było drugiej, która tak szybko potrafiłaby się odnaleźć w nowej rzeczywistości, Problem polega na tym, że coraz mniej zajmujemy się owocami naszej

Transkrypt

1

2 Zamiast wstępu To było tak niedawno! A wydaje się, jakby przed wiekami. Mija dziesięć lat od powstania Stowarzyszenia Autorów i Wydawców Polska Książka. Przez ten czas zmieniło się prawie wszystko. Szczerze mówiąc, w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia nikt z nas nie wyobrażał sobie, jak będzie wyglądała przyszłość ta, w której żyjemy obecnie. Jeszcze nie tak dawno temu wydawało nam się, że rynek książki zarówno na świecie, jak i w Polsce to nieomal rutyna: autor, wydawca, dystrybutor, czytelnik. A w ciągu zaledwie dekady pola znaczeniowe wszystkich tych pojęć zmieniły się zasadniczo. W momencie powoływania do życia Polskiej Książki wiedzieliśmy, że ewoluuje nie tylko nasza branża, ale w ogóle świat handlu informacją, której książki stanowią jedynie element jednak wiedza ta miała wówczas charakter raczej intuicyjny i nie wynikała z przeświadczenia o konieczności sprostania wyzwaniom, o których przecież nie mieliśmy pojęcia. Wiedzieliśmy mniej więcej, w jakim kierunku zmierza świat i Europa, ale wydawało nam się, że nasza chata z kraja i że nas to nie dotyczy. Bardzo szybko jednak okazało się, że jesteśmy integralną częścią Unii Europejskiej, i to, co mentalnie odległe, stało się nam bliskie i nieomal namacalnie ważne. Dzisiaj już wiemy: polski rynek książki musi się dostosować do prawnych standardów unijnych, a to oznacza udział w szczególnej grze, której reguły wyznacza Europa. Na ile my sami potrafimy kształtować owe reguły? Szczerze mówiąc, ciągle w stopniu niewielkim. Ale wszystko przed nami. W latach dziewięćdziesiątych branża książki mieściła się w awangardzie polskich przemian gospodarczych: nie było drugiej, która tak szybko potrafiłaby się odnaleźć w nowej rzeczywistości, niemającej już nic wspólnego z socjalizmem. Tak było A jak jest? Problem polega na tym, że coraz mniej zajmujemy się owocami naszej działalności, czyli książkami, a coraz bardziej tym, co można by nazwać, w żargonie, prawno-finansowym oprzyrządowaniem naszej pracy. Dla mnie osobiście to szczególny paradoks. Kiedy decydowałem się na przygodę pod tytułem wydawanie książek naukowych, interesowały mnie jedynie książki jako papierowy wytwór czyjegoś trudu intelektualnego i nic poza tym. Nie przypuszczałem, że kiedyś, w przyszłości, przyjdzie mi pisać kilka słów typowego wstępniaka, który przecież tak niewiele ma wspólnego z tym, co było powodem mojego wstąpienia do świata wydawców książek. Czytam teksty i wypowiedzi zamieszczone na następnych stronach tego wydania Biblioteki Analiz i boleśnie odczuwam upływ czasu. Nie wiem, co będzie za pięć, dziesięć lat. Ale wiem, że tak jak na początku lat dziewięćdziesiątych mieściliśmy się w awangardzie przemian gospodarczych w Polsce, tak dzisiaj powinniśmy być obecni w Europie. To trudne. Jak trudne? Mam nadzieję, że lektura tekstów tego wydania może być dobrym pretekstem do tego rodzaju refleksji. Jednak mimo wszystko: to znaczy mimo zmieniających się warunków naszej pracy, mimo postępu technologicznego i informatycznego, mimo coraz to nowych rozwiązań prawnych, którym podlegamy i będziemy podlegać w przyszłości warto nie zwariować. Przyjemnie jest wydawać książki i w gruncie rzeczy to jest najważniejsze. Tak, to prawda, że rozmaite aspekty prawne tej działalności są coraz bardziej skomplikowane i trudne do ogarnięcia; stanowią one jednak niezbędny element wydawniczej gry. Ale warto zawalczyć o tych, których rozpiera radość nieczytania An d r z e j No wa k o w s k i, Pr e z e s Zarządu SAiW Polska Książka SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012 1

3 SAiW Polska Książka Chomik i szczur O opłatach reprograficznych i repartycji inaczej Opłaty nie mają dobrego PR. Niezależnie od tego, kto komu i za co płaci. Stara to prawda. Każdy jednak (lub prawie każdy) cieszy się na myśl o możliwości uzyskania odszkodowania za poniesioną szkodę. W układzie prawnoautorskim pomiędzy jedną a drugą stroną znajduje się pośrednik niezbędny, tj. organizacja zbiorowego zarządzania. Na to postronni i niewtajemniczeni reagują zwykle: aha, taki ZAiKS? Tak, taki ZAiKS, tylko w wypadku książek zwie się Polską Książką Stowarzyszeniem Autorów i Wydawców (SAiW). Organizacji zbiorowego zarządzania (OZZ) mamy w Polsce 15 istnieją po to, by chronić interesy środowisk, które reprezentują, a także wypłacać im środki pobierane z różnych tytułów. O tym, że SAiW Polska Książka pobiera opłaty od producentów i importerów urządzeń reprograficznych oraz papieru, a także od punktów ksero świadczących usługi w zakresie powielania utworów w ramach dozwolonego użytku osobistego, a następnie dzieli je pomiędzy wydawców, pisaliśmy wielokrotnie i czasem zdaje mi się, że wie o tym już cały rynek książki. Rzeczywistość ten optymizm studzi, ale trzeba przyznać, że świadomość prawnoautorska w branży rośnie w szybkim tempie. Wnoszący opłaty czy windykowani czasami obdarowują nas listami w stylu: Wzywają mnie Państwo do wyjaśnienia zwłoki w opłatach. Otóż Szanowni Państwo byłem (i nadal jestem) zmęczony, a widok formularzy do wypełnienia doprowadza mnie do białej gorączki. ( ). Osobiście wolę sytuacje jasne. Przychodzi gangster, żąda gotówki. Mnie się albo opłaca i płacę, albo nie i zwijam interes. A nie jakieś lobbowanie, posłowie, uchwały, demokracja i inne bzdety, żeby złupić tych, co w Polsce jeszcze coś robią. Tyle właściciel punktu ksero. Śmieszno i straszno, ale rozgoryczenia wiele. Z kolei importerzy i producenci urządzeń kopiujących zrzeszeni w ZIPSEE (Związek Importerów i Producentów Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego Branży RTV i IT) na różne sposoby przekonują, że te i owe urządzenia nie są wykorzystywane do wykonywania kopii w ramach dozwolonego użytku osobistego, że stosowane są w celach czysto profesjonalnych i w związku z tym nakładanie na nie opłat reprograficznych graniczy z nadużyciem. Z drugiej strony jest wdzięczność wydawców, ale i ciągłe podkreślanie, jak nikłym odszkodowaniem pomyślanym przecież w założeniu jako godziwe jest to, które wypłacamy im w ramach repartycji. Do owego dyrektywowego fair compensation Polska wciąż jeszcze dąży, negocjując wysokość stawek pobieranych opłat. I znów narażając się płatnikom Jak mało jednak w ocenie tego misternego systemu jest owej pół szklanki pełnej. Użytkownicy ostatecznie każdy z nas nim jest lub bywa mają ogromne możliwości, dostęp do dorobku kulturalnego z każdego okresu, mogą skopiować dla własnego użytku nawet niekoniecznie naukowego w całości publikację dowolnej natury, wydaną choćby wczoraj, a ceną za to jest nieco wyższa opłata za usługi kserowania, papier formatu A3 i A4 czy zakup sprzętu multiplikującego, która później przekazywana jest posiadaczom praw autorskich. Własność intelektualna to przecież też czyjeś dobro, czym wielu użytkowników zdaje się gorszyć, i za korzystanie z tego dobra słusznie należy się opłata. Jak mówią Belgowie: za cenę puszki coca-coli możesz mieć na własność kopię wybranej książki! Jeśli zrozumieją to użytkownicy i płatnicy, reprograficzne organizacje zbiorowego zarządzania będą mogły działać dużo skuteczniej. Wszystko to trochę jak ze szczurem, który skarży się chomikowi, że choć są do siebie podobni i łączą ich relacje pokrewieństwa, ludzka życzliwość i sympatia jest wobec nich zdecydowanie odmienna. Widzisz, stary, wszystko to kwestia odpowiedniego PR odpowiada chomik Mimo że niesłusznie, polskie OZZ w powszechnym odbiorze są gdzieś w połowie tej drogi. Warto przy tym pamiętać, że tego typu organizacje poddaje się wnikliwej kontroli i dobrze, bo przejrzystość i porządek są ważne, zwłaszcza gdy w grę wchodzą pieniądze. Pamiętajmy jednak, że w sytuacji braku kompleksowych rozwiązań bazowych i systemowych, jakie istnieją w krajach zachodnich, oraz ogromu podmiotów prowadzących działalność na polach objętych rekompensatami, droga, którą w Polsce trzeba dochodzić do informacji o prawach, analizy ile i komu się należy, jest bardzo długa. Na niej natomiast przeszkody i niespodzianki, o których nie śniło się filozofom, chciałoby się powtórzyć za klasykiem. Działające jako organizacja non- -profit SAiW Polska Książka dokłada wszelkich starań, żeby czynności windykacyjne przebiegały sprawnie i zarazem w atmosferze negocjacji, gdy sprawy są niejasne i wymagają dodatkowych ustaleń, natomiast późniejszy 2 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

4 podział środków był oparty na rzetelnie zgromadzonej wiedzy, starannych poszukiwaniach i zarazem szeroko zakrojonej edukacji podmiotów zainteresowanych. Regularnie uczestniczy także w konsultacjach ministerialnych, wychodzi z własną inicjatywą i upomina się o prawa tych, których pojedyncze głosy nie zawsze są odpowiednio donośne. Jak mówi Piotr Marciszuk, właściciel i dyrektor Wydawnictwa STEN- TOR i zarazem prezes Europejskiej Federacji Wydawców (Federation of European Publishers): OZZ mogą i powinny być sexy, i taki przekaz jest Czym jest IFRRO O współpracy międzynarodowej nam potrzebny ale to zależy nie tylko od nich samych, ale i od nas, zaangażowanych na rynku książki. I dalej: Na zachodzie organizacje zbiorowego zarządu prawami autorskimi cieszą się dużym szacunkiem, mają pozycję ugruntowaną od lat u nas narzekają i płatnicy (pobierane środki nazywając haraczem), i wydawcy oraz autorzy (że dostają za mało i że OZZ odliczają od przekazywanych środków koszty funkcjonowania). Popatrzmy na to inaczej: użytkownicy dostają tak wiele (kopiowanie w ramach dozwolonego użytku osobistego) za tak mało (nieco wyższe ceny za kserowanie i sprzęt zwielokrotniający oraz papier) jednocześnie jednak małe sumy kumulują się w większe, a im skuteczniejsze będzie działanie reprograficznych OZZ (zwłaszcza w zakresie zmian ustawodawstwa), tym więcej będą mogły wypłacać za prywatne korzystanie z dóbr intelektualnych właścicielom tych dóbr. Warto je w tym wspierać mówię to zwłaszcza do wydawców i autorów bo im mocniejsze OZZ prawnoautorskie, tym lepiej chronione są nasze prawa! Nic nie pozostaje do dodania Magdalena Kusak SAiW Polska Książka na bieżąco uczestniczy w pracach IFRRO (International Federation of Reproduction Rights Organisations Międzynarodowej Federacji Organizacji Zbiorowego Zarządzania Prawami Reprograficznymi) od 2004 r., kiedy uznało skuteczną i profesjonalną reprezentację polskich wydawców i innych posiadaczy praw autorskich na arenie międzynarodowej za konieczną i kluczową w swojej dalszej działalności na rzecz uprawnionych. Nie jesteśmy wyjątkiem pozostałe polskie OZZ zrzeszone są w analogicznych sektorowych organizacjach międzynarodowych (m.in. w GESAC European Group ing of Societies of Authors and Composers, czy w SCARP Societies Council for the Collective Management of Performers Rights), reprezentujących interesy krajowych stowarzyszeń na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w Unii Europejskiej i w Światowej Organizacji Włas ności Intelektualnej (WIPO). Najważniejszym wydarzeniem w terminarzu IFRRO jest coroczne Walne Zebranie Członków, jednak prace w organizacji trwają bez ustanku, zwłaszcza w poszczególnych grupach regionalnych i roboczych oraz forach tematycznych. Polska Książka jest aktywna przede wszystkim w ramach Equipment Levy Forum, które zajmuje się wyłącznie opłatami reprograficznymi, nie tylko w poszczególnych krajach UE, ale także globalnie w całej Unii. Kluczowe dla tej działalności są regularne analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości dotyczącego opłat oraz popularyzowanie nowych rozwiązań prawnych, zwłaszcza takich, które uwzględniałyby zwielokrotnianie cyfrowe. IFRRO w imieniu zainteresowanych członków uczestniczy też w negocjacjach dotyczących zmiany unijnej dyrektywy w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (dyrektywa 2001/29/WE), która stanowi obecnie podstawę implementowanych w poszczególnych państwach przepisów pozwalających OZZ pobierać opłaty reprograficzne. SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012 3

5 SAiW Polska Książka Bezpośrednio dotyczą nas oczywiście prace Grupy Europejskiej, zajmującej się m.in. unijną strategią w dziedzinie własności intelektualnej, zwłaszcza odnoszącą się do dzieł osieroconych, zbiorowego zarządzania, dzieł out of commerce oraz poszerzenia dostępu osób niewidomych do treści chronionych prawem autorskim. Grupa Europejska prowadzi również lobbing w instytucjach unijnych i śledzi rozwój projektu ARROW Plus, w który bezpośrednio zaangażowana jest Polska Książka. Uczestniczymy także w pracach Public Lending Right Forum, gdzie poznajemy dobre praktyki innych krajów, zwłaszcza tych, które z powodzeniem wprowadziły już systemy opłat za wypożyczenia biblioteczne, oraz w Forum Prawnym ostatnio zdominowanym przez prace podejmowane w WIPO, a odnoszące się do wyjątków w prawie autorskim na rzecz instytucji oświatowych, bibliotek i osób niepełnosprawnych. Nierzadko dokonywane są w tym gronie porównania wybranych instytucji prawa autorskiego w poszczególnych krajach, służące później wypracowywaniu lepszych rozwiązań. Business Models Forum Forum Modeli Biznesowych, umożliwia nam z kolei zapoznanie się z modelami działalności innych, także pozaeuropejskich OZZ, funkcjonującymi tam systemami licencjonowania i ich ekonomicznym potencjałem, a także ze stopniem i sposobem wykorzystania nowych technologii na rynkach wydawniczych i w zarządzaniu prawami. Cyklicznie organizowane są nie tylko spotkania wymienionych grup i forów, ale także wypracowuje się stanowiska IFRRO odzwierciedlające potrzeby i opinie organizacji członkowskich. Tak było w przypadku długotrwałych prac nad uchwaloną już dyrektywą o dziełach osieroconych oraz w trakcie toczących się pod auspicjami Komisji Europejskiej mediacji w sprawie opłat reprograficznych i tak jest też teraz, kiedy poddawany konsultacjom jest projekt dyrektywy o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. IFRRO prowadzi jasną i rozbudowaną politykę informacyjną, na bieżąco przesyłając swoim członkom wszelkie informacje istotne dla OZZ działających na rynku książki i zamieszczając większość z nich na swojej stronie internetowej www. ifrro.org, która stanowi dzięki temu stale aktualizowaną bazę wiedzy o istotnych dla wydawców aspektach prawa autorskiego. Krótkiej mapie międzynarodowej działalności SAiW Polska Książka na forum IFRRO towarzyszy obszerna wypowiedź Dyrektora Generalnego IFRRO Olava Stokkmo, który wprowadza czytelnika w kulisy funkcjonowania organizacji i podkreśla, jak istotna będzie rola IFRRO dla reprezentowanych przez nią reprograficznych OZZ oraz zrzeszonych w nich autorów i wydawców w najbliższych latach latach, wszystko na to wskazuje, burzliwych dla systemów prawa autorskiego w Europie i poza nią. Aleksandra Burba Kształtowanie adekwatnego do przyszłych potrzeb systemu prawa autorskiego rozpoczyna się na arenie międzynarodowej mówi Olav Stokkmo, Dyrektor Generalny IFRRO Komisja Europejska, państwa członkowskie UE oraz liczne inne państwa ustaliły już, iż gospodarka przyszłości to gospodarka oparta na wiedzy; fundamentem gospodarki opartej na wiedzy jest zaś własność intelektualna, której nieusuwalnymi częściami są prawo autorskie i sektor praw autorskich. Z tej przyczyny coraz więcej uwagi na płaszczyźnie politycznej poświęca się problematyce dostępności objętych prawem autorskim utworów wyrażonych tekstem i obrazem oraz przewadze konkurencyjnej, która z niej wynika. Jest jasne, że sektor praw autorskich z przekonaniem powinien od samego początku uznać wartość własności intelektualnej. Podczas gdy posiadaczom praw autorskich zarzuca się jednak, że przesadnie utrudniają dostęp do swoich utworów lub czynią go zbyt kosztownym, potrzeba dostępu do nagromadzonej wiedzy jest coraz silniej spleciona z hasłami nawołującymi do udostępnienia jej za darmo. Tego typu głosy, nawet jeśli historycznie wyłoniły się poza forum międzynarodowym, stanowią obecnie odzwierciedlenie głównej areny, na której są podnoszone. Ograniczenia wyłącznych praw autorów i wydawców znajdują się w agendzie Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) organizacji wyspecjalizowanej ONZ w związku z tym, że liczne kraje wysu- 4 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

