymi na całe grupy osadzonych. Jeśli ma być transcendentna dla całego ustawodawstwa penitencjarnego, to trudno pogodzić ją z oddziaływaniami przymusowymi (skazani młodociani i system programowanego oddziaływania). 24 W roku 2013 wynosił 28, 2%. Por. Les chiffres cle es de la Justice. Ministere de la Justice, Paris W Polsce 53,7%. Por. Służba Więzienna. Statystyka bieżąca więzienna, wrzesień 2014, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa; adres strony: -biezaca/; dostęp w dniu 30 października

18 Piotr Stępniak Wolnej progresji można postawić szereg zarzutów, w tym zwłaszcza etycznych 25. Być może powyższe tezy są prowokujące. O to jednak autorowi chodziło. Zapraszam do dyskusji. Polska myśl penitencjarna wymaga bowiem pewnego przewietrzenia. 25 To tylko trzy przykłady, bardziej wyczerpujący katalog takich antynomii wskazałem w artykule pt. Kilka trudnych pytań o polską resocjalizację penitencjarną, [w:] Blaski i cienie współczesnej przestrzeni penitencjarnej. Człowiek a system, praca zbiorowa pod red. nauk. P. Stępniaka, Kalisz Poznań

19 O indywidualizacji, systemach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wolnej progresji... Bibliografia Herzog-Evans M., Droit de l execution des peines, Paris Hołda J., Hołda Z., Prawo karne wykonawcze, Zakamycze Larguier J., Criminologie et science penitentiaire, Paris Lelental L., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 5, Warszawa Pawela S., Prawo karne wykonawcze, Warszawa Rabinowicz L., Podstawy nauki o więziennictwie, Warszawa Stępniak P., Kilka trudnych pytań o polską resocjalizację penitencjarną, [w:] Blaski i cienie współczesnej przestrzeni penitencjarnej. Człowiek a system, praca zbiorowa pod red. naukową P. Stępniaka, Kalisz Poznań Stępniak P., Środki penalne we Francji w Polsce. Doktryna. Legislacja. Praktyka, Warszawa Stępniak P., Udział skazanego w kształtowaniu diagnozy kryminologicznej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2008, nr 61. Szczygieł G., Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Białystok Szymanowski T., Świda Z., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Ustawy dodatkowe, akty wykonawcze, Warszawa Tournier P. V., L execution des peines, [w:] Crime et securite. L etat de savoirs, praca zbiorowa pod red. L. Muchelliegi i P. Roberta, Paris Wąsik J., Kara krótkoterminowego pozbawienia wolności, Wrocław Inne dokumenty: Les chiffres clees de la Justice, Ministere de la Justice, Paris Projekt kodeksu karnego wykonawczego wraz z uzasadnieniem, Państwo i Prawo 1994, wkładka do zeszytu 7-8, s. 65. Źródła internetowe: Służba Więzienna. Statystyka bieżąca więzienna, wrzesień 2014, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa; adres strony: dostęp w dniu 30 października

20

21 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 85, Warszawa 2014 Dorota Rondalska Propozycje nowych rozwiązań w pracy penitencjarnej na tle kilku zagadnień ogólniejszych The proposals of new solutions in penitentiary work based on a number issues more generals This article present the author s vision of penitentiary work. This vision is based on the notion of social work in justice, according to which, the general and diversified assistance should be the priority. It can also involve the medical treatement, physiotherapy, psychological therapy and education depending on the individual needs. The Author present the argumentation in favor of logic of penitentiary work. She stress the discrepancy between this approach and traditional resocialisation. Artykuł przedstawia autorską wizję pracy penitencjarnej. Uwzględnia ona wnioski wynikające z kryzysu resocjalizacji. Wizja ta opiera się na koncepcji social work in justice. Zgodnie z nią priorytetową pozycję powinna mieć bardzo szeroko pojęta, zróżnicowana pomoc. W zależności od indywidualnych potrzeb może ona objąć także leczenie, rehabilitację, psychoterapię, niekiedy oddziaływania wychowawcze. Autorka prezentuje argumentację przemawiającą za taką logiką pracy penitencjarnej, wskazuje na różnice pomiędzy nią a tradycyjną resocjalizacją. Key words: resocialisation, social work in justice, crisis of penitentiary education, educator. Słowa kluczowe: resocjalizacja, praca socjalna, kryzys wychowania więziennego, pedagog. 21

