RAPORT METODOLOGICZNY

Transkrypt

1 ZAŁĄCZNIK NR 1 DO PRODUKTU FINALNEGO RAPORT METODOLOGICZNY BADANIA NR 1 OPRACOWANIE METODOLOGII, NARZĘDZI ORAZ PRZEPROWADZENIE BADAŃ SOCJODEMOGRAFICZNYCH DOTYCZĄCYCH GENEZY I SKALI BEZDOMNOŚCI NA TERENIE GMINY MIASTA KOSZALIN oraz BADANIA NR 3 BADANIE OBSZARÓW NIEDOBORÓW I ZJAWISK PROBLEMOWYCH W ZAKRESIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI ORAZ POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM NA TERENIE GMINY MIASTA KOSZALIN Opracowali: Browarczyk Łukasz, Dębski Maciej Olech Piotr Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Gdańsk - Koszalin,

2 NOTY O AUTORACH ETHOS Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego jako definicja operacyjna badań nad bezdomnością i zagrożenia bezdomnością w Koszalinie Badane obszary polityki społecznej w zakresie problemu bezdomności Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe najważniejsze hipotezy dla badania realizowanego w badaniu I Cel główny oraz cele szczegółowe badania Główne zagadnienia badawcze Hipotezy badawcze Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe najważniejsze hipotezy dla badania realizowanego w badaniu III Cel główny oraz cele szczegółowe badania III Badane wymiary działań instytucji polityki społecznej Główne zagadnienia badawcze Hipotezy badawcze Metody badawcze zastosowane w badaniu I Zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością Metody badawcze zastosowane w badaniu III Indywidualne wywiady pogłębione Wywiad grupowy Desk reaserch Kwestionariusze ankiety (pomoc społeczna, mieszkalnictwo) Wizyty studyjne/quasi obserwacje - opcjonalnie Kwestie etyczne Dobór respondentów do badania w badaniu I Dobór respondentów do badania w badaniu III Zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób bezdomnych Zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezdomnością NARZĘDZIA BADAWCZE ZASTOSOWANE W BADANIU III Analiza źródeł wtórnych (Desk Research) Zogniskowany wywiad grupowy (FGI) Wywiady indywidualne z osobami kluczowymi Kwestionariusz ankiety dla spółdzielni mieszkaniowych w Koszalinie Kwestionariusz ankiety dla Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie BIBLIOGRAFIA:

3 NOTY O AUTORACH Browarczyk Łukasz: rola w badaniu odpowiedzialność za przygotowanie metodologii badawczej, przygotowanie narzędzi badawczych, realizacja wywiadów indywidualnych, przygotowanie badań terenowych, przygotowanie raportu. Wykształcenie wyższe, mgr filozofii oraz socjologii. Pracuje w biurze Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na stanowisku specjalisty ds. badan i publikacji. Koordynator wojewódzki badania socjodemograficznego Redaktor i współredaktor publikacji za zakresu bezdomności. Współtworzy rocznik Forum. O bezdomności bez lęku. Redaktor wydań 2008, 2010 oraz Autor artykułów poruszających tematykę mierzenia bezdomności, postrzegania osób bezdomnych przez społeczeństwo, wizerunku bezdomności w mediach. Uczestniczył w realizacji szeregu badań poświęconych bezdomności oraz pomocy ludziom bezdomnym. Dębski Maciej: Rola w badaniu ogólna koordynacja i odpowiedzialność za cały projekt badawczy, opracowanie metodologii badawczej oraz narzędzi badawczych dla zadania nr I, osoba odpowiedzialna za statystyczną analizę oraz merytoryczne opracowanie wyników dla zadania nr I, wsparcie w przygotowaniu metodologii badawczej i narzędzi badawczych dla zadania nr III, wsparcie w przygotowaniu raportu dla zadania III. Wykształcenie wyższe; dr socjologii (praca doktorska z zakresu problematyki bezdomności - Instytut Socjologii, Wydział Filozoficzny UJ); adiunkt w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego; badacz problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem problematyki bezdomności (również niepełnosprawność, alkoholizm oraz przemoc w rodzinie) autor i współautor wielu publikacji z zakresu bezdomności (np. Oblicza bezdomności - Dębski, Stachura red.2008, Psychospołeczny profil osób bezdomnych - Dębski, Retowski red.2008; Forum. o Bezdomności bez lęku tom II, - Browarczyk, Dębski 2010; Forum. o Bezdomności bez lęku tom III, - Browarczyk, Dębski, Maj 2011; autor i współautor badań z zakresu problematyki bezdomności (religijność osób bezdomnych, analiza systemu wsparcia osób bezdomnych w woj. pomorskim, zjawisko wobec stereotypizacji osób bezdomnych, psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, socjodemograficzny portret zbiorowości osób bezdomnych w woj. pomorskim w latach 2005, 2007, 2009 i inne) oraz innych badań z zakresu problemów społecznych (zjawisko przemocy fizycznej, psychicznej oraz seksualnej w Gdyni; spożywanie substancji psychoaktywnych przez młodzież w Gdańsku i Gdyni; kultura spędzania czasu wolnego w Trójmieście); od 2010 roku w ramach spisu osób bezdomnych w ramach Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań 2011 współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w Warszawie (koordynator spisu osób bezdomnych w Polsce); zatrudniony w Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na stanowisku Kierownika Zespołu Badawczego w projekcie systemowym "Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej" zadanie nr 4 - w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym: opracowanie modelu "Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności"; Olech Piotr: Rola w badaniu odpowiedzialność za przygotowanie metodologii badawczej, przygotowanie narzędzi badawczych, realizacja wywiadów indywidualnych, realizacja wywiadu grupowego, udział w analizie desk reasearch, przygotowanie raportu. Wykształcenie wyższe, Dyrektor Biura i Sekretarz Zarządu Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, pracownik socjalny (specjalizacja - organizowanie społeczności lokalnych), socjolog, koordynator projektów nakierowanych na społeczną i zawodową reintegrację osób bezdomnych oraz wypracowywanie spójnego modelu polityki społecznej. Były członek grupy roboczej ds. badań, a obecnie członek Rady Administracyjnej Europejskiej Federacji Krajowych Organizacji Pracujących z Bezdomnymi (FEANTSA). Ekspert w zakresie instrumentów i narzędzi integracji osób wykluczonych społecznie. Szkoleniowiec, autor artykułów i raportów na temat bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Koordynator ogólnopolskiego partnerstwa największych polskich organizacji działających w obszarze bezdomności, zawiązanego na potrzeby stworzenia modeli i standardów usług świadczonych w zakresie bezdomności ( ). 3