6 wają propozycje szerokich obowiązkowych i niewynagradzanych wyjątków w systemie prawa autorskiego, zwłaszcza dla bibliotek i instytucji edukacyjnych. Także unijna dyrektywa dotycząca prawa autorskiego, która stanowi podwalinę systemów prawnoautorskich państw członkowskich UE, ma w przyszłym roku zostać poddana rewizji, przy czym komisarze unijni mówią raczej nie tyle o jej rewizji, co o całkowitej reformie. Nie potrafię sobie nawet wyobrazić skutków ewentualnej nieobecności posiadaczy praw autorskich i ich organizacji na arenie, na której dyskutuje się fundamentalne dla nich kwestie i instrumenty międzynarodowe. Na szczęście jesteśmy my, którzy współpracujemy z przedstawicielami autorów, wydawców i organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. International Federation of Reproduction Rights Organisations [Międzynarodowa Federacja Organizacji Zbiorowego Zarządzania Prawami Reprograficznymi, czyli IFRRO] jest główną siecią organizacji zbiorowego zarządu [dalej: OZZ] funkcjonujących w zakresie reprografii oraz stowarzyszeń autorów i wydawców działających na rynku książki. Obecnie IFRRO zrzesza 137 organizacji członkowskich z blisko 80 krajów na całym świecie. Praktycznie wszystkie międzynarodowe stowarzyszenia wydawców i autorów działające w sektorze utworów wyrażonych tekstem lub obrazem są członkami IFRRO. OZZ to na ogół podmioty ustanowione i zarządzane wspólnie przez autorów i wydawców. W ubiegłym roku zgromadziły one oraz rozdzieliły pomiędzy autorów i wydawców ponad 800 mln euro, głównie z tytułu określonych pochodnych sposobów użytkowania ich utworów [np. dozwolony użytek prywatny red.]. O tym, jak istotny dla sektora wydawniczego jest dochód generowany przez OZZ, świadczą badania przeprowadzone przez PwC w Wielkiej Brytanii, które wykazały, iż środki pozyskiwane przez nie z tytułu wspomnianych sposobów użytkowania utworów wynoszą mniej więcej tyle samo, co środki, które przeznaczają one na inwestycje w product development. Z trudem można sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby tych środków nie pozyskiwano, ale równie trudno jest też wyobrazić sobie rozmiar pozytywnych dla sektora wydawniczego konsekwencji w razie zwiększenia dochodów z takich sposobów użytkowania utworów, w przypadku których pozyskiwanie środków stoi obecnie na bardzo niskim poziomie lub nie ma go wcale. Z tych powodów IFRRO poświęca szczególną uwagę swym działaniom na forum międzynarodowym, gdzie trwa debata na temat prawa autorskiego. Kiedy podnoszone są zagadnienia natury prawnej, do akcji wkraczają główny radca prawny IFRRO Anita Huss-Ekerhult, która nadzoruje w IFRRO prace nad kwestiami prawnymi, oraz starszy radca prawny IFRRO Ingrid de Ribaucourt. IFRRO jest także aktywnym, a nieraz wręcz wiodącym partnerem w procesie rozwijania infrastruktury i narzędzi służących do zarządzania prawami autorskimi, jak np. stworzone dla OZZ narzędzia ONIX for Repertoire i ONIX for Distributions, służące do zarządzania danymi dotyczącymi statusu prawnego utworów i do repartycji, stanowiące uzupełnienie programu ONIX for Books. Jeśli chodzi o normy techniczne, główne zadania spoczywają na barkach Jamesa Boyda, odpowiedzialnego za dział produktu i komunikacji w IFRRO; w kształtowaniu naszej polityki informacyjnej współpracuje z nim nasz specjalista ds. komunikacji i informacji Veraliah Bueno. Z punktu widzenia użytkownika najbezpieczniejsza, najprostsza, najszybsza i najbardziej opłacalna droga do uzyskiwania legalnego dostępu do utworów chronionych prawem autorskim prowadzi przez porozumienia z właścicielami tych praw oraz ze zrzeszającymi ich stowarzyszeniami, np. z OZZ, w przypadku gdy posiadacze praw nie chcą lub nie mogą sami swoimi prawami zarządzać. Nie dla wszystkich jest to oczywiste, podobnie zresztą jak i nie dla wszystkich oczywiste jest ogromne znaczenie dla wydawców i, ostatecznie, użytkowników oraz całych społeczeństw wynagrodzenia za określone sposoby użytkowania utworów. Należy stale to podkreślać, powtarzać i dokumentować, zwłaszcza na forum międzynarodowym, aby mieć pewność, że opinie posiadaczy praw będą słyszalne i brane pod uwagę, gdy rozstrzygana będzie przyszłość prawa autorskiego. We wszystkich tych działaniach chodzi o to, aby prawo autorskie było skuteczne. IFRRO pragnie aktywnie uczestniczyć w kluczowych debatach oraz być wszędzie tam, gdzie zapadają decyzje istotne dla posiadaczy praw autorskich. Olav Stokkmo, Dyrektor Generalny IFRRO, Tłum. z angielskiego Marcin Zydroń SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012 5

7 SAiW Polska Książka Dzieła out of commerce Europejskie procesy digitalizacji a ochrona interesów wydawców Jednym z wyzwań, z którymi obecnie próbuje się zmierzyć Unia Europejska, jest optymalizacja wykorzystania technologii informacyjnych na rzecz zwiększenia wzrostu gospodarczego, tworzenia nowych miejsc pracy oraz poprawy jakości życia obywateli Europy w ramach strategii Europa 2020, co zostało zarysowane w Cyfrowej Agendzie dla Europy (Digital Agenda for Europe). W ramach tego digitalizacja i ochrona zasobów europejskiej pamięci kulturowej, obejmującej materiały drukowane książki, czasopisma oraz gazety ale również fotografie, obiekty muzealne, dokumenty archiwalne, materiały dźwiękowe i audiowizualne, obiekty zabytkowe i stanowiska archeo logiczne, traktowane wszystkie jako dorobek kulturowy, należą do kluczowych obszarów. Dlatego też Komisja Europejska, mając na względzie rozwój bibliotek cyfrowych w Europie i zapewnienie możliwie szerokiego dostępu do dziedzictwa kulturowego, zarysowanych w Cyfrowej Agendzie dla Europy i strategii Komisji w zakresie praw własności intelektualnej (Commission s Strategy on Intellectual Property Rights), patronowała wypracowaniu przez zainteresowane środowiska Porozumienia dotyczącego podstawowych zasad digitalizacji i publicznego udostępniania dzieł niedostępnych w handlu z 20 września 2011 r. (Ramowe Porozumienie Memorandum of Understanding). Porozumienie to, jak również dyrektywa o dziełach osieroconych (orphan works) stanowią dwubiegunowe podejście Komisji Europejskiej do kwestii prawnoautorskich w kontekście rozwoju bibliotek cyfrowych w Europie. Aby umożliwić włączenie do procesów digitalizacji również publikacji wydanych stosunkowo niedawno, wypracowane zostało pojęcie statusu out of commerce książki, które w świetle tych dokumentów oznacza, iż jest ona wciąż objęta ochroną prawnoautorską, jednak nie jest dostępna w obrocie handlowym, ponieważ autor czy wydawca zdecydowali się czy to nie wydawać nowych edycji, czy też nie sprzedawać jej za pośrednictwem kanałów dystrybucyjnych. O ile w poprzednich latach takie książki oznaczano mianem out of print, o tyle obecnie, w związku z rozwojem sprzedaży elektronicznych wydań książek, pojęcie to nie do końca odpowiada rzeczywistości, ponieważ dany e-book będzie miał status in commerce, nawet jeżeli będzie dostępny tylko w elektronicznej, a nie drukowanej (in print) formie. W związku z tym o statusie in commerce czy out of commerce danej publikacji decyduje wydawca. Należy mieć jednak na uwadze, iż pojęcia in commerce, out of commerce, jak i in print czy out of print nie zawsze są rozumiane jednolicie i odmiennie definiują status publikacji w zależności od celu, w jakim są używane. O ile wyżej zarysowane rozumienie tych pojęć stosowane jest w kontekście Ramowego Porozumienia, o tyle nieco inaczej stosuje te pojęcia omawiany w niniejszym numerze specjalnym proces ARROW. Tam pojęcia in print i out of print odnoszą się do możliwości (do)drukowania danej publikacji przez wydawcę, natomiast pojęcia in commerce i out of commerce związane są z faktyczną dostępnością danej pozycji w sprzedaży i odpowiedzi na to pytanie udzielają najczęściej dystrybutorzy czy księgarnie, określający, czy istnieje możliwość zakupu danej publikacji za ich pośrednictwem zarówno bezpośrednio z półki, jak i w wyniku jej zamówienia i szybkiego dostarczenia w używanych przez nich kanałach zaopatrzenia. Dlatego też w trakcie prac nad polskimi rozwiązaniami niezbędne jest dokładne zdefiniowanie tych pojęć z uwagi na doniosłe znaczenie prawne i biznesowe przyjętych definicji. W sytuacji gdy wydawcy często nie są zainteresowani utrzymywaniem w sprzedaży starszych i gorzej sprzedających się książek (chociaż zapewniają ich dostępność w formie e-booków czy też druku na żądanie print on demand), biblioteki dążą do ich digitalizacji i udostępniania w Internecie, co ściśle wiąże się z ich misją szczególnie gdy dotyczy publikacji stanowiących dziedzictwo kulturalne danego kraju, regionu czy miejscowości. Takie rozwiązanie jest doskonałą szansą dostępu do danych tytułów i treści dla czytelników, zwłaszcza gdyby książki te miały popaść w zapomnienie. Ponieważ jednak biblioteki nie nabywają praw autorskich do książek znajdujących się w ich zbiorach, muszą wcześniej zwrócić się do posiadaczy praw autorskich autorów i/lub wydawców o zgodę na digitalizację publikacji mających status out of commerce i ich udostępnienie w sieci. Wypracowane pod patronatem Komisji Europejskiej Ramowe Porozumienie jest umową branżową, obejmującą wszystkich interesariuszy i zawierającą podstawowe zasady (Key Principles), które mają być stosowane przez strony podczas licencjonowania na potrzeby digitalizacji i udostępniania (również transgranicznego w ramach UE) książek i czasopism naukowych mających status out of commerce. 6 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

8 Od listopada 2010 r. trwały negocjacje z udziałem organizacji zrzeszających biblioteki, autorów, wydawców i reprezentujące ich interesy organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (OZZ). W rozmowach uczestniczyły m.in. Europejska Rada Pisarzy (EWC), Federacja Wydawców Europejskich (FEP), Europejskie Biuro Stowarzyszeń Bibliotek, Informacji i Dokumentacji (EBLIDA), Konferencja Europejskich Bibliotek Narodowych (CENL), Europejska Federacja Dziennikarzy (EFJ), Międzynarodowa Federacja Organizacji Praw Reprograficznych (IFRRO) i inne. 20 września 2011 r. zostało zawarte w Brukseli Ramowe Porozumienie, w którego wdrażaniu w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej niebagatelną rolę odegrają OZZ. Model Ramowego Porozumienia opiera się na dobrowolnych umowach licencyjnych (voluntary collective licences) negocjowanych w kraju, w którym miała miejsce pierwsza publikacja danego dzieła i w którym określany będzie status książki czy jest ona in commerce czy też out of commerce na podstawie zasad określonych przez strony właściwego porozumienia zawartego w danym kraju. Szczególna pozycja została przyznana posiadaczom praw autorskich, którzy będą mieli pierwszeństwo w zakresie ewentualnej samodzielnej digitalizacji i udostępniania tytułów o statusie out of commerce; to oni będą również decydowali o możliwych polach eksploatacji dzieła w trakcie ustalania indywidualnych umów licencyjnych. Celowo odstąpiono od rozwiązań legislacyjnych (jakimi na przykład jest projekt unijnej dyrektywy dotyczącej dzieł osieroconych), na rzecz dobrowolnych wielostronnych porozumień pomiędzy zainteresowanymi stronami, które są znacznie mniej restrykcyjne i zapewniają większą elastyczność przy ustalaniu zasad udostępniania w sieci dzieł mających status out of commerce w kraju i za granicą. Ponieważ zakładana jest sytuacja, w której nie wszyscy posiadacze praw autorskich są reprezentowani przez właściwą OZZ, przewidziano możliwość wprowadzenia drogą ustawową odpowiednich modeli zbiorowego zarządu prawami autorskimi. Jednak punktem wyjścia do przyjęcia odpowiednich aktów prawnych przez krajowego ustawodawcę powinno być wypracowanie przez zainteresowane strony odpowiedniego porozumienia branżowego. Jednym z krajów, które jako pierwsze wdrożyły Ramowe Porozumienie, jest Francja, gdzie wypracowane przez zainteresowane strony porozumienie zostało wsparte przez odpowiednie zmiany ustawowe przyjęte przez Zgromadzenie Narodowe. 1 lutego 2011 r. francuscy wydawcy, autorzy, Ministerstwo Kultury, Francuska Biblioteka Narodowa (BNF) i Rządowy Komitet Inwestycji w Przyszłość zawarli stosowne porozumienie branżowe dotyczące masowej digitalizacji dzieł out of commerce wydanych w XX w. we Francji, opierające się na zasadach obowiązkowego zbiorowego zarządu prawami autorskimi, którego jednym z celów jest stworzenie Francuska ustawa z 1 marca 2012 r. dotycząca cyfrowego użytkowania XX-wiecznych książek znajdujących się poza obrotem handlowym Opublikowanie powszechnie dostępnej listy dzieł out of commerce 6 miesięcy Wyznaczone przez Ministerstwo Kultury OZZ uzyskują prawa do digitalizacji i udostępnienia dzieł out of commerce 2 miesiące OZZ może przyznać każdemu zainteresowanemu 5-letnią niewyłączną licencję na tytuły 5-letni okres niewyłącznej licencji Źródło: opracowanie własne SAiW Polska Książka autorzy i wydawcy mają możliwość wycofania swoich publikacji z tej listy, muszą jednak w ciągu 2 lat zacząć korzystać z wyłącznych praw do dzieła pierwszeństwo wydawcy papierowych edycji do uzyskania 10-letniej wyłącznej licencji na te dzieła, z której musi zacząć korzystać w ciągu 3 lat wydawcy w każdej chwili przysługuje prawo do zmiany statusu dzieła z out of commerce na in commerce i wówczas uzyskuje on 1,5-roczną możliwość eksploatacji tego dzieła w dowolnej formie (papierowej lub elektronicznej) SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012 7

9 SAiW Polska Książka alternatywy dla projektów digitalizacyjnych Google a. 22 lutego br. francuskie Zgromadzenie Narodowe przyjęło projekt ustawy (Loi relative à l exploitation numérique des livres indisponibles du XXe siècle) określającej zasady obowiązkowego zbiorowego zarządu prawami autorskimi. Zgodnie z nim ma być opublikowana powszechnie dostępna lista dzieł out of commerce. W ciągu sześciu miesięcy od jej upublicznienia autorzy i wydawcy będą mieli możliwość wycofania swoich publikacji z tej listy poprzez uzyskanie wyłącznego dwuletniego okresu na ich wykorzystanie. Jeżeli w okresie półrocznym nie skorzystają z tego uprawnienia, wyznaczona przez Ministerstwo Kultury OZZ uzyska prawa do digitalizacji i udostępnienia dzieł out of commerce. Wydawcy papierowych edycji tych dzieł przez okres pierwszych dwóch miesięcy od chwili przeniesienia praw do OZZ będą jednak mieli pierwszeństwo uzyskania 10-letniej wyłącznej licencji na te utwory, z której muszą zacząć korzystać w ciągu trzech lat. Uzyskaniu przez wydawcę takiej licencji może sprzeciwić się autor, jeżeli umowa wydawnicza pomiędzy nim a wydawnictwem już wygasła. Gdyby wydawca nie był zainteresowany wycofaniem swoich publikacji z listy lub uzyskaniem licencji wyłącznej, OZZ może przyznać każdemu zainteresowanemu np. innemu wydawcy pięcioletnią niewyłączną licencję na te tytuły. Wydawcy w każdej chwili przysługuje jednakże prawo do zmiany statusu dzieła z out of commerce na in commerce i wówczas uzyskuje on półtoraroczną możliwość eksploatacji utworu w dowolnej formie (papierowej lub elektronicznej). Jeżeli z dzieła korzystają inne podmioty, wówczas charakter licencji wydawcy jest niewyłączny, ale po upływie licencji dla tych podmiotów jego licencja staje się wyłączna. Cały projekt masowej digitalizacji ma być zarządzany i finansowany przez Cercle de la Librairie (organizację wydawców i sprzedawców książek, publikującą bazy danych Electre i wydającą magazyn Livres Hebdo ). W ramach prac nad sporządzeniem listy dzieł out of commerce rozważane jest wykorzystanie instrumentów procesu ARROW do badania statusu komercyjnego dzieła. Ustawa spotkała się z wieloma zarzutami zgłaszanymi przez francuską doktrynę prawa. Krytykowane były zarówno definicje i pojęcia, którymi się ona posługuje, jak i wprowadzone rozwiązania w zakresie majątkowych praw autorskich. Szczegółową analizę tych regulacji zawiera opracowany przez SAiW Polska Książka i dostępny na stronie internetowej www. polskaksiazka.pl dokument Europejskie i francuskie projekty digitalizacji dzieł znajdujących się poza obrotem handlowym (out of commerce). W Polsce w chwili obecnej nie toczą się jeszcze żadne negocjacje branżowe związane z projektem digitalizacji, jednak zarówno Biblioteka Narodowa, jak i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Polska Izba Książki doceniają znaczenie projektów digitalizacyjnych w ramach Europeany. Kompleksowe działania związane z cyfryzacją również w obszarze bibliotek podejmuje także Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka aktywnie angażuje się w te procesy, współpracując zarówno z ww. podmiotami, jak i biorąc udział w projekcie ARROW Plus oraz tworząc Agencję Rejestracyjną ISTC. SAiW Polska Książka przesłało w połowie marca br. stanowisko na temat rozwiązań przyjętych w ostatnim istotnym dokumencie unijnym dotyczącym digitalizacji w wypracowanym przez duńską prezydencję projekcie Konkluzji Rady Unii Europejskiej z 14 lutego br. w ramach konsultacji prowadzonych przez MKiDN w sprawie digitalizacji i udostępniania w Internecie dorobku kulturowego i ochrony zdigitalizowanych zasobów (streszczenie stanowiska SAiW Polska Książka zawiera artykuł A. Burby opublikowany w Bibliotece Analiz na początku kwietnia br. por. tejże, Europeana konsultacje społeczne, Biblioteka Analiz, nr 7/2012, s. 16). 22 marca br. SAiW Polska Książka wzięło udział w spotkaniu Polskiej Izby Książki poświęconym zagadnieniom istotnym dla branży wydawniczej, w którym uczestniczyli również przedstawiciele MKiDN m.in. dyr. Dominik Skoczek oraz przedstawiciele Biblioteki Narodowej dyr. Katarzyna Ślaska. Szeroko omawiane były problemy dotyczące społeczeństwa informacyjnego. W pierwszej połowie kwietnia br. SAiW Polska Książka wspólnie z Polską Izbą Książki wypracowały stanowisko w ramach kolejnych konsultacji społecznych prowadzonych przez MKiDN dotyczących projektu dyrektywy o dziełach osieroconych. Za bardzo ważną kwestię Stowarzyszenie i PIK uznały zwłaszcza wypracowanie metod starannego poszukiwania (diligent search) posiadaczy praw autorskich przed uznaniem dzieła za osierocone. Metody takiego poszukiwania powinny zostać zdaniem PIK i SAiW Polska Książka zdefiniowane na poziomie krajowym w porozumieniu z posiadaczami praw. Rozwiązanie takie zapewniłoby wypracowanie w przyszłości porozumienia analogicznego do tego dotyczącego dzieł out of commerce także w odniesieniu do szczegółowych metod uznawania dzieł za osierocone, co leży w żywotnym interesie zarówno posiadaczy praw, jak i instytucji dokonujących digitalizacji. Omawiane konsultacje odnosiły się także częściowo do bardzo istotnego dla branży wydawni- 8 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