22 Dorota Rondalska Artykuł poświęcony jest nowej wizji pracy penitencjarnej. Jest nią, według autorki, praca penitencjarno-socjalna, wykorzystująca osiągnięcia nurtu social work in justice w tzw. starych krajach Unii Europejskiej. Autorka jest zwolenniczką tego nurtu. Rozważa więc możliwości wprowadzenia jego logiki, metod i technik oddziaływania do pracy penitencjarnej w Polsce. Koncentruje się szczególnie na kategorii więźniów młodocianych. Wskazuje, że wymagają oni oddziaływania dwuzakresowego, tj. wzmocnienia społecznego oraz wychowania. Stara się przekonać, że nie są one ze sobą konkurencyjne lecz koherentne. Jednocześnie formułuje argumentację na rzecz celowości i możliwości wprowadzenia tego rodzaju oddziaływań do praktyki penitencjarnej w Polsce. Wśród argumentów za wymienia: brak przymusu w celu ich stosowania, fakt, że nie stygmatyzują więźnia, a także, że w innych krajach europejskich o podobnym stopniu rozwoju jak Polska dobrze sprawdzają się, o czym świadczą stosunkowo niższe wskaźniki recydywy penitencjarnej. We wstępie pragnę zauważyć, że pomimo iż przeciwdziałaniu zjawiskom przestępczym poświęca się wiele energii i środków, tak w wymiarze działań praktycznych, jak i konstruowaniu teoretycznych ich uzasadnień, rezultaty ich kontroli nie są zadowalające. Analizując przyjęte w tym zakresie rozwiązania, warto zwrócić uwagę, że są one rozproszone po różnych dziedzinach nauki, nie zawsze ze sobą koherentnych. Tak więc, tradycyjnie już lokują się zarówno w dziedzinie nauk penalnych, jak i społecznych, zwłaszcza zaś pedagogicznych. Charakterystyczne dla tych pierwszych jest, że wypracowują ogólne strategie prawne i socjotechniczne, często o wysokim poziomie abstrakcyjności, a więc mało przydatnych dla codziennej praktyki penitencjarnej. Z kolei, pedagogika, w szczególności nazywana resocjalizacyjną albo też penitencjarną, skupia swoje zainteresowania przede wszystkim na indywidualnym procesie wychowawczym. Znając i akceptując teorię instytucji totalnych E. Goffmana 1 trudno jednak nie zauważyć naiwności założenia, że skutecznie wychowywać można również w więzieniu. Pomimo to, pedagogika wypracowała i uporczywie wypracowuje coraz to nowsze koncepcje korekcyjnego oddziaływania na osobowość dorastającego człowieka, źle przystosowanego do środowiska społecznego, w celu umożliwienia mu normalnego życia wśród innych ludzi, współtworzących jego środowisko życiowe. Opierają się one na idei kształtowania 1 E. Goffman, Instytucje totalne. O pacjentach szpitali psychiatrycznych i mieszkańcach innych instytucji totalnych, Sopot