4 1. ETHOS Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego jako definicja operacyjna badań nad bezdomnością i zagrożenia bezdomnością w Koszalinie. Na potrzeby realizacji badań nad bezdomnością i zagrożeniem bezdomnością przyjęliśmy ETHOS europejską typologię bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego jako definicji operacyjną do realizowanych analiz. W Polsce funkcjonuje definicja bezdomności określona w ustawie o pomocy społecznej. Definicja w ustawie brzmi: osoba bezdomna - osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. a Dotychczas nie została przyjęta definicji i typologia wykluczenia mieszkaniowego, choć zjawisko tzw. deprywacji lub biedy mieszkaniowej jest w Polsce znane i dość dobrze zdiagnozowane (m.in. poprzez ostatni Spis Powszechny). W perspektywie realizatorów problem bezdomności należy ujmować w możliwie szerokim i wielowymiarowym charakterze, stąd potrzeba zoperacjonalizowania definicji. Nowatorską formą ujmowania problematyki bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego, przyjętą przez realizatorów badań w Koszalinie, jest konceptualna typologia bezdomności przygotowana w ramach FEANTSA (Federacji Europejskich Organizacji Pracujących z Bezdomnymi) nazwana ETHOS. b Definicja ta zawiera kategorie konceptualne bezdomności a odnośnie każdej kategorii operacyjne podkategorie i ich opis. ETHOS jest europejską typologią bezdomności i wyłączenia mieszkaniowego. Podejście owe z pewnością nie wyczerpuje tematu, jakkolwiek w bardzo interesujący sposób porządkuje i systematyzuje wiedzę o kategoriach bezdomności i deprawacji mieszkaniowej. Twórcy niniejszej definicji uważają, że bezdomność należy postrzegać przez pryzmat zmieniającej się sytuacji mieszkaniowej, abstrahując nieco od psychicznego, społecznego i administracyjnego wymiaru bezdomności. Ludzie bezdomni bardzo często podczas trwania bezdomności zmieniają miejsca pobytu, przemieszczając się z między miejscami zawartymi w kategoriach ETHOS. Sama bezdomność jako swego rodzaju kontinuum powinna być postrzegana jednocześnie ze zjawiskiem wykluczenia mieszkaniowego czyli bezpośredniego zagrożenia bezdomnością sensu stricte. Punktem wyjścia dla Typologii ETHOS jest założenie, że istnieją trzy domeny, które konstytuują dom. Brak którejś z domen oznacza bezdomność bądź wykluczenie mieszkaniowe. Posiadanie domu oznacza posiadanie odpowiedniego schronienia (przestrzeni) przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (domena fizyczna), w którym można zachować prywatność i czerpać satysfakcję z relacji społecznych (domena społeczna) i do którego zajmowania posiada się tytuł prawny (domena prawna). Wykluczenie z jednej lub kilku domen wyznacza cztery podstawowe kategorie koncepcyjne, które należy rozumieć jako brak domu : brak dachu nad głową, brak mieszkania, niezabezpieczone mieszkanie oraz nieodpowiednie mieszkanie. ETHOS zatem jest klasyfikacją ludzi bezdomnych według ich warunków/sytuacji mieszkaniowej. Cztery główne kategorie koncepcyjne są podzielone na 13 a Ustawa o pomocy społecznej, Dz.U. nr 64 poz z dnia 15 kwietnia 2004 r. b Joe Doherty, Henk Meert, Bill Edgar (2004), Third Review of Statistics on Homelssness in Europe, Feantasa, European Observatory on Homelessness s.7 4

5 typów operacyjnych, które mogą być wykorzystywane do wielu celów np. opisywania populacji ludzi bezdomnych a także projektowania, monitorowania i ewaluacji polityki i oddziaływań wobec tego zjawiska. c ETHOS przygotowany został jako rama do tworzenia narodowych definicji i typologii bezdomności. Niezwykle trudno stworzyć definicję bezdomności w wymiarze ogólnoeuropejskim. W niektórych krajach samo zjawisko bezdomności widziane jest przez pryzmat kategorii pierwszej BEZ DACHU NAD GŁOWĄ; w niektórych zaś za bezdomność uważane są wszystkie 4 kategorie koncepcyjne ETHOS. Polskie organizacje członkowskie FEANTSA przygotowały pewien umowny podział definicji ETHOS na zjawisko bezdomności i zjawisko wykluczenia mieszkaniowego w Polsce. Zgodnie z zaleceniami FEANTSY to od danego kraju zależy dokładne zdefiniowanie typologii związanych z bezdomnością a także odrębnie zdefiniowanie wykluczenia mieszkaniowego. Definicje i typologie należy rozumieć jako całość wzajemnie się uzupełniającą. Za fenomen bezdomności uznano kategorie ETHOS oznaczone poniżej kolorem pomarańczowym (od 1 do 7), zjawisko wykluczenia mieszkaniowego oznaczano kolorem żółtym. Kolorem zielonym oznaczono te kategorie które trudno umiejscowić według realiów polskich, w zależności od indywidualnej sytuacji administracyjnej, społecznej i prawnej, warunków i standardów zakwaterowania, można je uznać za sytuację bezdomności bądź wykluczenia mieszkaniowego. Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 2008* Kategoria Koncepcyjna Bez dachu nad głową BEZDACHOWO ŚĆ Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna 1 2 Ludzie mieszkający w przestrzeni publicznej - śpiący pod chmurką Ludzie w zakwaterowaniu awaryjnym/interwencyj nym 1.1 Publiczna lub zewnętrzna przestrzeń 2.1 Noclegownie Życie na ulicy lub w miejscach publicznych, bez schronienia, które może zostać uznane za pomieszczenie mieszkalne Ludzie bez stałego miejsca zamieszkania, korzystający z placówek oferujących nocleg, placówki bezpośredniego i łatwego dostępu (niskoprogowe) c Broszura ETHOS wydana w roku 2009 przez FEANTSA tłumaczenie J.Wygnańska 5

