Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Rodzicom, żonie, dzieciom i przyjacielowi, Lechowi

3 Copyright by by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010 Recenzent: prof. dr dr hab. Henryk Machel Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Publikacja sfinansowana przez Gdańską Wyższą Szkołę Humanistyczną ISBN ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. ul. Turniejowa 59/5 tel. tel. (012) , fax fax (012) Wydanie I, I, Kraków 2010

4 Spis treści Wprowadzenie Rozdział 11 Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych w pracy resocjalizacyjnej Rozdział 22 Skuteczność interwencji resocjalizacyjnych Rozdział 33 Znaczenie relacji wychowawczej w pracy pedagoga resocjalizacyjnego Relacja wychowawcza w resocjalizacji nieletnich Aspekty relacji wychowawczej Specyfika relacji wychowawczej w zależności od od etapu pracy z z nieletnim Rozdział 44 Złożoność prospołecznego modelowania Podnoszenie poziomu uspołecznienia Reakcja wychowawcy na na postępowanie podopiecznego i modelowanie i zachowań prospołecznych Rozdział 55 Rozpoczęcie pracy resocjalizacyjnej Pierwszy kontakt Kontrakt między wychowawcą a a nieletnim Rozdział 66 Motywowanie podopiecznych Dlaczego ludzie się się zmieniają? Kształtowanie motywacji

5 66 Spis treści Zasady motywowania podopiecznego Wyrażanie empatii Konfrontacja Unikanie wchodzenia w spór Pokonywanie oporu Kształtowanie poczucia własnej skuteczności Podstawowe umiejętności niezbędne do do pracy nad motywacją podopiecznego Afirmacja Aktywne słuchanie Stosowanie otwartych pytań Podsumowywanie i słuchanie i z z odzwierciedleniem Formułowanie celów Nagradzanie Rozdział 77 Cechy skutecznego wychowawcy Wiarygodność Zaufanie Zaangażowanie Optymizm pedagogiczny Konsekwencja Cierpliwość Poczucie humoru i zabawa i Kreatywność i elastyczność i Energia Rozdział 88 Umiejętności diagnostyczne i psychokorekcyjne i Obserwacja Obserwacja przekazu niewerbalnego Obserwacja ekspresji werbalnej Obserwacja związku między zachowaniem werbalnym i niewerbalnym i Obserwacja osobistych reakcji Wywiad

6 Spis treści Zadawanie pytań Dobór słów, formułowanie instrukcji, poleceń i myśli i Strukturyzowanie działań resocjalizacyjnych Techniki skoncentrowane na na rozwiązaniu problemu Poszukiwanie mocnych stron Kwestionowanie zasadności przekonań Weryfikowanie oczekiwań Interpretacja Doradzanie Odsłanianie się się Ustalanie granic psychologicznych Kontrolowanie bodźców Treningi umiejętności społecznych Zwiększanie tolerancji na na dyskomfort psychiczny Komunikat ja ja Prewencyjny komunikat ja ja Informacje zwrotne Metafory Techniki relaksacyjne Zadania domowe Rozdział 99 Zakończenie pracy z z podopiecznym Bibliografia