23 Propozycje nowych rozwiązań w pracy penitencjarnej na tle kilku zagadnień ogólniejszych prospołecznej orientacji jego osobowości, połączonego z jednoczesnym oddziaływaniem na środowisko w celu wyeliminowania z niego negatywnych czynników i zjawisk, mogących taki rozwój osobowości zakłócać. Tego rodzaju działalność jeszcze w latach 30. XX wieku zaczęto nazywać resocjalizacja, zaś skupiającą się na niej pedagogikę pedagogika resocjalizacyjna 2. Nazwy te ugruntowały się w literaturze przedmiotu oraz praktyce w okresie powojennym 3. W polskiej literaturze i praktyce penitencjarnej dość zgodnie przyjmuje się, że resocjalizacja jest ważnym elementem systemu przeciwdziałania przestępczości. Tak, jakby nie było prac E. Goffmana, a także prac amerykańskich badaczy D. Liptona, R. Martinsona i R. Wilksa 4, którzy udowodnili, że wartość więziennego wychowania i specjalnych programów korekcyjnych dla skazanych bliska jest zeru. Wobec wymowy ich prac, trudno więc wytłumaczyć entuzjazm polskiej pedagogiki, którego niewzruszoność godna jest podziwu. Wydaje się, że jego ugruntowywanie wynika z przywiązania do tradycji, małego otwarcia na literaturę i naukę światową, i pewnego lenistwa intelektualnego przedstawicieli myśli teoretycznej. Na szczęście jednak, niezależnie od koncepcji pedagogicznych, strategia przeciwdziałania przestępczości opiera się na oportunizmie praktyki, a także na odpowiednio ukształtowanym porządku prawnym. Zakłada on ustawową dywersyfikację środków reakcji na przestępstwo, w zależności m.in. od wieku osób wchodzących w konflikt z prawem karnym (nieletni, młodociani oraz pozostali dorośli). Podział wiekowy osób wchodzących w konflikt z prawem karnym ma więc podstawowe znaczenie dla regulacji ustawowych, zwłaszcza w zakresie kar i środków karnych, zasad ich stosowania wobec różnych kategorii wiekowych, a także rozwoju różnych dziedzin nauki, w tym zwłaszcza teorii prawa karnego, kryminologii, pedagogiki, socjologii i psychologii. Charakterystyczne jednak jest, że nauki prawne w Polsce skupiają swoje zainteresowanie na osobach dorosłych i nieletnich, słabiej eksponując problematykę młodocianych, zaś pedagogika koncentruje się na osobach nieletnich. Zasady wychowawcze odnoszące się do nich ekstrapoluje przy tym na osoby młodociane bądź na młodzież. Najbardziej zaskakujące 2 Szerzej na ten temat, B. Kopeć-Chrościcka: Kurator sądowy. Zadania profilaktyczne i resocjalizacyjne,warszawa 1984, s. 114 i nast. 3 Szeroko na tren temat m.in. P. Stępniak, Resocjalizacja w ustawodawstwie penitencjarnym, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2014, nr D. Lipton, R. Martinson, R. Wilks, The Effectiveness of Correctional Treatement, New York

24 Dorota Rondalska jest jednak to, że paradygmatem wychowania próbuje obejmować osoby dorosłe, w tym także więźniów, nawet w wieku senioralnym 5. I to pomimo braku racjonalnego uzasadnienia. W związku z tym, innych oryginalnych koncepcji oddziaływań na dorosłych w ramach pracy penitencjarnej nie formułuje. Świadczy o tym uboga w tym zakresie literatura. Opisany wyżej stan rzeczy, wskazujący na wyraźny brak komunikacji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami nauk, nie sprzyja rozwiązywaniu teoretycznych kwestii dotyczących resocjalizacji penitencjarnej, a szerzej istoty i treści pracy penitencjarnej w ogóle. Jeśli już coś pisze się na temat resocjalizacji, to w zasadzie powtarza banały o jej kryzysie. Tym samym pozostawia się na uboczu rzetelnych naukowych analiz fundamentalne przecież zagadnienie, czy można skutecznie ingerować w osobowość człowieka, zwłaszcza wbrew jego woli, oraz jak robić to w warunkach przymusu, jaki niesie ze sobą izolacja w zakładzie karnym. Jest to w gruncie rzeczy dylemat, czym jest resocjalizacja jako taka, czym obecnie u progu trzeciego tysiąclecia powinna być, a także czy w ogóle należy jeszcze o niej mówić. Charakterystyczne jest przy tym to, że problemy w zdefiniowaniu i określeniu elementów (priorytetów) resocjalizacji skutkują pomieszaniem jej aparatury pojęciowej z terminologią ze sfery profilaktyki. W taki sposób powstaje tu drugie istotne zagadnienie wzajemnych relacji pomiędzy tymi dwoma rodzajami działalności, bowiem w literaturze bardzo często zestawia się pojęcia profilaktyka i resocjalizacja obok siebie. Uzasadnia się to tym, że w przypadku niektórych kategorii przestępstw, np. młodocianych i recydywistów, dość trudno określić, kiedy kończy się resocjalizacja a kiedy zaczyna profilaktyka. Na pewnym odcinku bowiem działania te mogą się na siebie nakładać (np. w okresie po zwolnieniu młodocianego z zakładu karnego). Pojęcia profilaktyka i resocjalizacja są jednak kluczowe dla całej sfery tradycyjnego myślenia o przeciwdziałaniu przestępczości i nieprzystosowaniu społecznemu. Fakt, że jak dotychczas nie udało się wypracować jednej, uniwersalistycznej, a przy tym klarownej koncepcji ich koherencji, musi niepokoić. Taka sytuacja utrudnia więc komunikację między naukami prawnymi a pedagogiką, skutkiem czego można odnieść wrażenie, że nauki te problematyką resocjalizacji penitencjarnej zajmują się każda sama w sobie i dla siebie. 5 Szeroko na ten temat m.in., S. Grzesiak, Praca penitencjarna z więźniami seniorami, Wrocław 2013, s. 385 i nast. 24