6 Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 2008* 3 Ludzie w placówkach dla bezdomnych Schronisko dla Bezdomnych Zakwaterowanie tymczasowe Przejściowe zakwaterowanie wspierane Gdzie z założenia czas zamieszkiwania powinien być krótki 4 Ludzie w schroniskach dla kobiet 4.1 Zakwaterowanie w schronisku dla kobiet Ludzie zakwaterowani z powodu doświadczania przemocy w rodzinie (głównie kobiety), gdzie pobyt z założenia powinien być krótkoterminowy Bez miejsca zamieszkania BEZ- MIESZKANIOW OŚĆ Ludzie w zakwaterowaniu dla imigrantów Ludzie opuszczający instytucje Ludzie otrzymujący stałe, długoterminowe wsparcie ze względu na bezdomność Tymczasowe zakwaterowanie/ośrodki recepcyjne Zakwaterowanie dla migrujących pracowników Instytucje penitencjarne/karne 6.2 Instytucje medyczne 6.3 Instytucje/domy dla dzieci Opieka nad starszymi ludźmi bezdomnymi Wspierane mieszkalnictwo dla uprzednio bezdomnych ludzi Recepcyjne lub krótkotrwałe zakwaterowanie z powodu imigracji lub uchodźctwa Brak dostępu do mieszkania przed zwolnieniem z instytucji Pozostawanie dłużej niż potrzeba ze względu na brak mieszkania Bez zidentyfikowanego mieszkania (np. przed zbliżającymi się 18 urodzinami) Długoterminowe zakwaterowanie z opieką i pomocą dla ludzi kiedyś bezdomnych (zazwyczaj pobyt dłuższy niż rok) Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 2008* Niezabezpieczone mieszkanie 8 Ludzie żyjący w niezabezpieczonym (niepewnym) mieszkaniu 9 Ludzie zagrożeni eksmisją 8.1 Tymczasowo u rodziny lub przyjaciół 8.2 Wynajmujący nieleganie 8.3 Nielegalne zajmowanie ziemi 9.1 Z orzeczoną ekmisją 9.2 Nakaz zwrotu mienia Życie w konwencjonalnym mieszkaniu, ale nie w swoim stałym miejscu zamieszkania z powodu braku domu Zajmowanie mieszkania bez legalnej/ważnej umowy najmu lub nielegalne zajmowania mieszkania Zajmowanie ziemi bezprawnie Kiedy nakaz eksmisji jest wdrażany (nakaz eksmisji został wydany) Kiedy właściciel/kredytodawca ma prawo przejęcia własności 10 Ludzie zagrożeni przemocą 10.1 Incydenty rejestrowane przez Policję/Straż Miejską Gdy Policja podejmuje akcję by zagwarantować bezpieczeństwo ofiar przemocy w rodzinie 6

7 Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 2008* Nieodpowiednie/ Nieadekwatne zakwaterowanie Ludzie żyjący w tymczasowych/ niekonwencjonalnych/ nietrwałych konstrukcjach (strukturach) Ludzie mieszkający w lokalach substandardowych 11.1 Mobilne domy 11.2 Niekonwencjonalne budynki 11.3 Tymczasowe konstrukcje 12.1 Zajmowanie mieszkania nieodpowiedniego do zamieszkiwania/niespełniaj ącego standardów mieszkaniowych Nieprzeznaczone jako stałe miejsca zamieszkiwania Prowizoryczne schronienie, szałas, szopa lub inna konstrukcja Nie w pełni stałe/trwałe struktury budy, chaty lub domeki letniskowe Nienadające się do zamieszkania według ustawowego standardu krajowego lub przepisów budowlanych 13 Ludzie mieszkający w warunkach przeludnienia 13.1 Najwyższa krajowa norma przeludnienia Zdefiniowane jako przekroczenie krajowych standardów przeludnienia lub pomieszczeń użytkowych lub metrażu na osobę Uwaga: Pobyt krótkoterminowy jest normalnie zdefiniowany jako krótszy niż jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony jako dłuższy niż rok Definicja ta jest kompatybilna z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez UNECE/EUROSTAT (raport 2006) * ETHOS tłum. P.Olech oraz na podstawie tłum. J.Wygnańskiej Jeden z twórców typologii ETHOS, Bill Edgar d w odniesieniu do kategorii zawartych w typologii stworzył diagram trzech płaszczyzn wykluczenia w związku z sytuacją bezdomności i deprawacji mieszkaniowej e. Pierwszą sferą jest obszar prawny (administracyjny) związany z brakiem prawa do lokalu mieszkalnego, drugą sferą jest obszar fizycznego braku dachu nad głową, natomiast trzecią sferą jest obszar społeczny związany z brakiem prywatności i bezpieczeństwa w nawiązywaniu społecznych relacji. Osoby w sytuacji braku dachu nad głową zgodnie z ETHOS są wykluczone ze wszystkich tych sfer, natomiast osoby w sytuacji braku domu z dwóch ostatnich sfer (prawnej i społecznej). Bez dachu nad głową Intuicyjnie wyczuwamy, że bezdomność jest stanem braku, deficytem posiadania domu, własnej przestrzeni zaspokajania potrzeb życiowych. Rzeczywistość pokazuje, że jest to jedna z wielu twarzy bezdomności. Skrajnym i fragmentarycznym objawem bezdomności jest sytuacja fizycznego braku dachu nad głową, w języku angielskim nazywana roofless. Bezdomność ta dotyczy przebywania w tzw. miejscach niemieszkalnych takich jak dworce, kanały, zsypy, klatki schodowe, piwnice, altanki, parki itp. czyli szeroko rozumiana przestrzeń życia publicznego. Bezdomność tego rodzaju manifestuje się częstokroć żebractwem, eufemistycznie mówiąc brakiem higieny, uzależnieniami, chorobami czy też skrajnym d Joe Doherty, Henk Meert, Bill Edgar (2004), Third Review of Statistics on Homelssness in Europe, Feantasa, European Observatory on Homelessness s.7 e tamże 7