10 Kiedy i jak? Public Lending Right w Polsce Wielokrotnie informowaliśmy już na łamach Biblioteki Analiz o Public Lending Right PLR prawie publicznego użyczenia. Uczyniliśmy tę istotną dla posiadaczy praw autorskich instytucję jednym z głównych tematów zorganizowanej przez SAiW Polska Książka w ubiegłym roku międzynarodowej konferencji pt. Korzystanie z książek i prasy a prawa autorów i wydawców sytuacja w Polsce na tle europejskim. W efekcie Polska Książka przesłała Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego model PLR czej i bibliotekarzy Porozumienia dotyczącego podstawowych zasad digitalizacji i publicznego udostępniania dzieł niedostępnych w handlu z 20 września 2011 r. PIK i SAiW Polska Książka podkreślały, że najistotniejsze jest wypracowanie w Polsce odpowiednich rozwiązań w celu jego wdrożenia przy jednoczesnym odniesieniu się do istniejących już rozwiązań francuskich. Ponadto w ramach prac nad wdrożeniem procesu ARROW w Polsce SAiW Polska Książka prowadzi badania istniejących rozwiązań rynkowych i wszechstronne rozmowy ze wszystkimi interesariuszami, jak również opracowuje odpowiednie modele implementacji rozwiązań europejskich w Polsce. Prace te są prowadzone w ścisłej współpracy z europejskimi partnerami projektu ARROW (i liderami poszczególnych pakietów roboczych) w szczególności z włoskim Associazione Italiana Editori, niemiecką Marketing und Verlagsservice des Buchhandels GmbH oraz Federacją Wydawców Europejskich (FEP) i EDItEUR. Stworzony w ramach projektu system oraz gromadzone przez niego dane dotyczące aspektów prawnoautorskich poszczególnych książek będą wykorzystywane m.in. do wspierania procesu repartycji poprzez uzyskanie dogłębnego obrazu rynku i dodatkowych narzędzi pozwalających bardziej efektywnie wypłacać zebrane środki, do zapewnienia wydawcom ochrony antypirackiej, a także (z uwagi na stworzenie instrumentu do ustalania i zarządzania prawami autorskimi) do ochrony ich interesów wobec Europeany i innych podmiotów prowadzących procesy masowej digitalizacji dóbr kultury, do nadawania numerów ISTC dzięki zbieranym metadanym, wreszcie do zaoferowania kompleksowej usługi związanej z zarządzaniem dla Polski i prezentowała go podczas 9. Międzynarodowej Konferencji PLR w Brukseli we wrześniu 2011 r. Odkąd rozpoczęliśmy regularne działania na rzecz dostosowania polskiego prawa autorskiego do wymogów prawa europejskiego w zakresie PLR, zmieniło się wiele przede wszystkim autorzy i wydawcy zyskali większą świadomość tego, czym jest system rekompensat za wypożyczenia książek w bibliotekach, oraz tego, że powinien on zostać wprowadzony w Polsce już kilka lat temu. Resort kultury z kolei prawami powierzonymi SAiW Polska Książka jako OZZ na podstawie licencji. 26 kwietnia br. SAiW Polska Książka zostało zarejestrowane jako Agencja Rejestracyjna ISTC, dzięki czemu będzie miało możliwość oferowania wydawcom i autorom standardu odnoszącego się bezpośrednio do tekstu, niezależnie od jego nośnika (analogowego czy cyfrowego), będącego instrumentem wychodzącym naprzeciw wyzwaniom, jakie niesie ze sobą digitalizacja. Dzięki temu w obrocie handlowym utwory, czy to w formie książki drukowanej, czy też e-booka, będą oznaczane ustandaryzowanym numerem ISTC, pozwalającym również na klastrowanie danych na temat różnych wydań tego samego dzieła, co dla autorów łącznie z systemem ISNI będzie miało przełomowe znaczenie. Jędrzej Maciejewski włączył PLR jako zasadniczy temat leżący na sercu wydawcom i autorom książek do szerzej zakrojonej planowanej reformy prawa autorskiego, w ramach tzw. Pakietu wydawców. Jedno się na razie niestety nie zmieniło system PLR wciąż w Polsce nie funkcjonuje i wśród niezorientowanych budzi obawy. Nie tracimy jednak ducha. PLR na świecie Systemy prawne ponad 50 krajów regulują PLR, przy czym w 29 z nich SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012 9

11 SAiW Polska Książka (w tym w 20 państwach członkowskich UE) jest to system przewidujący rekompensatę dla posiadaczy praw autorskich. Z prawnego punktu widzenia obowiązek wprowadzenia opłat z tytułu PLR, przynajmniej za wypożyczenia w bibliotekach dostępnych dla publiczności i przynajmniej na rzecz autorów, wynika w UE z dyrektywy w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej (2006/115/WE). Dyrektywa ta tworzy bardzo ogólne ramy, w których mieszczą się zarówno funkcjonujące w wielu państwach członkowskich UE wyjątki w prawie autorskim dla bibliotek, przewidujące jednak wynagrodzenie dla posiadaczy praw, jak i systemy, które opierają się na zasadach funduszu, a także rozwiązania bazujące na swoistej dotacji państwowej na rzecz rodzimej kultury. Kwoty dzielone między uprawnionych z tytułu PLR są przy tym bardzo zróżnicowane i mieszczą się w szerokim przedziale między około 20 mln euro (Dania) a około 0,5 mln euro (Czechy). (Brak) PLR w Polsce Polskie prawo autorskie przewiduje obecnie zbyt szerokie zwolnienie z obowiązku wynagradzania uprawnionych za udostępnianie egzemplarzy ich, już rozpowszechnionych, utworów przez biblioteki jak wiadomo, wypożyczanie jest zupełnie nieodpłatne. Takim ma rzecz jasna pozostać dla odwiedzającego bibliotekę czytelnika, jednak uprawnionym należy się zgodnie z prawem europejskim rekompensata. Rozwiązania proponowane przez SAiW Polska Książka bazują na doświadczeniach różnych krajów UE, które dotychczas wdrożyły PLR i tworzą ich kombinację najbardziej dostosowaną do polskich realiów i potrzeb. Biblioteki objęte systemem Dyrektywa o najmie i użyczeniu zezwala na wyłączenie z systemu PLR części bibliotek publicznych, np. szkolnych, bibliotek nieprowadzących wypożyczeń na zewnątrz, bibliotek dla niewidomych. Nie jest jednak do pogodzenia z dyrektywą nieobejmowanie jakimkolwiek systemem rekompensaty wszystkich bibliotek publicznych, jak czyni to obecnie polska ustawa o prawie autorskim. Co bardzo istotne, i co podkreślamy przy każdej możliwej okazji, dyrektywa nazywa jednostki, które mają być objęte PLR, instytucjami dostępnymi dla publiczności, co ma niewątpliwie szersze znaczenie niż kategoria bibliotek publicznych funkcjonująca w polskim ustawodawstwie. W Polsce biblioteka publiczna oznacza placówkę prowadzoną przez samorządy. Kryterium objęcia danej instytucji przez PLR winna być zatem nie jej kwalifikacja do kategorii bibliotek publicznych wynikająca z polskiej ustawy, lecz sama możliwość wypożyczania przez szeroki krąg osób, co ma jak najbardziej miejsce także w bibliotekach naukowych (o ile prowadzą wypożyczenia na zewnątrz), w bibliotekach uniwersyteckich oraz pedagogicznych. Źródło finansowania SAiW Polska Książka pozostaje w kontakcie ze środowiskiem bibliotekarzy i doskonale w związku z tym zdaje sobie sprawę z tego, że ponoszenie opłat z tytułu PLR przez same biblioteki bez wsparcia budżetu państwa jest niemożliwe. W związku z tym od początku proponowaliśmy system, w którym środki przeznaczone do podziału między uprawnionych w danym roku byłyby zapewniane przez budżet państwa, ewentualnie za pośrednictwem odpowiednich resortów, w proporcji do liczby wypożyczeń w bibliotekach danego typu. Wskazywaliśmy na MKiDN, jeśli chodzi o biblioteki publiczne, MEN, gdy mowa o bibliotekach pedagogicznych, oraz MNiSW w odniesieniu do bibliotek naukowych. Szczegółową kalkulację opłaty umożliwiają na razie tylko dane statystyczne, m.in. rzetelne wydawnictwa Biblioteki Narodowej. Już w niedalekiej przyszłości można będzie jednak, dzięki dynamicznemu rozwojowi odpowiednich narzędzi informatycznych, wprowadzić opłatę obliczaną na podstawie bieżącej liczby wypożyczeń. Uprawnieni We wszystkich krajach UE, które wprowadziły PLR, środki z tego tytułu otrzymują autorzy, często także tłumacze, ilustratorzy, fotograficy, nierzadko wydawcy. Zdaniem SAiW Polska Książka wynagrodzenie powinno być w Polsce wypłacane autorom i pozostałym wymienionym twórcom oraz, co istotne, wydawcom książek, którzy bardzo często dysponują wyłącznymi prawami do wydawanych przez siebie publikacji lub posiadają te prawa jeszcze na mocy ustawy o prawie autorskim z 1952 r. Proponujemy przy tym ograniczenie uprawnionych do obywateli polskich lub piszących po polsku, na co pozwala dyrektywa. Materiały biblioteczne objęte opłatą Osobną kwestią pozostaje zakres materiałów, za wypożyczenia których opłaty miałyby być naliczane. W krajach, w których PLR funkcjonuje od lat, jak na przykład w Australii, trwają starania o objęcie systemem coraz częściej udostępnianych przez biblioteki e-booków. W Polsce papierowe książki wciąż stanowią około 94% ogółu wypożyczeń. Kiedy zaczynaliśmy zajmować się PLR, wydawało się więc, że racjonalne i wystarczające będzie objęcie systemem opłat, zgodnie z duchem dyrektywy, jedynie książek papierowych, wypo- 10 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

12 Public Lending Right (PLR) w Europie: stan w 2012 roku Jim Parker podsumowuje aktualny stan Public Lending Right (prawa publicznego użyczenia) w Europie i z zadowoleniem przyjmuje inicjatywę ustanowienia polskiego systemu PLR Czym jest PLR? PLR to prawo autorów i innych twórców do otrzymywania wynagrodzenia z tytułu wypożyczania ich utworów przez biblioteki. W 1992 roku weszła w życie unijna dyrektywa dotycząca prawa najmu i użyczenia, która nakłada na każde państwo członkowskie obowiązek ustanowienia własnego systemu PLR. Dyrektywa ta daje posiadaczom praw autorskich prawo do udzielania licencji na użyczanie ich utworów w ramach prawa autorskiego. Jeśli któreś z państw członkowskich nie chce jednak uznać prawa użyczenia za prawo wyłączne, wówczas wspomniana dyrektywa obliguje je przynajmniej do wdrożenia systemu umożliwiającego posiadaczom praw autorskich otrzymywanie wynagrodzenia za użyczanie utworów. Mija właśnie 20 lat od wejścia tej dyrektywy w życie na terenie Unii Europejskiej. Większość państw członkowskich włączyła już aspekty prawa publicznego użyczenia do swojego prawa krajowego. Należy jednak zauważyć, że w związku z niedofinansowaniem, nie wszystkie systemy funkcjonują zadowalająco (tak jest np. w Hiszpanii), ale systemy te przynajmniej istnieją. W sześciu państwach członkowskich (Bułgaria, Cypr, Malta, Polska, Portugalia i Rumunia) jak dotąd nie powstały żadne systemy PLR. W procesie wdrażania dyrektywy dotyczącej prawa najmu i użyczenia kilka z tych krajów wyłączyło biblioteki publiczne spod PLR tymczasem sprawny system PLR, w którym nie uczestniczą biblioteki publiczne, nie jest możliwy. W świetle orzecznictwa europejskiego biblioteki publiczne muszą być objęte PLR. Z zadowoleniem zatem witamy propozycję Polskiej Książki stworzenia systemu PLR w Polsce. Zapewniłby on autorom i innym posiadaczom praw wynagrodzenie z tytułu wypożyczania ich książek przez biblioteki publiczne, uniwersyteckie i inne. Zgodnie z tą propozycją polski system PLR miałby być finansowany z budżetów ministerialnych, a nie ze środków indywidualnych bibliotek, co wydaje się bardzo rozsądne. To z pewnością pomoże pozyskać wsparcie środowiska bibliotekarskiego dla systemu. Finansowanie z budżetu centralnego okazało się już jedną z przyczyn powodzenia PLR w krajach takich jak Wielka Brytania, gdzie środowisko bibliotekarskie jest wielkim sprzymierzeńcem PLR. Sensowne w propozycji Polskiej Książki jest też oczekiwanie, aby polski system PLR był zarządzany przez organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Mamy nadzieję już wkrótce powitać Polskę w międzynarodowej społeczności PLR. życzanych czasopism oraz materiałów audiowizualnych zapisanych na nośnikach. Nasze założenia szybko zweryfikowała jednak rzeczywistość, w której biblioteka jest już w stanie z powodzeniem wprowadzić system udostępniania e-booków na odległość, czyli ich wypożyczania (casus Biblioteki Publicznej w Gdańsku). Należy więc już teraz, skoro model PLR wprowadzany będzie w Polsce z takim opóźnieniem, przewidzieć lawinowy wzrost udostępniania przez biblioteki e-booków i innych materiałów cyfrowych, i umożliwić w dowolnym momencie bezproblemowe objęcie także tego typu materiałów planowanym systemem opłat. Klucz do obliczenia opłaty = konkretne wypożyczenie Ważny wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości odnoszący się do PLR (C-271/10, VEWA vs. Belgische Staat) Jim Parker Nota biograficzna: Jako Sekretarz PLR dr Jim Parker odpowiada za brytyjski system PLR. Jest także założycielem i koordynatorem International PLR Network (Międzynarodowej Sieci PLR), zrzeszającej 54 kraje z całego świata, których prawodawstwo inkorporuje PLR i które wspierają międzynarodowy rozwój PLR. Tłum. z angielskiego Marcin Zydroń wskazuje, iż opłata z tego tytułu, stanowiąca wyrównanie szkody wyrządzonej w wyniku używania dzieł bez zezwolenia, nie może być dla uprawnionego zupełnie symboliczna i musi pozwolić mu na uzyskiwanie stosownych dochodów powinna więc uwzględniać nie tylko liczbę zarejestrowanych użytkowników bibliotek, ale też liczbę dostępnych w bibliotekach publikacji oraz zakres ich wypożyczeń. Innymi słowy opłaty z tytułu PLR mają oddawać intensyw- SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