25 Propozycje nowych rozwiązań w pracy penitencjarnej na tle kilku zagadnień ogólniejszych W efekcie, nie wypracowano też jakiejś bardziej uniwersalnej koncepcji pracy penitencjarnej, która mogłaby być powszechniej akceptowana. Różny jest nie tylko punkt widzenia prezentowany przez wskazane wyżej nauki, lecz także sposób rozumienia przez nie tych samych pojęć. Charakterystyczna dla pedagogiki humanistyczna wizja przestępcy postrzegana jest jako nadmiernie abstrakcyjna, tym samym nierealna, a więc o znikomym znaczeniu dla codziennej praktyki penitencjarnej. Ignoruje ona bowiem niezbędny rygoryzm i formalizm rozwiązań prawnych, bez których nowoczesna polityka penitencjarna, a zwłaszcza więziennictwo jako system, obejść się nie może. Prowadzi to często do tworzenia koncepcji oddziaływań humanistyczno-korekcyjnych, abstrahujących od wyznaczonych przez prawo limitów, środków i metod, a także oczekiwań społeczeństwa, które coraz słabiej wierzy w to, że przestępcę można wychować. Coraz bardziej także oderwanych od rzeczywistości. Z drugiej strony, brak jednolitej, precyzyjnej terminologii staje się coraz bardziej dokuczliwy dla samej pedagogiki, która stopniowo schodzi na intelektualne manowce. Trudno więc dziwić się, że próby przenoszenia jej do praktyki nie przynoszą spodziewanych rezultatów, czego dowodem może być obserwowane obecnie dość powszechnie rozczarowanie coraz to nowymi pedagogicznymi pomysłami na skuteczną pracę z przestępcami w postaci resocjalizacji twórczej, elitarnej, ekskluzywnej, inkluzyjnej, humanitarnej, humanistycznej itp. 6. Tak więc, brak odpowiednio precyzyjnej, akcentującej realistyczne aspekty oddziaływań penitencjarnych terminologii, którą zastępuje eseistyka, skutkuje postawieniem ważnego pytania o relacje pomiędzy tradycyjnie używanym (przez nauki penalne oraz pedagogikę polską) pojęciem resocjalizacja a pojęciami bardziej nowoczesnymi, wypracowanymi przez zachodnioeuropejską myśl penitencjarną. Chodzi tu zwłaszcza o pojęcie social work in justice (sądowa praca socjalna) pojawiające się zwłaszcza w nauce angielskiej oraz francuskiej. Wokół tych relacji w polskiej polityce kryminalnej kilka lat temu wywiązał się pewien spór, wywołany m.in. monografią P. Stępniaka pt. Wymiar sprawiedliwości i praca socjalna w krajach Europy Zachodniej 7. 6 Szeroko na ten temat pisze m.in. B. Stańdo-Kawecka, por. O koncepcji resocjalizacji w polskiej literaturze naukowej polemicznie, Probacja 2010, nr 1, s L. Tyszkiewicz, Spór wokół resocjalizacji i pracy socjalnej w polskiej polityce kryminalnej, [w:] Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, praca zbiorowa pod red. W. Ambrozika i P. Stępniaka, Poznań Warszawa Kalisz