8 wyizolowaniem. Bezdomni egzystujący w ten sposób sporadycznie korzystają z usług ogrzewalni tudzież noclegowni (najczęściej w okresie zimowym). Jest to rodzaj bezdomności najczęściej pokazywanej w mediach, manifestującej się w najbardziej skrajnej i brutalnej postaci. Wokół tej grupy narosło najwięcej stereotypów społecznych, jeśli mówimy bezdomny to automatycznie myślimy o tym człowieku, który zionąc delikatnie denaturatem szemrał coś o drobne na życie. Ludzie bezdomni w tej kategorii wykluczeni są ze wszystkich obszarów (gwiazdka oznacza umiejscowienie osoby bezdomnej). Badania pokazują f, że zjawisko permanentnego braku dachu nad głową dotyczy około procent populacji osób bezdomnych. Co zatem z resztą?. Brak domu (brak miejsca zamieszkania) Większa część populacji osób bezdomnych fizycznie przebywa w schroniskach i domach dla bezdomnych. Jest to ta część bezdomności nierozpoznawalna dla ogółu społeczeństwa. Osoby, która jest w miarę schludnie ubrana i czysta nie identyfikujemy z bezdomnością, a takie właśnie osoby żyją najczęściej w placówkach stacjonarnych i całodobowych. W ramach anegdoty w środowisku pomocy społecznej krąży historia związana z dziennikarką, która kręcąc materiał telewizyjny stwierdziła definitywnie, że schronisko, do którego przyjechała jest za ładne i nie nadaje się do zaprezentowania publiczności telewizyjnej. Wizja schroniska czystego, wymalowanego i schludnego jest wizją kłócącą się ze społecznym odbiorem bezdomności, nie pasującą do stereotypowego schematu. W tym właśnie miejscu uświadamiamy sobie jak niewiele brakuje do wejścia w zaklęty krąg bezdomności. Wystarczy niespłacony kredyt, zaległości alimentacyjne, konflikt rodzinny lub inne powody i okoliczności sprzęgnięte ze sobą w odpowiedni sposób a następnego dnia możemy stać się bezdomni. Osoby bez domu to także matki z dziećmi uciekające przed przemocą domową. Holandia jest jedynym krajem europejskim gdzie prawno usankcjonowano problem usuwania z lokalu mieszkalnego sprawcy przemocy. W naszej rzeczywistości w schroniskach dla kobiet znajdują się ofiary niewydolnego systemu państwowego, który patologicznie sprzyja pod tym względem sprawcy przemocy, posiadającemu częstokroć prawo własności do lokalu mieszkalnego, co w konsekwencji prowadzi do bezdomności ofiar przemocy domowej. W ramach tej kategorii konceptualnej należy wspomnieć także o ludziach bezdomnych przebywających w zakładach penitencjarnych oraz szpitalach, a także o osobach, które będąc w procesie wychodzenia z bezdomności zamieszkują mieszkania treningowe, gdzie uczą się samodzielnego funkcjonowania. Osoby bezdomne znajdujące się w tej kategorii ETHOS wykluczone zazwyczaj są z obszaru legalnego oraz społecznego, natomiast posiadają fizyczny dach nad głową. Niezabezpieczone (niestabilne) zamieszkanie Bezdomność należy traktować szerzej niż zwykło się to czynić. Otóż jest olbrzymia liczba osób zagrożonych bezpośrednio fizycznie doświadczaną bezdomnością (bez dachu nad f Badania socjodemograficzne zrealizowane przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w roku 2001, 2003, 2005, 2007 i 2009 Raporty opublikowane w publikacji Pomost O bezdomności bez lęku z 2002 (dr Anna Duracz-Walczak) i 2003 roku (Maciej Dębski, Piotr Olech), 2005, 2007, 2009 (Maciej Dębski) 8

9 głową lub brak domu). Zamieszkiwanie tymczasowo (bez wyboru) kątem u znajomych lub rodziny jest wielokrotnie pomostem prowadzącym do placówki stacjonarnej. Jest to schemat wielokrotnie doświadczany przez osoby bezdomne. Ponadto nakaz eksmisji z danego mieszkania jest już samym w sobie skazaniem na bezdomność z odroczonym czasem wyegzekwowania. Do tego dochodzi wspomniana powyżej przemoc w rodzinie, skazująca ofiary w konsekwencji na bezdomność w rozumieniu braku domu. Są to sytuacje olbrzymiego zagrożenia bezdomnością i wiążą się niewątpliwie z tzw. wykluczeniem mieszkaniowym. Osoby bezdomne znajdujące się w tej kategorii ETHOS wykluczone są z obszary legalnego oraz czasami społecznego, natomiast posiadają fizyczny dach nad głową. Nieadekwatne zamieszkanie Niezwykle popularnym zjawiskiem w Polsce jest olbrzymia ilość osób żyjących na działkach pracowniczych. Egzystencja ta częstokroć ma miejsce się w pomieszczeniach o bardzo niskim standardzie, i wówczas kwalifikujemy ją jako przebywanie w miejscach niemieszkalnych. Nagminne natomiast są sytuacje, gdzie w ramach działki rozbudowywane są pokaźnych rozmiarów domy o wysokim standardzie. Dzieje się to wbrew obowiązującemu prawu, a w przypadku stale rosnącej liczby osób funkcjonujących w takich warunkach, należy rozpatrzyć możliwość rozwiązania tej kwestii. Znamiennym zjawiskiem dla kwestii wyłączenia mieszkaniowego jest przekroczony wskaźnik największego dopuszczalnego zagęszczenia według norm krajowych. W wielu krajach europejskich przywiązuję się olbrzymią uwagę do standardu mieszkalnictwa. W Polsce z pewnością brakuje danych na ten temat, ale wydaje się, że liczba rodzin znajdujących się w sytuacji przekroczenia krajowego wskaźnika największego dopuszczalnego zagęszczenia jest niebagatelna. Osoby bezdomne znajdujące się w tej kategorii ETHOS wykluczone są z obszary legalnego oraz fizycznego, natomiast posiadają możliwość nawiązywania swobodnych relacji społecznych. Na bezdomność powinniśmy patrzeć możliwie szeroko, z uwzględnieniem zjawisk sprzyjających zagrożeniu bezdomnością bezpośrednią. Tylko wtedy możemy to zjawisko umieścić w szerszym kontekście społecznym, przyczyniając się jednocześnie do zapobiegania marginalizacji tego problemu społecznego. Często słyszymy od polityków lub dziennikarzy, że jest to wąskie zagadnienie. Wynika to właśnie z posługiwania się stereotypem, mocno zakorzenionym i utwierdzanym w ramach współczesnej selektywnej kultury. Jeśli będziemy pracować nad edukacją obywateli i społeczności lokalnych pokazując szerokie spektrum zjawiska bezdomności mamy szansę na zmianę tego brzemiennego w skutkach stereotypu. 2. Badane obszary polityki społecznej w zakresie problemu bezdomności Badanie obszarów niedoborów i zjawisk problemowych w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności oraz pomocy osobom bezdomnym na terenie Gminy Miasta Koszalin zostanie zrealizowane w 4 obszarach całościowej polityki społecznej. Realizatorzy badania wychodzą z założenia, że pomoc społeczna nie jest w stanie samodzielnie rozwiązać problemu bezdomności. W związku ze złożonością i wielowymiarowością problemu bezdomności uważamy, że jego rozwiązanie jest zadaniem i odpowiedzialnością służb POLITYKI SPOŁECZNEJ. Holistyczny system polityki społecznej w sferze bezdomności 9