13 SAiW Polska Książka ność korzystania ze zbiorów bibliotecznych i nie mogą w żadnym wypadku wynikać tylko z liczby czytelników zapisanych do poszczególnych bibliotek i być obliczane na podstawie ryczałtowej kwoty niezależnej od dynamiki wypożyczeń. Projekt opłaty w Polsce Zdaniem SAiW Polska Książka za podstawę obliczenia wysokości opłaty można by przyjąć następujące kryteria, najlepiej łącząc przynajmniej dwa z nich: dostępny księgozbiór, liczbę czytelników i liczbę wypożyczeń. Możliwe byłoby dodatkowo np. ustalenie wyższej stawki dla książek nabytych przez biblioteki w ciągu kilku lat poprzedzających wypłatę wynagrodzenia z tytułu PLR; przy czym podstawowa stawka na pewno nie powinna być niższa niż 0,05 euro za pojedyncze wypożyczenie książki. Zarządzający funduszem W wielu krajach PLR zarządzają OZZ, często te same, które pobierają opłaty reprograficzne. Niekiedy fundusze PLR są zarządzane przez specjalne stowarzyszenia albo instytucje publiczne. W Polsce najbardziej naturalne wydają się na obecnym etapie pobieranie i podział opłat z tytułu PLR przez OZZ, ponieważ OZZ mają doświadczenie związane z inkasem i repartycją środków z tytułu opłat za kopiowanie w ramach dozwolonego użytku osobistego, a podział wynagrodzeń z PLR będzie miał zasadniczo podobny charakter. Dzięki temu możliwe byłoby osiągnięcie w krótkim czasie tym krótszym, im lepsza byłaby współpraca z podmiotami dostarczającymi dane o zakresie wypożyczeń niskich kosztów administrowania. Aleksandra Burba Legalny wyścig z czasem Prawo autorskie na co dzień Prawo autorskie jest podstawą działalności SAiW Polska Książka w jego ramach funkcjonujemy i na nim się opieramy, podejmując działania na rzecz wydawców. Ochrona praw autorskich, a także upowszechnianie wiedzy o tej dziedzinie prawa, znajdują się wśród celów statutowych Stowarzyszenia, a więc stanowią, rzec by można, naszą rację bytu. Już od dłuższego czasu bacznie śledzimy zmiany w Europie i na świecie w dziedzinach kluczowych dla OZZ i dla reprezentowanych przez OZZ posiadaczy praw autorskich. Oczywiście, główną areną debaty są instytucje Unii Europejskiej, gdzie dyskutowany jest obecnie przyszły kształt prawa autorskiego rewizji poddawane są dotychczasowe przepisy i zarazem tworzone są nowe, z których niektóre właśnie zaczynają obowiązywać. Dyrektywa o dziełach osieroconych już jest! Wiadomo już, jakie dokładnie zasady wprowadza długo oczekiwana dyrektywa o dziełach osieroconych (dosłownie: w sprawie niektórych dozwolonych możliwości wykorzystywania utworów osieroconych), owoc wieloletniej pracy oraz licznych konsultacji i negocjacji prowadzonych w celu osiągnięcia kompromisu między posiadaczami praw autorskich i użytkownikami. Dyrektywa tworzona była w tzw. procedurze trilogu, w który od czerwca tego roku zaangażowane były Komisja, Rada i Parlament Europejski. Parlament uchwalił dyrektywę znaczną większością głosów podczas sesji plenarnej we wrześniu br. Rada przyjęła zaś jej ostateczną treść 4 października br. Formalnie akt prawny wejdzie w życie dopiero po publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Od tego momentu państwa członkowskie będą miały dwa lata na implementację jego postanowień do prawa krajowego. W procesie konsultowania projektu dyrektywy SAiW Polska Książka uczestniczyło w kolejnych etapach bezpośrednio, nawiązując kontakt z europosłami, a także za pośrednictwem organizacji międzynarodowej IFRRO, często też we współpracy z Ministerstwem Kultury. Udzieliliśmy MKiDN w połowie kwietnia br. wspólnie z Polską Izbą Książki odpowiedzi w ramach konsultacji społecznych dotyczących projektu dyrektywy. Cieszy fakt, że niektóre z uwag zgłaszanych przez posiadaczy praw i reprezentujące ich organizacje zostały w ostatecznym kształcie przepisów uwzględnione. Jak wiadomo, dzieła osierocone to takie, które wciąż podlegają prawnoautor- 12 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

14 skiej ochronie, ale ich twórcy są nieznani lub nie ma możliwości, by ich zlokalizować. W dyrektywie przyjęto ostatecznie definicję dzieł osieroconych, która obejmuje zarówno utwory opublikowane w książkach, czasopismach i gazetach, jak i utwory audiowizualne i fonogramy, jeśli są one częścią zbiorów ogólnodostępnych dla publiczności bibliotek, instytucji edukacyjnych, muzeów i archiwów oraz instytucji zajmujących się dziedzictwem filmowym i muzycznym. Definicja obejmuje też dzieła nieopublikowane, o ile zostały wcześniej udostępnione przez ww. instytucje, a także utwory będące częściami składowymi innych utworów (np. ilustracje, fotografie). Koniecznym krokiem poprzedzającym uznanie dzieła za osierocone jest przeprowadzenie starannego poszukiwania posiadaczy praw autorskich (diligent search), zasadniczo w kraju pierwszej publikacji dzieła. Co istotne, źródła, które mają być brane pod uwagę w trakcie takiego starannego poszukiwania, powinny zostać określone przez każde państwo członkowskie na poziomie krajowym, po konsultacji z posiadaczami praw i użytkownikami. Powinny też koniecznie obejmować zbiory danych wymienione w aneksie do dyrektywy, wśród nich bazy biblioteczne, w tym także te związane z egzemplarzem obowiązkowym, istniejące bazy ISBN, bazy OZZ, a także źródła takie jak ARROW (Accessible Registries of Rights Information and Orphan Works towards Europeana), które integrują różnego rodzaju bazy danych. Po uznaniu dzieła za osierocone, a tego typu uznanie w jednym kraju rozciągać się będzie na całą Unię, uprawnione podmioty (biblioteki, muzea, archiwa i inne) będą mogły używać takiego utworu zgodnie z dyrektywą, m.in. publikować go w Internecie, jednak tylko na zasadach niekomercyjnych, z możliwością pobierania opłat, które pokryją jedynie koszt digitalizacji i udostępnienia. Zawsze zobowiązane są też podać nazwiska autorów lub Maciej Dydo Naczelnik Wydziału Prawa Autorskiego Departament Własności Intelektualnej i Mediów Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Konieczność zreformowania prawa autorskiego pod kątem potrzeb branży wydawniczej jest dostrzegana od dawna przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ubiegłym roku dokonaliśmy bardzo istotnej i ważnej dla wydawców nowelizacji 3. załącznika do rozporządzenia o opłatach od urządzeń i czystych nośników, poszerzając katalog urządzeń objętych opłatami i podwyższając stawki opłat. Między innymi do adekwatnego poziomu została podniesiona słynna stawka 0,001% od papieru kserograficznego, obecnie zdefiniowanego jako papier formatu A3 i A4. Razem z zainteresowanymi organizacjami zbiorowego zarządzania szacowaliśmy, że wzrost wpływów w wyniku nowelizacji będzie 5 6-krotny. Co do projektu nowelizacji prawa autorskiego pod kątem potrzeb wydawców, nadaliśmy mu w Ministerstwie roboczą nazwę Pakiet wydawców. Będzie on najprawdopodobniej wdrażany jednocześnie z pozostałymi zmianami prawa autorskiego, mającymi lepiej dostosować prawo autorskie do potrzeb społeczeństwa informacyjnego. Pakiet wydawców obejmuje reformę systemu opłat kompensacyjnych, wdrożenie wypłaty wynagrodzeń autorom i wydawcom z tytułu Public Lending Right, likwidację opłat na Fundusz Promocji Twórczości w oparciu o instytucję public domaine payant oraz reformę przepisów o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych. Być może pakiet ten zostanie rozszerzony o inne kwestie. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest bowiem otwarte na wszelkie propozycje, które będą sprzyjały efektywnej ochronie praw autorów i wydawców. Warto również zwrócić uwagę, że wszelkie nasze przedsięwzięcia legislacyjne będą szeroko konsultowane, w związku z czym liczymy na aktywne przedstawianie stanowisk środowisk wydawców co do konkretnych projektów. dane innych posiadaczy praw, o ile są one znane. Zgłoszenie się posiadacza praw do dzieła uznanego za osierocone spowoduje, że dzieło to przestanie mieć dotychczasowy status, a dodatkowo odnaleziony uprawniony zyska prawo do rekompensaty za wcześniejsze wykorzystanie jego utworu. Jeśli z kolei dzieło ma więcej niż jednego posiadacza praw, a po przeprowadzeniu starannych poszukiwań nie wszyscy zostali zidentyfikowani i/czy zlokalizowani, to istnieje możliwość wyrażenia zgody tylko przez odnalezionych uprawnionych na wykorzystanie tego dzieła na ustalonych w dyrektywie warunkach, co nie wyłącza późniejszego prawa pozostałych uprawnionych, nieodnalezionych wcześniej, do zgłoszenia się, przerwania statusu dzieła osieroconego i uzyskania rekompensaty. Państwom członkowskim pozostawiono wolną rękę, jeśli chodzi o wysokość rekompensaty, termin jej uregulowania, a także o sposób, w jaki zorganizowana ma być jej płatność. Przede wszystkim dyrektywa nie stoi tu na przeszkodzie zastosowaniu przez państwa członkowskie systemu zbiorowego zarządzania. Opłaty za kopiowanie na cenzurowanym W kluczowej dla SAiW Polska Książka i reprezentowanych przez nią wydawców sprawie opłat reprograficznych SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

15 SAiW Polska Książka sporo zaczęło się zmieniać w momencie wydania wyroku przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości w sprawie PA- DAWAN vs. SGAE (C-467/08) jeszcze w październiku 2010 r. ETS, rozpatrując tę sprawę na gruncie dyrektywy 2001/29/WE (o harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, w skrócie i żargonie: InfoSoc), wypowiedział się wówczas szeroko na temat opłat rekompensujących dozwolone kopiowanie na użytek prywatny, pobieranych na podstawie tej dyrektywy w krajach UE. W jednej z tez wyroku ETS stwierdził, że konieczny jest związek między stosowaniem opłaty przeznaczonej na finansowanie godziwej rekompensaty od sprzętu, urządzeń oraz nośników zwielokrotniania cyfrowego a domniemanym przeznaczeniem tego sprzętu, urządzeń i nośników do celów zwielokrotniania na użytek prywatny. Odtąd zaczęły się rozważania, które nie ominęły również polskiego Sądu Najwyższego, na temat konieczności podziału sprzętu na taki, który może być i jest wykorzystywany przez osoby fizyczne do celów kopiowania na własny użytek (sfera B2C Business to Consumer), oraz taki, który trafia wyłącznie do innych podmiotów i nie ma możliwości, by wykorzystany został do kopiowania na własny użytek przez osoby fizyczne (sfera B2B Business to Business). Sprawa ta, po serii procesów prowadzonych przed sądami krajowymi i w ETS, stała się także po dwóch niemal latach przedmiotem dużo szerzej zakrojonych negocjacji. Od kwietnia br. pod auspicjami Komisji Europejskiej przewodniczy im Antonio Vitorino. Uczestnikami dialogu są przedstawiciele przemysłu (producentów i importerów sprzętu oraz nośników), a także posiadaczy praw autorskich i reprezentujących ich organizacji zbiorowego zarządzania. Docelowo udzielona ma zostać odpowiedź na pytanie o konieczność rewizji dyrektywy Info- Soc w zakresie opłat rekompensujących dozwolone kopiowanie na użytek prywatny w reprografii i w odniesieniu do tzw. kopii prywatnej. Pod dyskusję poddano w ramach negocjacji: metodologię tworzenia opłat, sprzedaż transgraniczną w ramach Unii, sposób określenia osoby lub podmiotu zobowiązanych wnosić opłaty, widoczność opłaty dla użytkownika końcowego oraz system kopii prywatnej i reprografii w kontekście nowych cyfrowych form dystrybucji treści chronionych prawem autorskim. Jednym z bardziej szczegółowych zagadnień związanych z metodologią tworzenia opłat, a budzącym sporo emocji, jest wspomniane już pytanie wywołane przez wymienioną sprawę Padawan, czyli podział urządzeń na B2B i B2C. SAiW Polska Książka wraz z innymi OZZ zrzeszonymi w IFRRO stoi na stanowisku, że wyrok w sprawie Padawan nie ma zastosowania do reprografii, gdyż zapadł w stanie faktycznym odnoszącym się do zwielokrotniania cyfrowego, a nie do zwielokrotniania na papierze lub innym podobnym nośniku. Dyrektywa przewiduje tu dwie osobne podstawy prawne wprowadzenia wyjątku, przy czym ta druga, odnosząca się do zwielokrotniania cyfrowego (tzw. kopia prywatna), nie została do polskiego prawa autorskiego w pełni implementowana. Otwarte pozostaje więc pytanie, kiedy i jak zostanie ona wprowadzona wiele wskazuje na to, że może to nastąpić już w zmienionej sytuacji prawnej w UE. W trakcie negocjacji pojawił się też istotny wątek wywołany związkiem systemu opłat z ważnym dokumentem Komisji Europejskiej Cyfrową Agendą dla Europy (Digital Agenda for Europe). Komisja stawia sobie w nim za cel m.in. ułatwienie zbiorowego zarządu i transgranicznego licencjonowania w ramach Unii. Zrodził się w związku z tym projekt tzw. licencjonowania w chmurze, które umożliwiać by miało uzyskiwanie przez użytkowników z różnych krajów, używających różnego rodzaju sprzętu, dostępu do materiałów filmowych, muzycznych i książek. W rezultacie zadano kolejne istotne pytanie o możliwość objęcia takiego dostępu systemem opłat analogicznych do obecnych opłat rekompensujących dozwolony użytek prywatny, a także o to, w jakim stopniu tego typu usługi podlegające bezpośredniej opłacie na rzecz posiadaczy praw powinny zostać z systemu opłat wyłączone. Są to główne, ale nie jedyne wątki w rozległej tematyce dotyczącej opłat reprograficznych i opłat z tytułu kopii prywatnej. Niedawno holenderski Sąd Najwyższy zdecydował się przedstawić ETS pytanie, czy wyjątek dozwolonego kopiowania na użytek prywatny (i wynikające z niego opłaty) może mieć zastosowanie także wtedy, kiedy kopia pozyskiwana jest z nielegalnego źródła (sprawa ACI Adam B.V. i in. vs. Stichting de Thuiskopie i in.). System obejmujący wyjątkiem i, co za tym idzie, opłatami także kopie pochodzące z nielegalnych źródeł obowiązuje dzisiaj w Holandii (także w Belgii), co powoduje, że globalne inkaso OZZ z tytułu opłat od czystych nośników jest tam odpowiednio wyższe, i co wywołało ostatecznie spór między producentami czystych nośników a odpowiedzialną za pobieranie opłat holenderską organizacją Stichting de Thuiskopie. Jednocześnie z inicjatywy tejże organizacji przy poparciu rządu trwają w Holandii negocjacje dotyczące włączenia na listę urządzeń podlegających opłacie z tytułu kopii prywatnej m.in. odtwarzaczy mp3 oraz nagrywarek. Transparentność OZZ przede wszystkim Nie tylko dzieła osierocone i opłaty rekompensujące dozwolone kopiowanie, ale także sam zbiorowy zarząd stały się w Unii Europejskiej przedmiotem intensywnych prac. Przedstawiony został 14 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