7 Wprowadzenie W pracy resocjalizacyjnej pedagog nie tylko posługuje się posiadaną wiedzą i zdobytymi kompetencjami, lecz także wyciska na podopiecznym piętno własnej osobowości i stylu funkcjonowania, żeby pomóc mu zmienić swoje życie. Zadaniem wychowawcy jest dopasowanie posiadanej wiedzy i wykorzystywanych technik pracy do osobowości własnej i podopiecznego. W niniejszej książce omówiono głównie kluczowe umiejętności i techniki stosowane w pracy resocjalizacyjnej z nieletnimi. Celem jest przekazanie wychowawcom pewnych sugestii, wskazówek i inspiracji do pracy z nieletnimi niedostosowanymi społecznie. Opisane umiejętności mogą być wykorzystywane zarówno w warunkach środowiska otwartego, placówkach resocjalizacyjnych pobytu dziennego, jak i ośrodkach całodobowych. Zaprezentowany w podręczniku styl pracy z nieletnimi niedostosowanymi społecznie wywodzący się z nurtu teorii poznawczo- - behawioralnych zapewne nie jest jedynym skutecznym stylem. Propozycja tu przedstawiona jest wynikiem moich przemyśleń i doświadczeń zdobytych w pracy z dziećmi i młodzieżą. Uważam, iż teorie poznawczo-behawioralne są godne uwagi w pedagogice resocjalizacyjnej. Wskazują na nieadekwatne treści poznawcze osób niedostosowanych społecznie, zalecają określone strategie zaradcze oraz uczą specyficznych sposobów rozwiązywania problemów, wykorzystując instrukcje, modelowanie, ukierunkowane ćwiczenia i informacje zwrotne. Moja chęć dotarcia do teoretyków i praktyków wynika zapewne z własnego zaangażowania na obu polach zainteresowań tych osób. Występowanie w ich roli wymaga dużego wysiłku i zaangażowania, jednak satysfakcja, jaka płynie z ich połączenia, rekompensuje ponoszone straty. W książce koncentruję się na oddziaływaniach zarówno indywidualnych, jak i grupowych podejmowanych wobec nieletnich niedostosowanych społecznie. Dla pełniejszego zilustrowania problemu oraz ze względu na poruszany obszar i cel opracowania podaję wiele przykładów zaczerpniętych z własnego doświadczenia. Opisują one osoby, z którymi się spotkałem w trakcie swojej pracy (ich imiona i miejsca spotkań zostały jednak zmienione, aby zachować anonimowość). Chciałem pokazać Czytelnikom możliwości wykorzystania w pracy resocjalizacyjnej empatii, autorytetu, asertywności, sposoby motywowania wychowanków oraz rozwiązywania problemów. Oddana do ich rąk książka opisuje między in-

8 10 Wprowadzenie nymi, jak kształtować prospołeczne umiejętności u nieletnich niedostosowanych społecznie. Uwzględnia wiele technik i umiejętności psychokorekcyjnych, takie jak: aktywne słuchanie, odzwierciedlanie, rozmowy motywacyjne czy praca zorientowana na rozwiązanie problemu. Zdolność do kształtowania prospołecznych umiejętności u nieletnich niedostosowanych społecznie jest jedną z kluczowych kompetencji pedagoga resocjalizacyjnego, która determinuje efektywność podejmowanych przez niego oddziaływań. Im więcej będzie się o tym mówiło, pisało i uczyło, tym większe korzyści będą odnosiły osoby niedostosowane społecznie, praktycy oraz społeczeństwo. Resocjalizacja nieletnich ma dużo wspólnego z działaniami wynikającymi z roli rodzica, ponieważ polega na prawidłowym ze społecznego punktu widzenia ukierunkowaniu poprzez utrzymanie odpowiedniej relacji wychowawczej oraz pozostawanie dla niego pozytywnym wzorcem do naśladowania. Wychowywanie przez rodziców polega między innymi na zachęcaniu dziecka do takiej aktywności, która pomoże mu w przyszłości stać się wartościową osobą, a także na powstrzymywaniu go przed podejmowaniem zachowań antyspołecznych. Oczywiście rodzic, chcąc dobrze wychować swoje dziecko, musi także kontrolować własne zachowanie, gdyż w przeciwnym razie będzie ono powielało niewłaściwe wzorce. Za wychowanie uważam świadome i zaplanowane postępowanie z podopiecznym w celu nauczenia go obowiązujących zasad funkcjonowania w społeczeństwie oraz wykształcenie u niego hierarchii wartości zgodnej z oczekiwaniami społecznymi. Natomiast z potrzebą psychokorekcji postaw mamy do czynienia wówczas, kiedy w wyniku wpływu niekorzystych czynników dochodzi do zmian w strukturze osobowości nieletniego i zaczyna on przejawiać zachowania problemowe, które stanowią źródło konfliktów w społeczeństwie, lub podejmuje on działania wobec siebie, które nie służą jego rozwojowi psychospołecznemu. Oddziaływania psychokorekcyjne mają na celu wyeliminowanie zachowań problemowych. Są one realizowane wobec podopiecznego poprzez dostarczanie odpowiedniej wiedzy, przekazywanie systemu wartości prospołecznych, modyfikowanie lub wykształcanie deficytowych umiejętności psychospołecznych, eliminowanie dysfunkcyjnych sądów o rzeczywistości oraz poprawę funkcjonowania w sferze emocjonalnej. W przyjętym przeze mnie rozumieniu psychokorekcja postaw jest pojęciem, które uwzględnia elementy psychoterapii, lecz w porównaniu z nią jest pojęciem szerszym i w większym stopniu akcentuje zmianę postawy podopiecznego z antyspołecznej na prospołeczną. W zakres pojęcia psychokorekcja, obok psychoterapii, wchodzą również pomoc psychospołeczna oraz interwencja kryzysowa. Mam nadzieję, że książka ta będzie pomocna zarówno dla teoretyków, jak i praktyków. Ponieważ uwzględniam w niej nie tylko teoretyczny, ale także praktyczny aspekt resocjalizacji, jest ona skierowana do szerokiego grona odbiorców.