10 powinien dążyć nie do radzenia sobie z problemem bezdomności, łagodzenia jego skutków i zarządzania nim, ale do realnego rozwiązywania problemu. Skuteczne i efektywne rozwiązywanie problemu bezdomności wymaga oprócz zaangażowania podmiotów polityki społecznej uwzględnienia czterech obszarów niniejszej polityki od prewencji, poprzez interwencję i opiekę po integrację (Olech, 2010, s ). Prewencja, Interwencja, Opieka i Integracja to filary zintegrowanej polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, niezbędne do skutecznego zredukowania skali problemu. Całościowa analiza i badanie zostanie zrealizowane w 4 obszarach tematycznych uwzględniają zadania w zakresie Prewencji, Interwencji, Opieki i Integracji. Prewencja to pewna funkcja i poziom oddziaływania polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, której zadaniem jest zapobieganie bezdomności w wymiarze jednostkowym, grupowym i społecznym. Usługi ukierunkowane na zapobieganie bezdomności wykorzystują różnorodne instrumenty i narzędzia. Wyróżniamy 3 rodzaje prewencji: prewencja celowa odnosi się do bezpośredniego zabezpieczenia osób, rodzin lub grup zagrożonych bezdomnością w sytuacji bezpośredniego ryzyka utraty mieszkania/dachu nad głową. Celem jest zmniejszenie ryzyka bezdomności. Polega na wykorzystaniu wybranych instrumentów, np. pomocy społecznej czy mieszkalnictwa i podjęcie celowej prewencji i wczesnej interwencji, zapobiegającej utracie domu i umożliwiającej pozostawienie osób w środowisku. Przykładowym działaniem w zakresie prewencji celowej jest zapobieganie eksmisji poprzez redukowanie zadłużeń czy możliwość ich odpracowania poprzez tworzenie ekonomicznej możliwości spłacenia długów i opłacalności podjęcia zatrudnienia. prewencja systemowa skierowana do ludzi, których dotykają problemy społeczne, które są czynnikami zwiększającymi zagrożenie bezdomnością np. uzależnienia, ubóstwo, niepełnosprawność, choroby psychiczne, bezrobocie, przemoc itp. prewencja systemowa dotyczy także wszystkich obywateli. Celem jest zmniejszenie ryzyka zagrożenia bezdomnością. Polega na wykorzystywaniu instrumentów np. rynku pracy, służby zdrowia, mieszkalnictwa czy edukacji w przypadku ludzi, którzy mogą być potencjalnie zagrożeni bezdomnością, ale dotykają ich innego rodzaju problemy (np. bezrobocie) lub też nie dotykają ich żadne poważne problemy społeczne. Można ją nazwać systemową, ponieważ powinna oddziaływać na wszystkich obywateli zabezpieczając przed kryzysem związanym z bezdomnością. Przykładowym działaniem w zakresie prewencji systemowej jest wspieranie rozwoju mieszkalnictwa społecznego poprzez tworzenie rynku mieszkań łatwo dostępnych dla ludzi o niskich dochodach, na wynajem. profilaktyka odnosi się do całego społeczeństwa, celem jej jest zwiększenie wiedzy i świadomości w zakresie bezdomności i zagrożenia nią, a także redukowanie zagrożenia doświadczania problemów społecznych. Profilaktyka 10

11 ukierunkowana jest na komunikację społeczną i edukację, których zadaniem jest kształtowanie prawidłowych postaw związanych z sytuacją braku domu i budzenie świadomości w zakresie czynników prowadzących do bezdomności, tj. uzależnienia, przemoc domowa, choroby psychiczne, niepełnosprawność czy bezrobocie, chroniąc obywateli przed zagrożeniami, które potencjalnie mogą przyczyniać się do niej. Działania takie skierowane są do wszystkich obywateli. Interwencja to funkcja i poziom oddziaływania polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, polegająca na doraźnym i tymczasowym zapewnieniu wsparcia, którego zadaniem jest ochrona zdrowia i życia osób bezdomnych oraz zabezpieczenie najważniejszych i podstawowych potrzeb życiowych. Celem interwencji jest zminimalizowanie negatywnych skutków doświadczania bezdomności i łagodzenie jej skutków. Do usług interwencyjnych zaliczyć można funkcjonowanie placówek niskoprogowych tj. ogrzewalnie i noclegownie, punktów pomocy doraźnej, pracę streetworkerów, działalność jadłodajni, punktów informacyjnych itp. Opieka to funkcja i poziom oddziaływania polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, której zadaniem jest zapewnienie podstawowej opieki osobom bezdomnym, które mają realne trudności w odzyskaniu samodzielności życiowej ze względu na schorowanie, niepełnosprawność czy starość. Opieka polega na zapewnieniu tymczasowych lub długoterminowych usług ludziom bezdomnym, którzy ze względu na problemy zdrowotne mają realnie utrudniony proces wychodzenia z bezdomności. Do instrumentów opiekuńczych zaliczyć można przykładowo opiekę pielęgniarską i lekarską w placówkach, umieszczenie osób bezdomnych w Zakładach Opiekuńczo-Leczniczych, Zakładach Pielęgnacyjno- Opiekuńczych, Domach Pomocy Społecznej czy Hospicjach. Integracja to funkcja i poziom oddziaływania polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, której zadaniem jest integracja społeczna osób lub grup doświadczających bezdomności oraz uzyskanie samodzielności życiowej w kilku sferach m.in. zawodowej, mieszkaniowej, społecznej, dostosowana do potrzeb i możliwości ludzi bezdomnych. Integracja jest celem dla wszystkich osób bezdomnych, oznacza wielowymiarowy proces włączenia lub przywrócenia tej grupy w ogół społeczeństwa i możliwość korzystania z pełni praw i usług dostępnych tylko dla większości. Polega na zintegrowanym wykorzystywaniu instrumentów różnych sfer polityki społecznej tj. mieszkalnictwa, zatrudnienia, edukacji, zdrowia czy pomocy społecznej, w celu wyjścia z bezdomności. Zgodnie z wytycznymi FEANTSA (Europejska Federacja Krajowych Organizacji Pracujących z Osobami Bezdomnymi) wszechstronna metoda zwalczania bezdomności powinna minimalnie uwzględniać politykę zarówno w wymiarze interwencji kryzysowej oraz pomocy doraźnej, integracji społecznej i wychodzenia z bezdomności, jak i prewencji bezdomności. Metoda zwalczania bezdomności powinna obejmować: 11

12 usługi interwencyjne: rozumiane jako decydujący pierwszy krok do przeciwdziałania sytuacji zamieszkiwania na ulicy przez dłuższy okres czasu integrację: która powinna być celem dla wszystkich ludzi bezdomnych i powinna być zaadaptowana do potrzeb i potencjału każdej poszczególnej osoby bezdomnej prewencję: zarówno celową (eksmisje, zwolnienia z instytucji) oraz systemową (poprzez politykę rynku pracy, politykę mieszkaniową oraz edukację) (FEANTSA, (brak daty). Podział różnych instrumentów polityki społecznej oraz przyporządkowanie ich poszczególnym instytucjom polityki społecznej prezentuje poniższy wykres (Olech, 2010, s. 24): Służba Zdrowia, Pomoc Społeczna; Wymiar Sprawiedliwości, System Penitencjarny, Bezpieczeństwo publiczne, Służba Zdrowia, Pomoc Społeczna Interwenc yjne Integrac yjne Pomoc społeczna, Mieszkalnictwo, Służba Zdrowia, Edukacja, Rynek Pracy, Wymiar sprawiedliwości i bezpieczeństwo publiczne Rynek Pracy, Pomoc Społeczna, Mieszkalnictwo, Edukacja, Służba Zdrowia, System Penitencjarny, Wymiar Sprawiedliwości FEANTSA uważa, że aby mówić o kompleksowym rozwiązywaniu problemu bezdomności, należy uwzględnić aspekt wielowymiarowości działań instytucji polityki społecznej, ponieważ zbyt często bezdomność uważana jest za problem pomocy społecznej. Metoda wielowymiarowości nawiązuje do bezdomności, uznawanej za zjawisko wymagające wielowymiarowych rozwiązań. Powinny one uwzględniać: 12