16 projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz transgranicznego licencjonowania praw dotyczących dzieł muzycznych do użytku w Internecie na rynku wewnętrznym (tzw. dyrektywa CRM collective rights management). Jej celem jest określenie ram działania wszystkich organizacji i podmiotów zajmujących się zbiorowym zarządzaniem w szczególności w kontekście ich obowiązków względem członków i interesariuszy, oraz wprowadzenie regulacji licencjonowania praw dotyczących dzieł muzycznych ponad granicami poszczególnych krajów członkowskich do ich używania w Internecie. W krajach Unii Europejskiej zbiorowym zarządem mogą się zajmować zarówno organizacje podlegające ścisłemu nadzorowi administracji rządowej, jak i podmioty działające w formie spółek prawa handlowego, które są normalnymi uczestnikami rynku. Ta różnorodność odnosi się również do zakresu ich przejrzystości i obowiązków sprawozdawczych zarówno względem ich członków czy też klientów lub podmiotów, na których rzecz działają, jak i względem podmiotów, od których pobierają stosowne opłaty. Ponadto sposób zarządzania i kontroli wewnętrznej i zewnętrznej znacząco odbiegają od siebie w poszczególnych krajach. W wyniku tego miały miejsce różne incydenty, które niekorzystnie odbijały się na wizerunku OZZ i prowadziły do częściowej utraty zarządzanych przez nie środków. Miało to miejsce zarówno w Polsce, jak i za granicą. W 2002 r. Związek Artystów Scen Polskich stracił 9,2 mln zł na zakupie obligacji Stoczni Szczecińskiej (choć w późniejszych latach ZASP udało się od oferującego te obligacje ING Banku Śląskiego odzyskać część utraconych środków, to jednak osobom zarządzającym ZASP postawione zostały zarzuty karne). Jednym z bardziej spektakularnych przypadków zagranicznych była katastrofalna inwestycja włoskiej OZZ, która straciła 35 mln euro dochodów z tantiem, bo na krótko przed wrześniem 2008 r. zainwestowała je w instrumenty oferowane przez upadły wtedy bank inwestycyjny Lehman Brothers. Dlatego też unijny ustawodawca postanowił uregulować działalność funkcjonujących w Europie OZZ, czemu ma służyć projekt dyrektywy CRM. Proponowane rozwiązania wzmacniają pozycję posiadaczy praw autorskich i członków OZZ względem tych organizacji poprzez przyznanie im określonych uprawnień do kształtowania zakresu powierzonych praw, uzyskiwania wielu informacji, jak i poprzez wzmocnienie pozycji organów kontrolnych w organizacji względem osób zarządzających. Projekt wprowadza też bardzo rozbudowane obowiązki informacyjne adresowane do poszczególnych interesariuszy, jak również do opinii publicznej. Z drugiej strony, przedstawiony projekt dyrektywy wymaga w swym obecnym kształcie dookreślenia wielu definicji i daleko idącego uwzględnienia specyfiki poszczególnych krajowych modeli zarządzania prawami autorskimi (np. polskiego, w którym obowiązuje model licencji ustawowych), jak i wprowadzenia okresów przejściowych, które pozwoliłyby wszystkim organizacjom w Europie odpowiednio przygotować się do nowych lub zmienionych zasad działania i uregulowań. Zgodnie z projektem dyrektywy organizacją pobierającą opłaty (collecting society) może być każda organizacja umocowana przez ustawę, powierzenie zadania lub licencję, jak i przez umowę cywilnoprawną z więcej niż jednym posiadaczem praw do zarządzania prawami autorskimi (co stanowiłoby jej jedyne lub główne zadanie), która jest w posiadaniu i pod kontrolą swoich członków. W sposób oczywisty wykracza to poza uregulowany obecnie w Polsce w ustawie o prawie autorskim model OZZ i stoi w pewnej sprzeczności z obowiązującym systemem licencji ustawowych. Projektodawca dyrektywy stoi na stanowisku, że działania OZZ powinny być podejmowane w najlepszym interesie jej członków i OZZ nie powinna nakładać na członków, których prawami zarządza, jakichkolwiek obowiązków, które obiektywnie nie są niezbędne do ochrony praw i interesów posiadaczy praw autorskich. Ponadto projekt w swoim obecnym ujęciu przewiduje zobowiązanie państw członkowskich do zapewnienia posiadaczom praw autorskich prawa wyboru i umocowania OZZ z dowolnego państwa członkowskiego UE, według swojego uznania, do zarządzania prawami, kategoriami praw czy typami dzieł, niezależnie od siedziby czy właściwości krajowej swojej lub OZZ. Planowane jest również wprowadzenie określonych zasad członkostwa w OZZ, po spełnieniu których osoba zainteresowana będzie miała niemalże roszczenie o jej przyjęcie do grona członków OZZ. Wzmocnieniu powinna ulec zarówno pozycja poszczególnych grup członków reprezentujących określone interesy w ramach walnych zebrań członków OZZ, jak i uprawnienia samego walnego zebrania lub rady nadzorczej do powoływania i odwoływania członków zarządu i ustalania ich wynagrodzenia, wszelkich premii i bonusów oraz do ustalania zasad podziału zebranych środków, wykorzystywania środków przedawnionych lub niemożliwych do wypłaty, polityki zarządzania wolnymi środkami i zasadami wykorzystywania odpisu repartycyjnego, a wreszcie do powoływania i odwoływania audytora oraz zatwierdzania wyników jego badań. Wdrożone powinny być także odpowiednie sposoby rozstrzygania sporów dla członków i posiadaczy praw autorskich w ramach samej OZZ oraz w instytucjach zewnętrznych. Osoby zarządzające OZZ będą ponadto zobowiązane do przyjęcia zasad SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

17 SAiW Polska Książka unikania konfliktów oraz składania corocznych sprawozdań i deklaracji, obejmujących również swoistą lustrację korzyści majątkowych uzyskanych od OZZ, którą kierują. Każda OZZ będzie zobowiązana do przyjęcia określonych zasad księgowości i rachunkowości, umożliwiających dokonanie pełnej identyfikacji wszystkich dochodów i dostępnych środków, zasad polityki zarządzania wolnymi środkami (przy decydującym znaczeniu w jej ustaleniu walnych zebrań, a nie organów zarządzających) oraz reguł dotyczących tzw. odpisów repartycyjnych, które będą mogły być przeznaczone na cele socjalne, kulturalne i edukacyjne i do których dostęp będzie mógł mieć każdy członek OZZ. Dyrektywa wprowadza również obowiązek wypłaty środków w ciągu roku od ich zainkasowania, chyba że szczególne okoliczności uzasadniają ewentualne opóźnienia, a możliwość przedawnienia będzie mogła być zastosowana dopiero po 5 latach, pod ściśle określonymi warunkami. Projekt dyrektywy określa także zasady transparentności OZZ zarówno wobec swoich członków, innych OZZ, z którymi współpracuje, posiadaczy praw autorskich i użytkowników, jak i wobec opinii publicznej. Ponadto proponowane zasady składania rocznych sprawozdań w wielu miejscach wykraczają poza wymogi określone w obowiązującym obecnie polskie OZZ rozporządzeniu MKiDN z 18 kwietnia 2011 r. w sprawie szczegółowego zakresu rocznego sprawozdania z działalności organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. SAiW Polska Książka popiera proponowane zmiany i angażuje się zarówno w ramach konsultacji prowadzonych przez MKiDN, jak i w IFRRO w eliminowanie stwierdzonych w projekcie niedociągnięć, poprawienie jakości proponowanych definicji i rozwiązań oraz przyjęcie zasad korzystnych dla posiadaczy praw autorskich. Szczególnie w przedmiocie reprografii SAiW Polska Książka stara się dookreślić nieliczne proponowane w obecnym ujęciu dyrektywy przepisy. Podobnie jest w odniesieniu do obowiązków informacyjnych, co do których SAiW Polska Książka z własnej inicjatywy wdraża odpowiednią politykę opartą na pełnej transparentności, podejmując działania pozwalające na pełną realizację wymagań określonych w obecnie obowiązującym rozporządzeniu MKiDN, jak i przygotowując się do raportowania rozszerzonych obowiązków, jakie proponuje projekt dyrektywy. Wydawcy na rzecz szerszego dostępu do treści dla niewidomych W krajach UE trwają obecnie również prace dotyczące zupełnie innego obszaru prawa autorskiego podejmowane są działania prowadzące do implementacji Porozumienia (Memorandum of Understanding) w sprawie dostępu do utworów przez osoby cierpiące na zaburzenia odczytu druku, podpisanego we wrześniu 2010 r. przez przedstawicieli m.in. Europejskiej Federacji Wydawców (FEP), Europejskiej Unii Niewidomych i Europejskiego Towarzystwa Dysleksji oraz IFRRO. Model uzyskiwania przez osoby niepełnosprawne dostępu do treści chronionych prawem autorskim, oparty najczęściej na zasadach dozwolonego użytku na ich rzecz, powstawał w poszczególnych krajach UE wtedy, gdy nie było jeszcze technicznych możliwości zapewnienia niewidomym tak szerokiego dostępu, jaki jest dzisiaj do pomyślenia dzięki zaawansowanym rozwiązaniom technicznym. UE stara się więc obecnie w oparciu o założenia wypracowanego porozumienia zainteresowanych stron zapewnić rozwiązania systemowe, umożliwiające swobodne przekazywanie plików udostępnionych beneficjentom jednego kraju członkowskiego osobom niewidomym z innych krajów UE. Wprawdzie w każdym z krajów UE funkcjonują już wyjątki w prawie autorskim dla niewidomych (najczęściej w ramach szerszego wyjątku dla niepełnosprawnych), jednak ze względu czy to na ich ograniczenie do utworów zapisanych na nośnikach fizycznych, czy też na terytorialny charakter tych rozwiązań czynią one wymianę transgraniczną trudną nawet w ramach Unii. Aby dało się wprowadzić w życie założenia Memorandum, powstać musi sieć tzw. zaufanych pośredników (trusted intermediaries). W kilku krajach europejskich, np. we Włoszech, istnieją już dobre praktyki w zakresie systemowo zorganizowanego dostępu do treści dla niewidomych, uwzględniającego przy tym interes ekonomiczny i w związku z tym konieczność zapewnienia odpowiedniego stopnia bezpieczeństwa posiadaczom praw autorskich. Prace toczą się w tej sprawie nie tylko w UE, ale wielotorowo równolegle na forum WIPO uzgadniana jest treść instrumentu międzynarodowego (początkowo miał być rekomendacją, teraz zmierza raczej w stronę wiążącego traktatu) na rzecz niewidomych i cierpiących na zaburzenia odczytu druku (ang. visually impaired persons, persons with print disability, w skrócie: VIP). We wrześniu br. międzynarodowe organizacje z krajów rozwiniętych i rozwijających się, spośród członków WIPO, zrzeszające twórców oraz OZZ działające w różnych sektorach, przedstawiły wspólne stanowisko dotyczące negocjowanego w WIPO instrumentu prawnego. Wynika z niego, że zasadnicze znaczenie dla posiadaczy praw popierających ideę zwiększenia dostępu do treści dla niewidomych mają: zgodność rozwiązań z międzynarodowym prawem autorskim, ze szczególnym uwzględnieniem trójstopniowego testu z Konwencji berneńskiej, zawężenie zakresu stosowania instrumentu tylko do wyraźnie zdefiniowanych uprawnio- 16 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

18 nych, czyli niewidomych i osób z dysfunkcjami druku, elastyczność rozwiązań pozwalająca poszczególnym krajom na implementację zgodną z dotychczasowymi rozwiązaniami systemowymi, pierwszeństwo rozwiązań uzgodnionych przez posiadaczy praw nad wyjątkami ustawowymi oraz zapewnienie odpowiedniego stopnia bezpieczeństwa materiałom cyfrowym. Stanowisko polskiego Rządu w ramach prac nad instrumentem WIPO jest konsultowane z zainteresowanymi stronami, w tym także z posiadaczami praw autorskich i reprezentującymi ich organizacjami. Prace w WIPO obejmują również szerszy projekt TIGAR Licencje na rynku książki Jak wygenerować dodatkowe dochody dla wydawców Niedoścignionym wzorcem w zarabianiu na utworach są producenci muzyczni i filmowi. Dany utwór muzyczny najpierw jest wydawany na płycie, której promocję zapewniają przynoszące największe dochody trasy koncertowe. Jednocześnie utwór jest przez cały czas odtwarzany w stacjach radiowych i telewizyjnych, a każda z tych stacji, żeby mogła w ogóle nadawać jakiekolwiek utwory, musi mieć zawartą umowę z organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi (OZZ) i odprowadzać na ich rzecz odpowiednie opłaty, które stanowią wynagrodzenie autora, wykonawcy i producenta za publiczne odtwarzanie danego utworu. Nie inaczej jest w przypadku utworu filmowego. Najpierw jest on wyświetlany w kinach, gdzie zarabia duże pieniądze. Jednak na tym zarabianie przez producenta filmu, aktorów oraz wszystkich współtwórców (m.in. główny reżyser, operator obrazu, twórcy scenariusza itp.) się nie kończy film trafia na płyty DVD lub inne nośniki, a następnie jest odtwarzany w telewizjach płatnych, a w końcu i bezpłatnych. Na każdym z tych etapów wymienionym (współ)twórcom i wykonawcom należy się od korzystających wynagrodzenie wypłacane im za pośrednictwem właściwych OZZ. Prawo autorskie daje zatem twórcy możliwość zarabiania na całym cyklu życia biznesowego dzieła, a nawet po jego wygaśnięciu. Umożliwiają to OZZ, które dzięki powierzonym im prawom mogą skutecznie i na masową skalę dochodzić w imieniu swoich członków (i nie tylko) należnego im wynagrodzenia za (The Trusted Intermediary Global Accessible Resources), mający na celu nie tylko powstanie sieci zaufanych pośredników w skali światowej, ale też wypracowanie modeli biznesowych, które pozwoliłyby systemowi funkcjonować na dłuższą metę. Kolejnym forum, krajowym, jest utworzony przez MKiDN we wrześniu tego roku zespół roboczy, mający docelowo wypracować odpowiednie rozwiązania dla Polski swoiste porozumienie krajowe zgodne z założeniami Memorandum unijnego. SAiW Polska Książka bierze udział w pracach tej grupy wraz z Polską Izbą Książki i Izbą Wydawców Prasy. W zespole są także przedstawiciele innych zainteresowanych stron: MKiDN, Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych, Biblioteki Narodowej oraz bibliotek akademickich. Zaplanowane na kilka najbliższych miesięcy prace zespołu obejmować mają m.in. zdefiniowanie potrzeb beneficjentów, określenie wymogów, jakie spełniać będą musieli zaufani pośrednicy, wypracowanie modelu i założeń technicznych udostępniania treści oraz ocenę, czy i w jakim zakresie może on być wprowadzony bez konieczności zmian legislacyjnych, a tylko w oparciu o porozumienie zainteresowanych stron. Aleksandra Burba Jędrzej Maciejewski masowe korzystanie z ich utworów. Korzyści dla posiadaczy praw autorskich są znacznie szersze: obok stałego strumienia dochodów pieniężnych wynikającego z inkasowania przez OZZ opłat licencyjnych od podmiotów korzystających i przekazywania ich uprawnionym, OZZ bierze też na siebie ciężar reprezentowania posiadaczy praw autorskich wobec ewentualnych podmiotów korzystających w sposób masowy z utworów, jak i zainteresowanych biznesowym wykorzystaniem utworu jako części szerszego opracowania, w którym występują również inne utwory. Wówczas OZZ dysponująca w swoim repertuarze tymi utworami może na określonych warunkach udzielić podmiotowi zainteresowanemu licencji, przekazując zainkasowaną opłatę na rzecz posiadaczy praw autorskich. SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

19 SAiW Polska Książka Dla wydawców może to oznaczać szereg udogodnień: dzięki korzystaniu z usług SAiW Polska Książka uzyskują oni możliwość dalszego zarabiania na wydawanych przez siebie utworach (o ile nadal są, na mocy umowy wydawniczej, właścicielami praw autorskich) poprzez inkasowane przez SAiW Polska Książka opłaty od podmiotów korzystających z tych utworów. SAiW Polska Książka, dzięki posiadanym strukturom i możliwościom, jest w stanie dochodzić wierzytelności od licznych podmiotów w całej Polsce, zapewniając wydawcom ciągły strumień przychodów z tego tytułu. Może również skutecznie zarządzać prawami autorskimi do utworów wydawcy z tzw. backlisty i na masową skalę udzielać podmiotom korzystającym licencji na wykorzystywanie tych utworów, inkasując na rzecz wydawcy należne mu opłaty. Jednak na tym nie koniec SAiW Polska Książka, mając powierzone w zbiorowy zarząd prawa, może także skutecznie dochodzić ich ochrony przed sądami karnymi i cywilnymi. Zamiast jedynie, na zasadach określonych w art prawa autorskiego, złożyć wniosek o ściganie w imieniu wszystkich wydawców, może reprezentować konkretnego wydawcę na każdym etapie postępowania sądowego i w jego imieniu dochodzić należnego mu odszkodowania i ukarania sprawcy. Od strony finansowej optymalna jest jednak możliwość dochodzenia odszkodowania w postępowaniu cywilnym na zasadach określonych w art. 79 prawa autorskiego, na podstawie którego poszkodowanemu należy się wielokrotność uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia. Oznacza to możliwość uzyskania odszkodowania w pełni rekompensującego poniesioną szkodę, jak również mającego skutek odstraszający dla potencjalnych naruszających prawa autorskie wydawcy. Całość takiego postępowania byłaby prowadzona przez SAiW Polska Książka, a uzyskane odszkodowanie po potrąceniu poniesionych przez Polską Książkę kosztów przekazane na rzecz wydawcy. Ponadto OZZ ma także możliwość zawarcia umowy licencyjnej z zainteresowanym podmiotem nawet w imieniu uprawnionych przez siebie niereprezentowanych, ale na polach eksploatacji i w odniesieniu do rodzajów utworów określonych w udzielonym jej przez Ministra Kultury zezwoleniu na zbiorowy zarząd (jest to działalnie dopuszczalne na zasadzie domniemania przez art. 105 ust. 1 ustawy o prawie autorskim). OZZ jako prowadzący cudze sprawy bez zlecenia, czyli w języku prawniczym negotiorum gestor, zawrzeć może z zainteresowanym podmiotem, który się do niej zgłosi, umowę licencyjną na podstawie jednolitych kryteriów określonych w cennikach (tabelach wynagrodzeń). Następnie zachowuje pozyskane w ten sposób wynagrodzenie w specjalnej rezerwie przeznaczonej na zaspokojenie roszczeń uprawnionych, w imieniu których zadziałała bez zlecenia. Działanie takie nie jest możliwe tylko wówczas, gdy do danego utworu rości sobie tytuł więcej niż jedna OZZ. W związku z tym, gdy organizacja ma na danym polu niemal wyłączność (pola eksploatacji i rodzaje utworów nie pokrywają się z zakresem działania innych OZZ), domniemanie takie bardzo trudno obalić. Niestety w przypadku wielu polskich OZZ jest to sytuacja dość rzadka. Pewne wyobrażenie o potencjale tkwiącym w licencjonowaniu przez OZZ na rynku książki można zyskać, obserwując jego funkcjonowanie w innych krajach Unii Europejskiej. Oczywiście duże znaczenie mają tu krajowe ramy ustawowe, w których OZZ musi się zmieścić. SAiW Polska Książka pisało już o tym na łamach Biblioteki Analiz (nr 328 z 29 maja 2012 r.), pokazując, w jaki sposób ukształtowanie m.in. systemu wyjątków ustawowych wśród nich np. dozwolonego użytku publicznego tworzy większe lub mniejsze pole do licencjonowania w obszarze edukacji. Dla efektywnego wykonywania zbiorowego zarządu opartego na licencjonowaniu przez OZZ kluczowe jest zgromadzenie odpowiedniego repertuaru przez podpisanie z posiadaczami praw autorskich umów przekazania praw w zbiorowy zarząd (tzw. umów powierniczych) pomiędzy OZZ a danym wydawcą. Umowa taka nie powoduje, że SAiW staje się automatycznie wyłącznym dysponentem wszystkich praw posiadanych przez danego wydawcę zostają one przez wydawcę przekazane w celu ich wykonywania wyłącznie na polach eksploatacji, na których nie mógłby on sam nimi efektywnie zarządzać lub z jakichś przyczyn wydawca wybiera zarządzanie za pośrednictwem OZZ. W związku z tym wydawca może wyłączyć z umowy określone pola eksploatacji lub terytoria, a także w każdym czasie umowę wypowiedzieć. Z drugiej strony wydawca uzyskuje możliwość czerpania dochodów z działań, których sam nie mógłby realizować (na polach objętych obowiązkowym zbiorowym zarządem), a które może wykonywać SAiW Polska Książka jako OZZ zarówno dzięki przyznanym przez prawo uprawnieniom, jak i dzięki jej modelowi działania. SAiW Polska Książka, w ramach polityki możliwie najpełniejszej transparentności, proponuje zainteresowanym wydawcom otwarte negocjowanie kształtu wzorca umowy przekazania praw w zbiorowy zarząd oraz granicznych warunków przyszłych umów o eksploatację utworów oferowanych użytkownikom, a także stawek wynagrodzeń, jeszcze przed rozpoczęciem procedury zatwierdzenia tabel wynagrodzeń przed Komisją Prawa Autorskiego. Postępowanie takie spowoduje, że proponowany przez SAiW Polska Książka model licencyjny będzie jak najwierniej odzwierciedlał potrzeby wydawców. Aleksandra Burba Jędrzej Maciejewski 18 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