9 Wprowadzenie 11 Mogę ją polecić studentom, badaczom, pedagogom resocjalizacyjnym, psychologom i socjologom zainteresowanym tą tematyką. Dla badaczy może być inspiracją do rozwijania teorii i prowadzenia studiów nad skutecznością interwencji psychokorekcyjnych, a dla praktyków do pewnych rozważań porządkujących ich warsztat pracy. Adresuję tę książkę przede wszystkim do tych osób, które chcą rozwijać swoje umiejętności wychowawcze potrzebne w pracy z osobami niedostosowanymi społecznie.

10 Rozdział 1 Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych w pracy resocjalizacyjnej Pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się kształtowaniem teoretycznych i metodycznych podstaw pracy z jednostką niedostosowaną społecznie. Na jej treści składają się charakterystyka takiej osoby oraz warunki, metody, formy i środki niezbędne w procesie jej resocjalizacji. Metodyka wychowania resocjalizującego jest dyscypliną pedagogiki resocjalizacyjnej, zajmującą się między innymi warsztatem pracy pedagoga resocjalizacyjnego. Koncentruje się ona na realizacji praktycznych zaleceń formułowanych przez teorię wychowania oraz projektowaniu i ocenianiu skuteczności metod, technik, form i środków oddziaływań na jednostkę zdemoralizowaną, przestępczą, społecznie niedostosowaną. Zadaniem metodyki wychowania jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: W jaki sposób i jakimi środkami można osiągać zamierzone cele resocjalizacyjne (Pytka, Zacharuk, 1995)? Zalecane przez metodykę wskazania i reguły do pracy z osobami niedostosowanymi społecznie odnoszą się do powszechnie przyjętych norm społecznych i prawnych. W związku z tym służą projektowaniu zmian z postaw antyspołecznych na prospołeczne zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Metodyka pracy resocjalizacyjnej dąży do zoptymalizowania projektowanych i realizowanych oddziaływań resocjalizacyjnych. Obiektem jej zainteresowań są zarówno osoby nieprzystosowane, jak i specjalnie stworzone sytuacje wychowawcze, warunkujące efektywne oddziaływanie poszczególnych elementów systemu resocjalizacyjnego. Ponadto metodyka pracy resocjalizacyjnej koncentruje się na osobie pedagoga jego umiejętnościach i predyspozycjach do wykonywania takich zawodów, jak: kurator sądowy, wychowawca w placówce resocjalizacyjnej czy sędzia rodzinny i nieletnich. Metody wykorzystywane w resocjalizacji powinny być oparte na określonej teorii i wykorzystywać opisywane w niej zależności między zmiennymi. Ze względu na wielość teorii niedostosowania społecznego i przestępczości nieletnich, różnorodność stosowanej terminologii oraz sposobów diagnozy konieczne jest osiągnięcie pewnego porozumienia. Spośród teorii psychologicznych najwięcej prób