13 zintegrowanie obszarów mieszkalnictwa, zdrowia, zatrudnienia, edukacji, treningu i innych perspektyw w ramach strategii wobec bezdomności, gdyż droga do i z bezdomności może być bardzo zróżnicowana między-agendową pracę i generalną współpracę z innymi sektorami, jako zasadniczy komponent w każdej efektywnej strategii zwalczania bezdomności; bezdomność nie może zostać zwalczona w szerokim wymiarze jedynie przez działania sektora pomocy ludziom bezdomnym między-departamentową pracę pomiędzy stosownymi ministerstwami odpowiedzialnymi za mieszkalnictwo, pomoc społeczną, pracę, zdrowie i innymi ministerstwami, która jest kluczowa dla skutecznej polityki społecznej w walce z bezdomnością, a ponadto pomaga zapobiegać negatywnym reperkusjom polityk rozwijanych na różnych polach. Poniższy wykres prezentuje całościowe podejście do zagadnienia zwalczania bezdomności (Olech, 2010, s. 20): Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie w ramach projektu WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności (projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego) zlecił Fundacji Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności realizację dwóch (z trzech) zadań a) BADANIE nr I: Opracowanie metodologii, narzędzi oraz przeprowadzenie badań socjodemograficznych dotyczących genezy i skali bezdomności na terenie Gminy Miasta Koszalin. Celem przeprowadzenia badań JEST PRZEPROWADZENIA BADANIA JEST IDENTYFIKACJA GENEZY I SKALI BEZDOMNOŚCI NA TERENIE KOSZALINA b) BADANIE nr II: Badania obszarów niedoborów i zjawisk problemowych w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności oraz pomocy osobom bezdomnym na terenie Gminy Miasta Koszalin. Celem przeprowadzenia badań JEST OPRACOWANIE METODYKI I NARZĘDZI BADAWCZYCH ORAZ ZBADANIE OBSZARÓW 13

14 NIEDOBORU I ZJAWISK PROBLEMOWYCH W OBSZARZE PRACY NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE GMINY MIASTA KOSZALIN. Zaplanowany przez PFWB proces badawczy uwzględniający objęcie analizą całkowity wymiar polityki społecznej rozwiązywania problemu bezdomności, uwzględniający wiele różnorodnych metod i narzędzi badawczych, posłużyć ma opracowaniu wszechstronnej i zobiektywizowanej analizy systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie. Wyspecjalizowany zespół badawczy uwzględniający uznanych ekspertów w sferze bezdomności, postawił sobie za zadanie zaprezentowanie nie tylko subiektywnej perspektywy osób bezdomnych, kluczowych intesresariuszy w sferze barier i deficytów koszalińskiego systemu pomocy, ale zobiektywizowanej perspektywy wykorzystującej wiedzę i doświadczenia nie tylko polskie, ale i europejskie. W badaniach realizowanych w zakresie zadania I i III wykorzystane zostaną m.in. takie metody badawcze jak: a) zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób bezdomnych b) zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezdomnością c) analiza desk reaserch kluczowych dokumentów w zakresie polityki społecznej w odniesieniu do bezdomności, d) ankieta skierowana do koszalińskich spółdzielni mieszkaniowych e) ankieta skierowana do Zakładu Budynków Mieszkalnych w Urzędzie Miasta Koszalin f) indywidualne wywiady pogłębione, g) ankieta ewaluacyjna działań skierowanych do osób bezdomnych dla Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie h) ankieta ewaluacyjna działań skierowanych do osób bezdomnych dla schroniska i noclegowni dla osób bezdomnych prowadzonych przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta w Koszalinie. i) zestandaryzowane wywiady grupowe, j) wizyty studyjne w kluczowych instytucjach opcjonalnie 3. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe najważniejsze hipotezy dla badania realizowanego w badaniu I Wytycznymi dla realizacji badania w zadaniu I okazały się badania realizowane w latach przez Uniwersytet Gdański przy współpracy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku wśród 194 osób bezdomnych zamieszkałych na terenie Gdańska, Sopotu i Gdyni (Dębski, Retowski 2008) g. Podczas konstruowania narzędzi badawczych wykorzystano nie tylko doświadczenie Uniwersytetu Gdańskiego, ale również wieloletnią współpracę Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdyni. Ta ostatnia instytucja jako pierwsze w Polsce przeprowadziła badania wśród osób zagrożonych bezdomnością zaś pytania pochodzące z badań gdyńskich znalazły swoje miejsce w kwestionariuszu wywiadu g Badanie psychospołecznego profilu osób bezdomnych zrealizowane zostało w ramach Projektu Agenda Bezdomności Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy 14

15 wypełnianego przez osoby zagrożone bezdomnością (Dębska-Cenian, Kowalewski, 2010, s ). 15

16 3.1. Cel główny oraz cele szczegółowe badania Głównym celem badania nr było przeprowadzenie badania socjodemograficznego i określenie genezy i skali bezdomności oraz zagrożenia bezdomnością na terenie gminy miasta Koszalin. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w takich aspektach jak płeć, wiek, wykształcenie, miejsce i forma przebywania, korzystanie z pomocy, doświadczenie bezdomności: strukturalne i jednostkowe przyczyny bezdomności, długość pozostawania osobą bezdomną, zdrowie osób bezdomnych, aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz sytuacja mieszkaniowa. Nie bez znaczenia w trakcie realizacji badań wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością były aspekty nawiązujące do zdrowia psychicznego badanych respondentów jak również kwestii relacji rodzinnych i prób wychodzenia z bezdomności i zmiany swojego życia. Obok celu głównego badania można wskazać również na cele szczegółowe, nie związane bezpośrednio z uzyskaniem danych naukowych, lecz uzyskaniem praktycznych informacji służących systemowi pomocy osobom bezdomnym. Wszystkie poniższe cele szczegółowe dotyczą w dużej mierze osób bezdomnych przebywających poza placówkami. Do celów szczegółowych zaliczyć można: a) lepsze poznanie charakteru miejsc przebywania osób bezdomnych: wymierną korzyścią z realizowanych badań socjodemograficznych jest również fakt lepszego poznania charakteru miejsc, w których przebywają osoby bezdomne. Chodzi tutaj przede wszystkim o rozpoznanie bieżących potrzeb osób bezdomnych i przekazanie ich do osób i instytucji świadczących pomoc osobom bezdomnym. Podczas realizacji badania socjodemograficznego wielokrotnie dochodziło do sytuacji, w której osoba bezdomna była informowana o możliwości korzystania z pomocy gminy a później z tej pomocy korzystała, b) nagłośnienie problematyki bezdomności: socjodemograficzne badania są doskonałą okazją do zwrócenia uwagi społeczeństwa na problem bezdomności. Nie chodzi tutaj jedynie o zaangażowanie mediów, ale przede wszystkim o udział wielu instytucji niekoniecznie bezpośrednio związanych z systemem pomocy osobom bezdomnym, c) stworzenie materiału do analiz porównawczych mających za zadanie określenie najważniejszych różnic pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością: badanie socjodemograficzne to również doskonały materiał naukowy, który można wykorzystać w procesie upowszechniania problematyki bezdomności. Poprzez porównanie odpowiedzi osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością istnieje możliwość określenia punktów krytycznych w życiu respondentów, które doprowadziły do bezdomności oraz tych, które można wykorzystać w celu zapobiegnięcia stania się osobą bezdomną, 3.2. Główne zagadnienia badawcze Problematyka badawcza poruszana w badaniu nr 1 osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością jest bardzo rozbudowana. Do najważniejszych zagadnień badawczych zaliczyć należy: 16