20 Płatnikiem być Reprograficzne OZZ i pieniądze W Polsce istnieją dwie organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka oraz Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL, które na mocy odpowiednich rozporządzeń Ministra Kultury z 2003 r. zostały legitymowane do pobierania (w proporcji 50% : 50%) opłat reprograficznych i późniejszego ich dzielenia pomiędzy uprawnionych wydawców i autorów. Takie sformalizowanie procesu poboru opłat i późniejszego ich podziału wynika z faktu, że autorzy i wydawcy samodzielnie nie byliby w stanie unieść organizacyjnego ciężaru kontrolowania dozwolonego przez prawo zwielokrotniania ich książek dla użytku osobistego osób trzecich. Zobowiązani do wnoszenia opłat Płatnikami są trzy grupy podmiotów: (1) punkty ksero, czyli właściciele urządzeń reprograficznych, którzy w ramach działalności gospodarczej świadczą usługi polegające na zwielokrotnianiu (kserowaniu i skanowaniu) utworów chronionych prawem autorskim (książek, skryptów, artykułów prasowych, map, albumów, nut itp.), (2) producenci i importerzy urządzeń reprograficznych oraz (3) producenci i importerzy papieru o formatach A4 i A3. Podstawą prawną zobowiązania jest art ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. oraz odpowiednie rozporządzenia wykonawcze Ministra Kultury (i Dziedzictwa Narodowego) z lat 2003 i 2011 wraz z załącznikami. Załącznik numer 3 1 lipca 2011 r. weszło w życie nowe rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 12 maja 2011 r., zmieniające rozporządzenie z 2 czerwca 2003 r. w sprawie określenia kategorii urządzeń i nośników służących do utrwalania utworów Rys. 1. Rys. 2. III. Logowanie się do Systemu Deklaracji Opłat II. System Deklaracji Opłat oraz opłat od tych urządzeń i nośników z tytułu ich sprzedaży przez producentów i importerów. Zmianie uległ załącznik numer 3, zawierający wykaz urządzeń oraz czystych nośników objętych opłatą, a także wysokość opłat. Obecnie na liście znajduje się 11 urządzeń multiplikujących oraz papier formatu A3 i A4; każdemu typowi urządzenia przypisano jedną stawkę określoną jako procent ceny sprzedaży odstępując od wcześ- I. Zakładka Opłaty SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

21 SAiW Polska Książka niejszej konieczności uwzględniania dodatkowo wydajności urządzenia do kopiowania. Nie uległy natomiast zmianie podstawy prawne i zakres obowiązków wobec punktów oferujących usługi reprograficzne od momentu wprowadzenia tych obowiązków do polskiego prawa w 2003 r. Serwis Płatnika W celu ułatwienia płatnikom realizacji obowiązków ustawowych, na stronie internetowej SAiW Polska Książka w zakładce Serwis Płatnika Posiadacze urządzeń reprograficznych zostały umieszczone wszystkie informacje potrzebne do obliczenia należnej opłaty. Ponadto został stworzony internetowy System Deklaracji Opłat (rys. 1), który jest dostępny po wybraniu na stronie głównej odnośnika Opłaty (rys. 1) System Deklaracji Opłat. Po kliknięciu na System Deklaracji Opłat otwiera się okienko z systemem logowania oraz rejestracji (rys. 2.), dzięki któremu możliwe jest składanie kwartalnej informacji o podstawie obliczenia opłaty w formie elektronicznej. System został utworzony z myślą o wzajemnej komunikacji i sprawniejszym wyliczaniu i przekazywaniu należności. Wysokość opłaty Wysokość opłaty reprograficznej jest ustalana samodzielnie przez właścicieli punktów ksero oraz importerów/ producentów urządzeń reprograficznych i papieru w oparciu o wymienione wyżej rozporządzenie Ministra Kultury (i Dziedzictwa Narodowego). W wypadku punktów ksero podstawą naliczenia opłaty jest kwartalna suma wpływów uzyskanych z działalności w zakresie usług zwielokrotniania reprograficznego, czyli przy użyciu kserokopiarek, skanerów i drukarek do podstawy nie wlicza się zatem wynagrodzenia z tytułu innej działalności (np. bindowania, oprawy, laminowania dokumentów). Wysokość obowiązującej stawki zależy od udziału materiałów chronionych prawem autorskim (czyli książek, skryptów, artykułów prasowych, map, albumów itp.) we wszystkich zwielokrotnianych materiałach i wynosi odpowiednio 1%, 1,5% albo 3% kwoty brutto wpływów osiąganych z działalności w zakresie kserowania. Z kolei w wypadku importerów i producentów wysokość opłat określona została jako wartość procentowa od ceny sprzedaży urządzenia i w zależności od urządzenia waha się od 1% do 3% podstawą naliczenia opłaty zawsze jest cena urządzenia określona w umowie sprzedaży. Z czystych nośników opłatą objęty jest obecnie tylko papier importerzy i producenci wnoszą 1,25% ceny sprzedaży papieru o formatach A3 i A4. Terminy Wpłat kompensacyjnych dokonuje się kwartalnie, do 14 dni po upływie kolejnego kwartału, przelewem na konto obu organizacji uprawnionych do inkasa opłat reprograficznych. Rozliczeniu towarzyszy deklaracja rozliczeniowa zgodna z wzorem opublikowanym na stronie internetowej SAiW Polska Książka. W razie niedopełnienia obowiązku Konsekwencją niewywiązywania się z obowiązku określonego ustawą może być dochodzenie przez właściwą organizację należności na drodze sądowej, co wiąże się dla dłużnika z dodatkowymi kosztami. Dozwolone zabronione Zapis w prawie autorskim mówi, że zwielokrotnienie utworu (książki, skryptu, artykułu prasowego, mapy, druku muzycznego, albumu itd.) może odbywać się jedynie za zezwoleniem autora i należy mu się za to stosowne wynagrodzenie. Wyjątki od tej zasady stanowią tzw. licencje ustawowe. Jedna z nich zawarta jest w art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który pozwala na korzystanie z pojedynczego egzemplarza utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Takie korzystanie z utworu obejmuje także samodzielne sporządzenie jego kopii lub zlecenie usługi w tym zakresie. Dla osób prowadzących działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług kserograficznych oznacza to, iż nie naruszają prawa, gdy otrzymują zlecenie na sporządzenie kopii utworu dla użytku osobistego własnego lub osób pozostających z osobą zlecającą w związku pokrewieństwa, powinowactwa lub towarzyskim. Zabronione jest natomiast przechowywanie przez punkty ksero własnych egzemplarzy utworów lub ich kopii w celu uzyskiwania dalszych kserokopii lub sprzedaży już zwielokrotnionych materiałów klientom. Z drugiej strony żadna klauzula zawarta na egzemplarzu utworu, nawet typu kopiowanie zabronione, nie może wyłączyć możliwości wykonania kopii w ramach własnego użytku prywatnego. Przepis art. 23 nie umożliwia jednak wykonania kopii na potrzeby firmy, zakładu pracy lub innej jednostki wyjątek dotyczy instytucji naukowych i oświatowych. Instytucje oświatowe i naukowe na mocy art. 27 prawa autorskiego mogą, w celach dydaktycznych lub do prowadzenia własnych badań, sporządzać kopie fragmentów utworów. Aleksandra Burba Magdalena Kusak Natalia Kosiniak 20 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

22 A to Polska Książka właśnie Kulisy zbiorowego zarządu na rynku wydawniczym Członkami SAiW Polska Książka mogą być: a) twórcy utworów posiadający udokumentowany dorobek twórczy, b) wydawcy utworów posiadający udokumentowany dorobek wydawniczy oraz osoby związane zawodowo z rynkiem wydawniczym, c) organizacje, których statutowym celem jest ochrona majątkowych i niemajątkowych interesów wydawców, d) organizacje, których statutowym celem jest ochrona majątkowych i niemajątkowych interesów autorów. Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka istnieje przede wszystkim po to, by reprezentować wydawców książki i prasy, a także autorów utworów. We wszystkich swoich działaniach staramy się możliwie najpełniej chronić interesy tych podmiotów. SAiW Polska Książka funkcjonuje w ramach ściśle wyznaczonych przez polskie prawo autorskie i prawo o stowarzyszeniach oraz przez zgodny z nimi statut i zrzesza poza podmiotami wskazanymi w swej nazwie także organizacje, których celem jest ochrona interesów majątkowych i niemajątkowych autorów lub wydawców (m.in. Polską Izbę Książki czy Izbę Wydawców Prasy), a także osoby związane zawodowo z rynkiem wydawniczym. Główne cele statutowe Polskiej Książki to zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi i ochrona praw autorskich oraz pobieranie opłat z tytułu licencji ustawowych i innych form odpłatnego dozwolonego użytku w chwili obecnej z tytułu opłat reprograficznych. Aby jak najpełniej realizować te cele także na arenie międzynarodowej, SAiW Polska Książka jest od wielu lat aktywnym członkiem organizacji IFRRO, o której szeroko piszemy w tym numerze. Członkami SAiW Polska Książka mogą być osoby fizyczne i osoby prawne, które spełniają wymogi określone w statucie i złożyły deklarację członkowską, na podstawie której Zarząd SAiW Polska Książka podejmuje uchwałę o przyjęciu w poczet członków. Stowarzyszenie dokonuje jednak repartycji opłat reprograficznych na rzecz wszystkich uprawnionych wydawców, bez względu na to, czy dany wydawca, który ma otrzymać wypłatę, jest członkiem Stowarzyszenia, czy też nie. Statut SAiW Polska Książka precyzuje, że zbiorowe zarządzanie dokonywane przez Stowarzyszenie odbywać się może na określonych w nim polach eksploatacji oraz w odniesieniu do określonych tam typów utworów. Statut tworzy jednak tylko szerokie ramy możliwego, ale nie faktycznie dozwolonego dla SAiW Polska Książka zbiorowego zarządzania szczegółowe i wiążące uprawnienia SAiW Polska Książka, podobnie jak i innych OZZ, precyzuje decyzja Ministra Kultury zezwalająca na wykonywanie zbiorowego zarządu na ściśle w niej określonych warunkach. W przypadku SAiW Polska Książka zasady te zawarte zostały w decyzji Ministra Kultury z 10 marca 2003 r. (sygn. DP.WPA.024/509/02, opublikowanej m.in. w zbiorczym wykazie OZZ w Monitorze Polskim z 2009 r. Nr 21, poz. 270). SAiW Polska Książka chroni również majątkowe interesy autorów i wydawców. Bardzo często bierzemy udział, najczęściej wspólnie z innymi OZZ oraz instytucjami branżowymi działającymi na rynku publikacji, w dyskusjach nad sprawami ważnymi dla całego rynku książki i prasy, a nawet szerzej dla sektora kreatywnego. Staramy się zabierać głos wszędzie tam, gdzie interes wydawców powinien być wzięty pod uwagę, a ich głos wyraźnie słyszalny. Nie boimy się działać także w sprawach trudnych czy kontrowersyjnych, czego przykładem był choćby udział Polskiej Książki w toczącej się od początku tego roku burzliwej debacie dotyczącej ratyfikacji umowy ACTA, a także w będących jej pokłosiem licznych spotkaniach na temat zakresu dozwolonego użytku w sieci. Równie istotnym celem statutowym Polskiej Książki jest działanie na rzecz upowszechniania świadomości autorskoprawnej twórców i wydawców oraz użytkowników wszelkiego rodzaju twórczości, wśród nich zwłaszcza przedsiębiorców. Realizując ten zamysł, SAiW Polska Książka regularnie organizuje konferencje, debaty i spotkania branżowe, stara się tworzyć forum wymiany informacji i doświadczeń, a także docierać za pośrednictwem prasy branżowej i swojej strony internetowej do wydawców i autorów z istotnymi aktualnymi informacjami o systemie prawa autorskiego oraz o potencjalnym wpływie jego rozwoju na modele biznesowe wydawców i dochody osiągane przez autorów dzięki uprawianiu twórczości. Nierzadko mailowo czy telefonicznie rozwiewamy wątpliwości autorów lub wydawców dotyczące prawa autorskiego. Staramy się także rzetelnie i jas no odpowiadać na pytania przedsiębiorców obowiązanych uiszczać opłaty reprograficzne. Przekaz ten jest dla nas szczególnie ważny, jeśli chodzi o mniejsze firmy, zwłaszcza punkty ksero, które na- SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

23 SAiW Polska Książka SAiW Polska Ksiażka, na podstawie udzielonej przez Ministra Kultury decyzji, może: prowadzić zbiorowy zarząd prawami autorskimi do utworów: literackich, naukowych, publicystycznych, encyklopedycznych; w zakresie, w jakim prawa do nich służą wydawcom, na następujących polach eksploatacji: 1) utrwalanie, 2) zwielokrotnianie określoną techniką, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową, 3) wprowadzanie do obrotu, 4) wprowadzanie do pamięci komputera, 5) najem, 6) użyczenie, 7) publiczne wykonanie, 8) publiczne odtwarzanie, 9) wystawianie, 10) wyświetlanie, 11) nadawanie, 12) reemitowanie, 13) publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. dal często nie do końca rozumieją sens i powód nałożonego na nie przed laty obowiązku. Właściciele punktów ksero zwracają się do nas także z pytaniami, jaki zakres kopiowania jest dozwolony, czyli jakie usługi i na rzecz kogo mogą świadczyć bez obaw o naruszenie praw autorskich. Obecnie świadomość prawnoautorska płatników jest w porównaniu z tym, co obserwowaliśmy na początku działalności Polskiej Książki znacznie większa. Mimo to, staramy się możliwie najprościej tłumaczyć przedsiębiorcom podstawy i zakres ich obowiązków, a w kwestiach spornych próbujemy przede wszystkim działać ugodowo. Granice naszych działań są jednak jasno wyznaczone przez przepisy regulujące reżim opłat od sprzętu i nośników w Polsce i w Unii Europejskiej. Kolejną grupą docelową naszej polityki informacyjnej są sami wydawcy, którzy miewają nadal wątpliwości, dlaczego są uprawnieni do uzyskania od nas wynagrodzenia z tytułu repartycji opłat reprograficznych. Nierzadko powodem nieporozumienia są obowiązujące SAiW Polska Książka zasady opodatkowania podatkiem VAT, które na bieżąco wyjaśniamy kolejnym wydawcom otrzymującym od nas wypłaty. Cieszymy się z każdej kolejnej rozmowy, korespondencji czy kolejnego artykułu, dzięki którym nasze działania stają się bardziej zrozumiałe i przejrzyste. SAiW Polska Książka konsekwentnie zaczęło realizować politykę transparentności, przekraczając nawet wymogi określone w nowym rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dotyczącym rocznego obowiązku sprawozdawczego OZZ, które po raz pierwszy znalazło zastosowanie do sprawozdań OZZ za 2011 r. Publikujemy na naszej stronie internetowej nie tylko sprawozdania roczne wraz z załącznikami, ale także kolejne transze wynagrodzeń oraz wszelkie potrzebne wydawcom informacje z zakresu naszej działalności. Jeśli coś nadal pozostaje niejasne, cierpliwie wyjaśniamy. Swoje cele statutowe SAiW Polska Książka realizuje poprzez konkretne działania, których dopuszczalny zakres również określony jest w statucie. Zasadnicze znaczenie zarówno dla Stowarzyszenia, jak i dla wnoszących opłaty oraz uprawnionych, ma zgodny z przepisami prawa podział zainkasowanych kwot. Podział ten następuje na ogólnych zasadach określonych w Regulaminie Repartycji, uchwalonym w zgodzie ze statutem przez Walne Zebranie Członków SAiW Polska Książka oraz w zgodnych z tym regulaminem szczegółowych uchwałach Zarządu. Innym istotnym sposobem realizowania celów statutowych jest występowanie przez SAiW Polska Książka przed sądami i innymi organami w zakresie dopuszczalnym przepisami prawa, w sprawach związanych z ochroną praw autorskich (np. w postępowaniu karnym, gdzie SAiW Polska Książka przysługują prawa pokrzywdzonego, oraz w postępowaniach służących dochodzeniu nieuiszczonych, mimo wezwania, opłat reprograficznych). Tak właśnie wygląda w ogólnym zarysie codzienna działalność SAiW Polska Książka, organizacji usytuowanej na nie zawsze łatwym styku pomiędzy interesami wydawców, pojedynczych użytkowników oraz przedsiębiorców, tych korzystających z utworów i tych, którzy opierają swoją działalność na imporcie lub produkcji urządzeń i nośników umożliwiających dozwolone kopiowanie. To jasne, że kiedy w grę wchodzą tak różne interesy i potrzeby, czasem zdarzają się wstrząsy. Jesteśmy jednak przekonani, że w sferze praw autorskich da się, dzięki długofalowym strategiom i przemyślanym działaniom, osiągnąć równowagę konieczną dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Aleksandra Burba 22 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