17 a) Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności i bycia w trudnej sytuacji życiowej, w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych w poszukiwaniu konsekwencji psychologicznych: celem prezentowanych analiz jest próba głębszego spojrzenia na przyczyny bezdomności z perspektywy osoby jej doświadczającej i wykazanie, w czym osoby bezdomne upatrują przyczyn własnej bezdomności (także czy lokują te powody w sobie, czy poza sobą). Zagadnienie to podejmuje również problem, dlaczego z psychologicznego punktu widzenia warto w ogóle badać powody bezdomności. Stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, na ile należy szukać interakcji pomiędzy przyczynami bezdomności a ich korelatami psychologicznymi czy w ogóle występuje związek pomiędzy tym, jak osoby bezdomne postrzegają przyczyny własnej bezdomności, a ich obecnym stanem psychologicznym i szansami na wyjście z bezdomności? Ta część publikacji podejmuje również temat, w jaki sposób, z psychologicznego punktu widzenia, najlepiej badać przyczyny bezdomności. b) Modele radzenia sobie z trudną sytuacją życiową bądź z sytuacją własnej bezdomności konsekwencje psychologiczne: głównym problemem tej części pracy jest sprawdzenie, jak przynależność do jednego z czterech modeli radzenia sobie z własną bezdomnością, będzie wiązała się ze stanem psychicznym osób bezdomnych. W tym aspekcie spodziewano się, że osoby bezdomne przyznające się do poczucia odpowiedzialności za wyjście z tej trudnej sytuacji życiowej, jaką jest bezdomność, będą charakteryzowały się lepszym stanem psychicznym, tzn. niższymi wskaźnikami poczucia beznadziejności, mniejszym natężeniem negatywnych symptomów psychicznych. Przypuszczano również, że osoby bezdomne funkcjonujące zgodnie z modelem kompensacyjnym i moralnym częściej będą reprezentowały przyszłościową orientację czasową, będą miały wyższy poziom nadziei na sukces, będą częściej przejawiały ukierunkowane, celowe myślenie o własnej przyszłości. c) Układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: to próby charakterystyki układu relacji rodzinnych osób bezdomnych. Wśród stawianych problemów badawczych znalazły się pytania dotyczące częstości utrzymywania kontaktów z rodziną i subiektywnej oceny tychże relacji (zarówno rodziny pochodzenia, jak i prokreacyjnej); poczucia osób bezdomności możliwości uzyskania wsparcia ze strony rodziny; częstotliwości występowania zjawisk o charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu czy przestępczość; obecnej sytuacji osobistej osób bezdomnych formalnych aspektów związków oraz częstości i jakości utrzymywania kontaktów z dziećmi. W tej części problematyki badawczej zakładano, iż ze względu na często sygnalizowany w literaturze przedmiotu rozpad więzi rodzinnych, charakterystyczny dla osób bezdomnych, stosunkowo rzadko takie kontakty będą się utrzymywały, a jakość tychże relacji oceniana będzie jako raczej zła. Wysoce prawdopodobny jest również fakt, iż znaczna część osób bezdomnych wywodzić się będzie z tzw. rodzin patologicznych, w których można będzie zaobserwować szereg zjawisk natury patologicznej. Obserwacje życia osób bezdomnych skłaniają również do stwierdzenia, iż wśród aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze nieformalnym, szczególnie w przypadku osób zamieszkujących miejsca niemieszkalne lub działki i altanki ze względu na 17

18 możliwość przebywania ze swoim partnerem. Ze względu na sygnalizowany rozpad więzi rodzinnych kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w przypadku mężczyzn), a znaczna część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała utratę lub częściowe ograniczenie praw rodzicielskich. d) Problem uzależnienia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością od alkoholu: w tej części pracy chodzi o określenie stopnia uzależnienia osób bezdomnych od alkoholu, częstotliwości jego spożywania, stopnia świadomości własnych problemów oraz poziomu motywacji do uczestniczenia w procesach terapeutycznych, mających na celu pomoc w zakresie wychodzenia z uzależnienia od alkoholu. W trakcie operacjonalizacji problematyki badawczej założono, iż problem nadużywania alkoholu będzie powszechny wśród bezdomnych, przede wszystkim wśród bezdomnych mężczyzn znajdujących się w ostatnich fazach bezdomności. Spodziewać się również można, że ogólny poziom samoświadomości osób bezdomnych w zakresie własnych problemów alkoholowych kształtować się będzie na niskim poziomie, podobnie jako poziom motywacji terapeutycznej. e) Kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: problematyka badawcza w tej kwestii odnosi się nie tylko do kondycji zdrowotnej w jej subiektywnym wymiarze, ale również do obiektywnej strony zdrowia somatycznego. W części poświęconej problematyce zdrowia poruszana jest również kwestia zdrowia psychicznego oraz jego wpływu na różnorodne obszary życia osoby bezdomnej (np. na postrzeganie wyjścia z własnej bezdomności). Zakłada się, że kondycja zdrowotna osób bezdomnych, zarówno ta obiektywna, jak i subiektywna, dotycząca zdrowia somatycznego jak i psychicznego, kształtuje się na niskim poziomie. Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością często korzystają z opieki medycznej, często chorują na choroby przewlekłe, często też muszą rezygnować z właściwego leczenia ze względu na swoje ubóstwo. f) Postrzeganie szans wyjścia z bezdomności i zmiany swojej trudnej sytuacji życiowej: podczas badań nad profilem osób bezdomnych w Koszalinie zastanawiano się również nad szansami wyjścia z sytuacji bezdomności. W świetle postawionych hipotez badawczych wydaje się, że osoby bezdomne mają małe szanse na wyjście z bezdomności, zaś winę za własną bezdomność respondenci upatrują przede wszystkim w źle funkcjonującym państwie oraz we własnej rodzinie. Ważną kwestią poruszaną w tej części pracy jest określenie narzędzi pomocnych osobom bezdomnym w procesie wychodzenia z bezdomności. g) Świat wartości osób bezdomnych i osób zagrożonych bezdomnością: część pytań znajdujących się w kwestionariuszu postawiona była w celu określenia, co jest dla osób bezdomnych najważniejszą wartością w życiu. Istotnym czynnikiem kształtującym hierarchię wartości jest nie tyle płeć, poszczególna faza bezdomności ale również miejsce realizacji wywiadu. Dlatego na świat wartości osób bezdomnych, na to, co dla nich jest w życiu najważniejsze, należy patrzeć przez pryzmat tego, czy osoba bezdomna jest osobą wierzącą czy też nie. W przekonaniu autorów narzędzia 18

19 badawczego dla badanych osób najważniejszą wartością jest rodzina oraz bycie osobą szczęśliwą. Wbrew powszechnym opiniom mniejszą rolę w życiu osoby bezdomnej odgrywają wartości samorealizacyjne oraz nawiązujące do rzeczy materialnych. h) Ekonomiczne wyizolowanie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej części badania jest dokonanie opisu ekonomicznego wyizolowania bezdomnych i zagrożonych bezdomnością jako grupy, na który składa się m.in. brak pracy, bieda, deficyt kwalifikacji oraz wykształcenia, które przyczyniają się do ekonomicznej deprywacji. Problematyka badawcza skoncentrowana jest wokół zagadnień związanych z aktywnością zawodową i zarobkową osób bezdomnych, skupiając swoją uwagę na historii zawodowej osób bezdomnych oraz gotowości do podjęcia pracy. Analizując ten obszar badawczy, poszukiwano również zatem odpowiedzi na pytanie, na ile praca była w ogóle wartością realizowaną w badanej grupie, jakie były przyczyny utraty ostatniej legalnej pracy, a także jakie były bieżące marzenia i plany związane z pracą, i) Kapitał społeczny osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej części badań jest określenie stopnia aktywności obywatelskiej, stanu społeczeństwa obywatelskiego czy, innymi słowy, poziomu kapitału społecznego w badanej populacji osób bezdomnych. Kluczowym problemem podjętym w badaniu jest dokonanie ogólnej diagnozy dotyczącej wybranych zachowań obywatelskich osób bezdomnych. W pierwszym rzędzie testowano/analizowano to, na ile badanych różnicowały cechy socjodemograficzne, czyli m.in. takie zmienne, jak wiek, płeć, wykształcenie, ale i także faza bezdomności, miejsce przebywania (placówka, miejsca poza placówkami), które, jak wskazują niektórzy badacze zjawiska bezdomności, mogą mieć znaczenie dla określonych zachowań, czy też postaw osób bezdomnych. W oparciu o wstępną hipotezę o ewentualnych różnicach między bezdomnymi placówkowymi i pozaplacówkowymi, a także osobami znajdującymi się w różnych fazach bezdomności celem było sprawdzenie, na ile, prócz wspomnianych cech demograficznych, okoliczności te mogą różnicować obywatelską (społeczną) i ekonomiczną aktywność osób bezdomnych oraz wpływać na głębokość i zasięg społecznego wykluczenia z tych sfer społecznego życia Hipotezy badawcze Do głównych hipotez badawczych badania nr 1 należy zaliczyć następujące przypuszczenia: a) Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością obwiniają przede wszystkim siebie za własną sytuacje życiową. b) Kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością jest niska. c) Wśród badanych grup respondentów daje się zauważyć niską aktywność społeczną. d) Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością chętnie korzystają ze wsparcia udzielanego przez osoby prywatne oraz instytucje. e) Aktywność zawodową badanych osób należy uznać za niską. 19

20 f) Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych zaś ich obecne relacje z rodziną pochodzenia i założone są mocno ograniczone. g) Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością w sposób bardzo pesymistyczny postrzegają szanse zmiany swojej sytuacji życiowej w najbliższym czasie. h) Osoby bezdomne różnią się w swoich odpowiedziach od osób zagrożonych bezdomnością. i) Takie zmienne jak płeć, wiek, faza bezdomności różnicują udzielane odpowiedzi w sposób statystycznie istotny. 4. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe najważniejsze hipotezy dla badania realizowanego w badaniu III 4.1. Cel główny oraz cele szczegółowe badania III Głównym celem przeprowadzenia badań jest opracowanie metodyki i narzędzi badawczych oraz zbadanie obszarów niedoboru i zjawisk problemowych w obszarze pracy na rzecz osób bezdomnych na terenie gminy miasta Koszalin. Do celów szczegółowych zaliczyć należy: a) Uzyskanie wielowymiarowej, zobiektywizowanej diagnozy systemu rozwiązywania problemu bezdomności w Koszalinie b) Identyfikacja kluczowych interesariuszy odpowiedzialnych za rozwiązywanie problemu bezdomności w mieście Koszalin; c) Podniesienie wiedzy i uzyskanie informacji o efektywnym i skutecznym systemie polityki społecznej w sferze przeciwdziałania bezdomności; d) Zwiększenie poziomu współpracy i integracji, wymiany wiedzy i doświadczeń pomiędzy głównymi interesariuszami systemu pomocy ludziom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością w Koszalinie; e) Przygotowanie rekomendacji w zakresie przeciwdziałania problemom i deficytom systemu pomocy ludziom bezdomnym i systemu rozwiązywania problemu bezdomności w mieście Koszalin Badane wymiary działań instytucji polityki społecznej Uwzględniając perspektywę FEANTSA i adaptując ją do realiów polskich, PFWB analizę obszarów niedoborów i zjawisk problemowych w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności oraz pomocy osobom bezdomnym na terenie Gminy Miasta Koszalin planuje przeprowadzić w kilku wymiarach działań instytucji polityki społecznej. Planujemy do badania uwzględnić także perspektywę innych instytucji spoza obszaru polityki społecznej, które mają niebagatelny wpływ na rozwiązywanie problemu bezdomności tj. instytucje bezpieczeństwa publicznego (Policja, Straż Miejska), wymiaru sprawiedliwości (Sądy, Kuratorzy, Służba Więzienna), kolei (PKP, Straż Ochrony Kolei) i innych kluczowych w Koszalinie dla pomocy ludziom bezdomnym. Na potrzeby realizacji analizy wyodrębniliśmy szczegółowe zagadnienia dla kluczowych wymiarów polityki społecznej: 20