24 Przychodzi wydawca do OZZ Polska Książka w pytaniach i odpowiedziach W codziennej korespondencji czy rozmowach telefonicznych wydawcy zadają pracownikom Stowarzyszenia różne pytania. Większość z nich dotyczy ogólnych ram działalności Stowarzyszenia Autorów i Wydawców Polska Książka oraz repartycji i zagadnień z nią powiązanych. Poniżej wyjaśniamy te sprawy, o które wydawcy dopytują najczęściej. 1) Na jakiej podstawie prawnej działa Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka? SAiW Polska Książka zostało powołane w 2002 r. przez środowiska twórców i wydawców związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim i Uniwersytetem Warszawskim jako organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. W myśl ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art. 104 ust. 1): Organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi ( ) są stowarzyszenia zrzeszające twórców, artystów wykonawców, producentów lub organizacje radiowe i telewizyjne, których statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonych im praw autorskich lub praw pokrewnych oraz wykonywanie uprawnień wynikających z ustawy. W chwili obecnej działalność SAiW Polska Książka polega na wykonywaniu zadań reprograficznej OZZ i prowadzona jest w oparciu o licencje ustawowe z art. 20 i 20 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.), decyzję Ministra Kultury z dnia 10 marca 2003 r. (sygn. DP.WPA.024/509/02), statut, regulamin repartycji oraz uchwały repartycyjne. Na podstawie 8 Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie określenia kategorii urządzeń i nośników służących do utrwalania utworów oraz opłat od tych urządzeń i nośników z tytułu ich sprzedaży przez producentów i importerów (Dz. U. Nr 105, poz. 991, z późn. zm.) oraz 6 Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 27 czerwca 2003 r. w sprawie opłat uiszczanych przez posiadaczy urządzeń reprograficznych (Dz. U. Nr 132, poz. 1232) SAiW Polska Książka jest uprawnione do poboru i podziału tego rodzaju opłat pomiędzy wydawców. 2) Czy konieczna jest przynależność do Stowarzyszenia, aby otrzymać wynagrodzenie? Wypłata z tytułu repartycji opłat obejmuje wszystkich wydawców, których aktywności wydawniczej dowodzą informacje o egzemplarzach obowiązkowych zarejestrowanych przez Bibliotekę Narodową. Rekompensaty wyliczane są dla wszystkich podmiotów spełniających przyjęte przez Stowarzyszenie minimum ilości i/lub jakości publikacji (przykładowo: dwie publikacje naukowe w ciągu dwóch ostatnich lat itd.) bez względu na członkostwo w Stowarzyszeniu. 3) Jakie są obowiązki wydawców względem Stowarzyszenia? Wydawcy nie mają wobec Stowarzyszenia żadnych obowiązków. Mają przede wszystkim prawa, a jednym z nich jest otrzymywanie przysługującego na mocy ustawy wynagrodzenia, które jest formą rekompensaty za straty poniesione z tytułu kopiowania przez użytkowników w ramach dozwolonego użytku osobistego wydawanych przez nich utworów. Wydawcy proszeni są jedynie o aktualizowanie swoich danych i informowanie Stowarzyszenia, jeśli nastąpiły jakiekolwiek zmiany prawne w wydawnictwie, np. podziały, konsolidacje, zmiany dotyczące adresu siedziby lub rachunku bankowego. 4) Na jakiej podstawie wypłacane są środki dla stowarzyszeń i urzędów, które wydają publikacje? Wypłaty repartycyjne należą się wszystkim podmiotom sprawczym, także stowarzyszeniom, urzędom, muzeom, bibliotekom, szkołom itd., które wydane przez siebie publikacje przesłały Bibliotece Narodowej w ramach realizacji obowiązku ustawowego (biblioteczny egzemplarz obowiązkowy) oraz dodatkowo spełniły przyjmowane rokrocznie przez Zarząd SAiW Polska Książka kryterium minimum ilościowo-jakościowego, tj. zgłosiły do BN ilość i rodzaj publikacji dowodzący ciąg łości działań i aktywności wydawniczej w danym okresie. 5) Czy wydawca będzie musiał ponieść jakieś koszty w związku z wypłatą wynagrodzenia z tytułu kopiowania wydawanych przez niego utworów? Ze względu na to, że SAiW Polska Książka zostało objęte obowiązkiem płacenia podatku od towarów i usług, każdemu wydawcy wystawiana jest faktura VAT, nota księgowa oraz oświadczenie o kompensacie dokumentujące pomniejszenie wypłacanych środków o rozliczenia związane z procesem wypłaty. Oznacza to, że 23-procentowemu opodatkowaniu podlega traktowana jako usługa czynność pobierania i podziału opłat reprograficznych, przy czym podstawą opodatkowania jest suma kosztów działalności SAiW Polska Książka. SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

25 SAiW Polska Książka Ponieważ rozliczenie z wydawcą odbywa się w sposób bezgotówkowy przekazywane na konto środki zostają pomniejszone o wierzytelność SAiW Polska Książka wydawca nie zwraca i nie wpłaca do SAiW Polska Książka żadnych należności. 6) Czy każdy wydawca może skorzystać z wypłat wynagrodzenia oferowanych mu przez Stowarzyszenie? SAiW Polska Książka jako OZZ delegowana i legitymowana do inkasa i podziału opłat pomiędzy uprawnionych nie przedstawia oferty w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz wykonuje ustawowy obowiązek przekazywania wynagrodzeń należnych wydawcom z tytułu dozwolonego prawem kopiowania wydawanych przez nich publikacji, dokonywanego przez osoby trzecie na użytek osobisty. Stowarzyszenie Polska Książka prowadzi repartycję bezpośrednią na rzecz wydawców szeroko rozumianych książek obejmuje swoją działalnością zarówno materiały określone standardem ISBN, jak i druki muzyczne opisane numerem ISMN. Z kolei środki wyliczone dla wydawców prasy przekazywane są Stowarzyszeniu Wydawców REPROPOL właściwej dla prasy organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która na podstawie porozumienia z SAiW Polska Książka zajmuje się repartycją opłat reprograficznych na rzecz wydawców prasowych. 7) Czy wynagrodzenie wypłacane wydawcom zależne jest od ilości przesyłanych bibliotekom egzemplarzy obowiązkowych? Wynagrodzenie i jego wysokość pozostają w ścisłej zależności od liczby i rodzaju publikacji przesyłanych Bibliotece Narodowej jako egzemplarze obowiązkowe. Kwoty dla poszczególnych wydawców naliczane są na podstawie pochodzących z Biblioteki Narodowej szczegółowych danych o materiałach wydanych (zgłoszonych do BN) w danym roku. Na podstawie wyników badań struktury kopiowania wyliczane są wskaźniki odpowiadające sile repartycyjnej poszczególnych typów książek, które następnie przemnażane są przez dane dotyczące publikacji danego wydawcy. Zgodnie z obecnie stosowanymi zasadami punktem wyjścia do przeprowadzenia repartycji dla wydawców książek jest repertuar liczby i rodzaju egzemplarzy obowiązkowych z dwóch lat poprzedzających dany rok kalendarzowy, co oznacza zarazem, że za każdą publikację wydawca otrzymuje wypłatę dwukrotnie, w dwóch kolejnych latach. Przykładowo przy repartycji za rok 2011 brany jest pod uwagę repertuar z lat 2009 i 2010, a zatem dane za rok 2010 (wraz z danymi za rok 2011) będą z kolei podstawą dla wyliczeń repartycji za rok ) Kto płaci za pracę i pośrednictwo SAiW Polska Książka? Do podziału pomiędzy wydawców za dany rok repartycyjny (tj. rok bilansowy, w którym pobierane były i za który dzielone są środki) przeznaczane są sumy już pomniejszone o koszty poniesione na cele repartycyjne. Na każdego wydawcę obliczany jest koszt jednostkowy pozostający w ścisłej relacji do wydatków związanych z inkasem, dochodzeniem zaległych środków, repartycją oraz ogólnymi kosztami zarządu, który następnie ze względu na objęcie Stowarzyszenia obowiązkiem płacenia VAT-u ulega opodatkowaniu. Opodatkowaniu podlega zatem świadczona wydawcom usługa redystrybucji, czyli praca i pośrednictwo SAiW Polska Książka, polegające na pobieraniu i dzieleniu pomiędzy uprawnionych opłat od producentów i importerów urządzeń reprograficznych i papieru oraz od posiadaczy urządzeń reprograficznych (punktów ksero) świadczących usługi w zakresie powielania utworów w ramach dozwolonego użytku osobistego. 9) Jak często dokonywane są wypłaty środków repartycyjnych i w jakiej kolejności transze przekazywane są księgowości? Stowarzyszenie Polska Książka wypłat repartycyjnych dla wydawców książek dokonuje sukcesywnie, w każdym miesiącu przekazując środki około 50 kolejnym podmiotom uprawnionym. Kolejność przekazywania transz do księgowości uzależniona jest od wielu czynników, m.in. od tego czy dane poszczególnych wydawców niezbędne do wykonania przelewu wprowadzone są już do systemu księgowego, czy są poprawne (zaktualizowane przez beneficjenta), czy repartycje były już wcześniej wykonywane dla danego podmiotu, a także czy przekazywane kwoty spełniają wymagany próg, czyli określone w uchwale Zarządu Stowarzyszenia 300 zł (w przypadku kwot niższych należności kumulowane są do momentu przekroczenia tej wartości, która uznana została za wypłatę ekonomicznie efektywną). Warto przy tym podkreślić, że wypłaty repartycyjne za dany rok mogą zostać rozpoczęte dopiero po zatwierdzeniu poddanego wcześniej badaniu biegłego rewidenta sprawozdania finansowego przez Walne Zebranie Członków. Pełny wykaz transz zrealizowanych dotychczas w roku 2012 dostępny jest na stronie w zakładce Serwis wydawcy/archiwum repartycji. 10) W jaki sposób obliczana jest wartość usługi redystrybucji opłat reprograficznych? Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka jest organizacją typu non-profit. W związku z tym wszystkie zainkasowane opłaty reprograficzne, jak również odsetki od tych opłat (po odliczeniu kosztów działania) przekazywane są podmiotom uprawnionym, a więc dzielone pomiędzy wydawców. Zebrana pula przypada w odpowied- 24 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

26 niej proporcji, wynikającej z badań struktury kopiowania za dany rok, wydawcom prasy i wydawcom książek. Wraz z obowiązującą od 2011 r. nowelizacją ustawy o VAT działania związane z redystrybucją traktuje się jako usługę, a podstawą naliczenia 23% podatku VAT są koszty SAiW Polska Książka. Koszty obejmują zarówno koszty działań związanych z inkasem i repartycją, jak i z ogólnymi kosztami zarządu, i dzielone są na wszystkich uprawnionych do otrzymania wypłaty wydawców w proporcji do wielkości przypadających na nich wynagrodzeń. 11) Jakie dokumenty towarzyszą wypłacie środków? Wystawiane dla każdego podmiotu dokumenty: faktura, nota księgowa oraz oświadczenie kompensacyjne, obrazują pomniejszenie środków przekazywanych na konto wydawców o koszt i podatek VAT. Faktura dokumentuje naliczenie VAT-u od usługi redystrybucyjnej wykonywanej przez Stowarzyszenie, nota księgowa poświadcza wysokość uznania, czyli kwoty, jaką wydawca otrzymałby na swoje konto, gdyby SAiW Polska Książka nie ponosiło żadnych kosztów związanych z funkcjonowaniem i nie odprowadzało podatku od towarów i usług (innymi słowy: jest to kwota przed potrąceniem kosztu jednostkowego przypadającego na wydawcę oraz VAT-u od tego kosztu), natomiast oświadczenie o kompensacie dokumentuje bezgotówkowe rozliczenie, tj. pomniejszenie przekazywanej na konto należności o wspomniane wyliczenia. 12) Czy kserowanie materiałów objętych ochroną prawa autorskiego jest legalne? Powielanie książek i innych materiałów chronionych nawet jeśli dotyczy całych utworów jest legalne, jeśli wykonywane jest w ramach dozwolonego użytku osobistego w rozumieniu przepisów prawa autorskiego (art ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.). 13) Czy wydawcy mogą wykonywać usługi reprograficzne w zakresie powielania materiałów? Przepisy prawa umożliwiają w ramach dozwolonego użytku osobistego wykonywanie kopii samodzielnie lub przy pośrednictwie punktu reprograficznego prowadzącego działalność gospodarczą. Sytuacja zlecania dotyczy zatem wszystkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zakresie powielania, ponieważ uiszczają one stosowne opłaty z tego tytułu, które później właśnie w ramach repartycji dzielone są pomiędzy wydawców (ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. art. 23 zapis o dozwolonym użytku osobistym, oraz art zapis o punktach ksero). 14) Czy repartycja przyznawana wydawcom jest wypłatą za nielegalne kopiowanie? Opłaty przewidziane w art. 20 i 20 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w założeniu mają rekompensować wydawcom straty ponoszone przez nich w związku z dopuszczonym przez ustawę użytkiem osobistym. Wykonywanie kopii samodzielnie lub przy pośrednictwie punktu reprograficznego jest legalne, jeśli nie wykracza poza ramy dozwolonego użytku osobistego określone w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. o p r a c. Nata l i a Ko s i n i a k Do czego ISTC? Nowe narzędzie przetwarzania danych w przemyśle książkowym International Standard Text Code międzynarodowy system identyfikacji i rejestracji tekstów, w skrócie ISTC, to nowy system identyfikacyjny w przemyśle księgarskim. Podczas gdy ISBN (International Standard Book Number) opisuje każdy indywidualny format produktu, czyli zarówno książkę w postaci Magdalena Kusak fizycznej, np. w twardej czy miękkiej oprawie, jak i wersję cyfrową, np. audiobook, e-book o rozszerzeniu.pdf czy innym ISTC określa tekst, który kryje się za każdą z tych manifestacji. Utwory podlegające identyfikacji za pomocą ISTC są precyzyjnie określone. Muszą być wyrazem pracy o charakterze intelektualnym lub twórczym, mieć formę tekstu (ciąg słów uszeregowanych w odpowiednim porządku) i być przeznaczone do publikacji. Hamlet oraz Duma i uprzedzenie są w tym kontekście całkowicie abstrakcyjnymi całościami, niezależnymi od ich fizycznych czy cyfrowych opakowań, SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

27 SAiW Polska Książka w których mogą być przekazane czytelnikowi. Unikalny numer ISTC stosuje się zatem do wszystkich edycji i wersji tego samego tekstu bazowego. ISTC identyfikuje i grupuje w ten sposób wszystkie formaty lub przejawy podstawowego tekstu. ISTC jest zaawansowanym i elastycznym standardem, choć jego potencjalna wielowarstwowość i kompleksowość może trochę onieśmielać. Z początku negowano szerokie zastosowanie ISTC dla przemysłu wydawniczego. Celem tego artykułu jest wyjście poza oficjalną dokumentację dotyczącą standardu i zmierzenie się z wątpliwościami i zarzutami, jakie kierowano pod adresem tego systemu identyfikacyjnego. Niniejsze opracowanie dostarcza podstawowej wiedzy na temat ISTC, jak również przedstawia konkretne przykłady, krok po kroku wyjaśniające wydawcom i innym zainteresowanym stronom, które nie zetknęły się jeszcze z ISTC, zasady działania tego standardu identyfikacyjnego. Sukces we wprowadzaniu standardu zależy od wspólnego zaangażowania wydawców i agencji rejestracyjnych w celu precyzyjnego powiązania tekstów bazowych i ich pochodnych. Jednocześnie zarówno agencje, jak i użytkownicy powinni mieć świadomość, że struktura kodująca systemu składa się z elementów otwartych i elastycznych, pozwalających na dokonanie wyboru, ale także z elementów obligatoryjnych. ISTC jak to działa? ISTC jest międzynarodowym Standardem ISO (ISO 21047), opublikowanym w marcu Standard podobnie do standardu ISBN jest zarządzany przez Międzynarodową Agencję ISTC, która udziela licencji podległym jej agencjom rejestracyjnym nadającym numery ISTC. Żadna z takich agencji nie ma wyłączności terytorialnej (chociaż np. Nielsen Book i Bowker prowadzą agencje rejestracyjne odpowiednio w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, MVB z kolei w Niemczech). Oprócz Standardu ISO Międzynarodowa Agencja ISTC wydała dokument wspierający implementację ISTC, który ma charakter podręcznika i razem ze specyfikacją dla programu ONIX dla Rejestracji ISTC (ciąg wiadomości XML) stanowi instrukcję dla wprowadzających dane do nowej, globalnej bazy danych Standard Text Registration System (STRS) i rejestrujących teksty w systemie ISTC. Baza STRS jest wspólna dla wszystkich agencji ISTC. Oczywiście elektroniczne wprowadzanie danych do bazy jest najbardziej odpowiednią metodą uzupełniania tejże bazy, na życzenie rejestrujących mogą jednak również zostać udostępnione inne metody. ISTC identyfikuje utwór odrębny, o charakterze intelektualnym bądź twórczym, wyrażony w formie tekstu (np. utwór prozatorski, poetycki, tekst piosenki, scenopis, dialogi z filmu). Taki utwór może zawierać ilustracje czy zdjęcia, ale nie mogą one stanowić przeważającej jego części. Dlatego album ze zdjęciami, w którym tekst stanowi jedynie niewielki komentarz, nie może zostać umieszczony w bazie STRS i nie można mu nadać numeru ISTC. Graficznym wersjom powieści, komiksów, mang itp. można nadawać numery ISTC, ale w tym przypadku ISTC identyfikuje jedynie część tekstową, nie rysunki. Każdy, a mianowicie: autor, wydawca, przedstawiciel autora, bibliotekarz, organizacja zbiorowego zarządzania, instytucje zbierające dane, może zarejestrować nowy utwór, zgłaszając się do agencji rejestracyjnej. Jedynym wymogiem jest dostatecznie szeroka wiedza na temat rejestrowanego utworu. Wybrana agencja rejestracyjna przeprowadza komputerowy test oparty na algorytmie i na podstawie wprowadzonych danych ustala, czy dany tekst został już wcześniej umieszczony w bazie przez inną agencję, czy też nie. Wszystkie numery ISTC są umieszczane w jednej, globalnej bazie o wymienionej już nazwie Standard Text Registration System (STRS) Ustandaryzowany System Rejestrujący Teksty. Numer ISTC składa się z 16 znaków, stanowiących cztery komponenty, oddzielone od siebie kreskami lub spacjami, np.: ISTC A F4CB2C-B Pierwszy i trzeci element opierają się na systemie szesnastkowym i umożliwiają użycie cyfr od 0 do 9 oraz liter od A do F. Pierwszy element, np. A02, oznacza numer agencji rejestracyjnej, za pośrednictwem której nadano numer ISTC. Następny element to rok rejestracji. Trzeci to aktualny i jednoznaczny identyfikator tekstu. Ostatni znak jest cyfrą kontrolną. Ten szesnastkowy system generowania pozwala na zarejestrowanie odrębnych utworów rocznie. ISTC dostarcza mechanizmu, który umożliwia pogrupowanie utworów o tej samej zawartości (lub też w niektórych przypadkach o różnej zawartości, pochodzącej z tego samego źródła), natomiast sam numer nie posiada żadnego elementu, który wskazywałby na to, kto zarejestrował tekst. Numer ISTC nie stanowi niczyjej własności, jest przypisany do tekstu, który identyfikuje. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza może być publikowany w nieograniczonej liczbie formatów czy języków, a także przez wielu wydawców, ale może być zarejestrowany w bazie ISTC tylko jako jeden, oryginalny tekst. Numer ISTC można nadać jedynie utworowi o charakterze intelektualnym bądź artystycznym, posiadającemu formę tekstu i takiemu, który zo- 26 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

28 stanie lub został opublikowany (książka w twardej lub miękkiej oprawie, audiobook, e-book itp.), czyli takiemu, który posiada numer ISBN, a także przypisany mu zestaw metadanych (np. w formacie Onix). Z bibliograficznego punktu widzenia ISTC jest atrybutem powiązanym z metadanymi, jakie kryją się za jednym lub kilkoma numerami ISBN. ISBN, który odwołuje się do tego samego ISTC, nie jest widoczny w wyszukiwarce bazy danych numerów ISTC. Nie jest to identyfikator służący do wylistowania utworów, które można kupić. Jest to narzędzie funkcjonujące w połączeniu z bazami danych w formie katalogów, z systemami zarządzania danymi (CMS) i innymi wyszukiwarkami publikacji oraz internetowymi platformami sprzedażowymi. ISTC ułatwia wyszukiwanie danych znacznie bardziej precyzyjnie niż dotychczas. W przypadku odpytania bazy według tytułu użytkownik, żeby wyszukać wszystkie wydania, nie musi już znać wszystkich tytułów, pod jakimi ukazał się dany utwór. Wystarczy, że będzie znał tytuł jednego wydania, do którego przypisano numer ISTC, żeby za pomocą wyszukiwarki ISTC dotrzeć do innych wydań utworu. Jeden utwór z przypisanym mu numerem ISTC (np. Stephenie Meyer, Zmierzch) może mieć zatem nieograniczoną ilość wydań w różnych formatach, każde z przypisanym numerem ISBN, np. ISBN 1 twarda oprawa ISBN 2 miękka oprawa ISBN 3 broszura promująca film ISBN 4 książka wydana dużą czcionką ISBN 5 wydanie biblioteczne ISBN 6 e-book w formacie PDF do pobrania ISBN 7 e-book Kindle ISBN 8 e-book Sony ISBN 9 audiobook w pełnej wersji do pobrania ISBN 10 audiobook w pełnej wersji na płycie CD Należy podkreślić, że bazą dla wszystkich tych wydań jest ten sam tekst ta sama kolejność słów, znaków, spacji, przedstawiona jedynie w różnej postaci. W kontekście ISTC nie jest istotne, że odbiorca, nawet jeśli słowa utworu są takie same, może nie uznać wersji audio utworu i wydania w twardej oprawie za równorzędne albo że aktor czy autor odczytuje tekst. Poprzez ISTC wszystkie z dziesięciu wymienionych wydań mogą zostać powiązane ze sobą jako ta sama rzecz i można je połączyć w jedną całość dla różnych celów. W odwrotny i również użyteczny sposób ISTC może odróżnić tę całość od innych utworów o tym samym lub podobnym tytule bądź zestawie metadanych, które mogą wydawać się z pozoru takie same, ale u podstaw których nie leży ten sam tekst i które mają wobec tego przypisany inny numer ISTC. Trzeba przy tym podkreślić, że struktura ISTC pozwala na to, aby poszczególne wydania tekstu posiadały więcej niż jeden ISTC, jeśli utwór posiada więcej niż jeden możliwy do wyodrębnienia i unikalny element tekstowy. Protokół ISTC wymaga, żeby każdy zarejestrowany utwór zawierał określenie, czy jest to utwór oryginalny czy też pochodny (derywat). W zestawie metadanych systemu ISTC opisujących utwór pochodny należy zawsze podać numer ISTC tekstu źródłowego, na bazie którego powstał tekst pochodny, a także rodzaj derywacji (np. kompilacja, tłumaczenie). W ten sposób możliwe jest połączenie dwóch utworów (tekstu oryginalnego i pochodnego). Istotny jest również fakt, że korzyści dla środowiska książki i prasy wynikające z wykorzystania systemu ISTC zależą od stopnia precyzji metadanych wprowadzanych do bazy ISTC. Agencje Bibliograficzne Nielsen i Bowker udostępniły wyszukiwarkę internetową pod adresem: -search-beta.peppertag.com/ptproc/ IstcSearch, dzięki której można przeszukiwać bazę STRS (bazę systemu rejestracyjnego ISTC). Wydawcy, autorzy, bibliotekarze i użytkownicy prywatni mogą w niej wyszukać numer ISTC, wpisując autora lub tytuł utworu interesującej ich publikacji. Potencjalni rejestrujący nowe utwory mogą sprawdzić, czy utwór, któremu chcą nadać numer ISTC, został już wcześniej zarejestrowany w bazie. Baza nie umożliwia jeszcze wyszukiwania wszystkich utworów skorelowanych z danym tekstem i nie daje możliwości wyszukiwania utworów po numerze ISBN. Podanie numerów ISBN podczas rejestracji w systemie ISTC wspiera proces wyodrębniania rejestrowanego tekstu od innych jemu podobnych, dlatego też formularz ISTC zawiera pola, gdzie należy podać pełny numer ISBN (ISBN dziesięcio- lub trzynastocyfrowy). Zestaw metadanych niezbędnych do zarejestrowania tekstu we wspomnianym już systemie rejestrującym STRS (Standard Text Registration System) składa się z możliwie najmniejszej ilości danych niezbędnych do uniknięcia podwójnej rejestracji tego samego tekstu. W chwili wprowadzania danych do bazy nie jest możliwe podanie wszystkich istniejących reprezentacji tekstu źródłowego (bazowego). Rejestrujący tekst po raz pierwszy może w każdej chwili dodać nowe utwory, również inni agenci, inni wydawcy lub posiadacze praw do utworu, czy ich pełnomocnicy mogą wprowadzić później teksty pochodne, np. tłumaczenia. Taki mechanizm zapewnia dynamiczną korektę (jeśli to niezbędne) oraz wzbogacenie bazy ISTC i powiązanych z nią baz danych. Warto podkreślić, że w chwili utworzenia wpisu w bazie ISTC nikt nie staje się właścicielem numeru ISTC. Za- SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

29 SAiW Polska Książka rządzanie powiązaniami ISTC ISBN i odwrotnie, ISBN ISTC, znajduje się w rękach serwisów bibliograficznych, stowarzyszeń licencjonujących i zarządzających prawami autorskimi, a także wydawców (w zakresie ograniczonym do publikacji, które do nich należą). System ISTC korzyści i beneficjenci ISTC jest systemem, który jest przydatny dla autorów, ich przedstawicieli i organizacji ich zrzeszających, jak również dla wydawców, posiadaczy praw autorskich, dystrybutorów, bibliotek, a także instytucji zbierających dane i nimi zarządzających, agencji bibliograficznych, licencjonujących i prowadzących rejestry posiadaczy praw. Może być wykorzystany w następujący sposób: 1. Wyszukiwanie, grupowanie i rozróżnianie danych niezbędne dla precyzyjnego wyszukiwania ISTC, jako identyfikator stosowany dla wszystkich przejawów utworu (niezależnie od rodzaju wydania, formatu czy formy) opierających się na tym samym tekście bazowym, pozwala na pogrupowanie i wyfiltrowanie podczas wyszukiwania istniejących manifestacji tego tekstu (por. przytoczony wcześniej przykład utworu Zmierzch). Osoba szukająca danych musi zlokalizować w bazie tylko jedną reprezentację utworu, którego szuka, a następnie sprawdzić powiązane z nim numery ISTC po to, aby dotrzeć do innych wydań tego samego tekstu. Jednocześnie ma ona pewność, że w wyfiltrowanych danych nie ma utworów, które mają ten sam lub podobny opis, a odwołują się do zupełnie innego tekstu. Ten sposób wyszukiwania pozwala również na odnalezienie utworów pochodzących od tego samego tekstu, które z różnych przyczyn mają nieco inne metadane lub inny tytuł czy nazwę. 2. Wyszukiwanie do analiz sprzedaży i wypożyczeń Rozwój nowych technologii umożliwił wydawcom udostępnianie utworów czytelnikom w wielu różnych formach: papierowej (w różnych oprawach, wydaniach przeznaczonych dla bibliotek, wydaniach o większym druku niż standardowy, broszurach promujących filmy i książki), audio (w licznych formatach, możliwych do pobrania lub na płytach CD), a także cyfrowej (dostępnej online i offline, dla czytników, telefonów komórkowych i wszelkich innych urządzeń odtwarzających, z programami DRM kompresującymi pliki i ograniczającymi funkcjonowanie czy rozpowszechnianie lub też bez nich). W ciągu ostatnich lat zapotrzebowanie bibliotek na odpowiednio uszeregowane dane, pozwalające na rozróżnienie formatów w celu wypożyczania, znacznie wzrosło. Co więcej, istnieje potrzeba precyzyjnego rozróżnienia wypożyczeń bibliotecznych dla różnych celów, np. badawczych i marketingowych, jak również po to, by dopasować wypożyczoną wersję utworu do urządzenia odtwarzającego, jakim dysponuje wypożyczający. Twórcy list rankingowych bestsellerów, dziennikarze i analitycy rynku potrzebują baz danych uszeregowanych w taki właśnie sposób, jaki oferuje system ISTC, czyli opartych na tekstach bazowych. 3. Rozróżnianie praw autorskich i zarządzanie nimi Dystrybutorzy na globalnym rynku internetowym mogą nieświadomie naruszać porozumienia dotyczące praw do utworów ograniczonych do danego rynku. Masowa rejestracja utworów w systemie ISTC pozwoli sprzedawcom obsługującym rynki międzynarodowe ustalić, które wydania są ograniczone do sprzedaży na określonym terytorium, i wyselekcjonować jedynie te posiadające prawa do sprzedaży na danym rynku. Możliwe jest także wykorzystanie ISTC przez sprzedawców dysponujących wyłącznym prawem do sprzedaży utworu na danym obszarze do wykrywania treści naruszających to prawo. Rejestracja w systemie ISTC pozwoli na poprawną identyfikację utworów pochodnych, które w inny sposób nie mogłyby zostać odnalezione w wyszukiwarkach za pomocą tytułu czy innego parametru opisowego w rodzimym języku. ISTC może być stosowane jako narzędzie wspierające czynności związane z ochroną autorskoprawną utworów. Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i inne organizacje tworzące rejestry takich praw potrzebują rozwiązania grupującego utwory w celu wykorzystania wyników w analizach żywotności ekonomicznej czy też dla celów dystrybucyjnych lub licencyjnych. Szczególne znaczenie mają tutaj czynności związane z tworzeniem nowych rejestrów praw Book Rights Registry w Stanach Zjednoczonych oraz ARROW (Accessible Registries of Rights Information and Orphan Works towards Europeana) w Europie. 4. Katalogowanie i zarządzanie kolekcjami bibliotecznymi Jednolite monitorowanie tytułów mechanizm z jednej strony pozwalający na ustalenie, które utwory (na przykład książki) mają dokładnie tę samą zawartość, z drugiej zaś służący do odnalezienia i zidentyfikowania wersji poprawionych lub pozostałych wydań wcześniejszych publikacji zawsze stanowiło wyzwanie w dziedzinie zarządzania katalogami bibliotecznymi. Biblioteki dzięki posiadanym metadanym chcą uniknąć zamawiania po raz kolejny utworu, który mają już w swoich zbiorach. Może się to odbywać na poziomie podstawowym, czyli opierać się na wydaniach w twardej oprawie i ich odpowiedni- 28 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

30 kach w miękkiej, wydawanych kolejno, być może przez innego wydawcę lub innym drukiem, albo też na bardziej skomplikowanym poziomie, angażującym liczne wersje cyfrowe. Jednolite monitorowanie tytułów wykonywane jest globalnie przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych, The British Library i serwisy biblioteczne takie jak OCLC (Online Computer Library Center). Pomimo istnienia standardów rejestracyjnych akceptowanych przez środowisko biblioteczne ich znaczenie i przydatność okazują się drugorzędne, ponieważ wytyczne tych systemów dotyczące katalogowania tekstów bazowych, przejawów tych tekstów i wersji są różne, czasami niespójne i bardzo często ze zrozumiałych powodów subiektywne. Określenie tak jak ma to miejsce w przypadku ISTC od początku poprawnej hierarchii: tekst bazowy / jego przejawy, przez samego autora bądź wydawcę utworu będzie zawsze dostarczać najbardziej trafnych, prawidłowych i potwierdzonych informacji. Równie ważną kwestią dla bibliotek jest monitorowanie danych dotyczących autorów, zwłaszcza kiedy autor posiada pseudonim, nazwę zwyczajową lub jego imię i/lub nazwisko można zapisać w różny sposób. Monitorowanie tych danych jest dokonywane, przeważnie ręcznie, za pomocą mechanizmów centralnego katalogowania (np. LOC, Library of Congress). Bardziej rygorystyczna kontrola powiązań istniejących pomiędzy tekstem bazowym a jego przejawami i utworami pochodnymi, jaką oferuje system ISTC, bezsprzecznie wpłynie na lepszą kontrolę danych dotyczących autorów. W dalszej perspektywie narzędziem służącym do tego celu będzie standard ISNI International Standard Name Identifier (Międzynarodowy Standard Identyfikujący Autorów), opisany jako norma ISO 27729:2012. Warto dodać, że w formacie metadanych ONIX for ISTC można już przypisywać numery ISNI autorom i współtwórcom utworów. 5. Systemy wewnętrzne (w szczególności dotyczące wydawców i pełnomocników autorów) ISTC zaprojektowano tak, by mógł służyć jak największemu gronu użytkowników i stanowić realną pomoc w wyszukiwaniu informacji oraz ułatwić wymianę precyzyjnych informacji w obrocie komercyjnym. Najprawdopodobniej, wraz ze wzrostem popularyzacji standardu, ISTC będzie mógł zostać wykorzystany przez wydawców w ich wewnętrznych systemach finansowych i administrujących, zwłaszcza tam, gdzie wymagane są pogrupowane i odpowiednio uszeregowane dane. Wiele utworów już jest uszeregowanych według pojedynczych kontraktów autorskich dla celów związanych z wyliczaniem tantiem lub też jest połączonych z rejestrem służącym do tworzenia planów budżetowych, wprowadzanych do raportów i analiz sprzedażowych albo do wypłacania prowizji od sprzedaży. Liczni wydawcy, choćby dla celów marketingowych, potrzebują informacji uszeregowanych według tytułu. Wykorzystuje się je na potrzeby internetowych katalogów sprzedażowych, formularzy zamówień czy zaawansowanych kart specyfikacyjnych albo też ulotek, reklamy drukowanej i tej w formie mailingu. Połączenie danych w taki sposób często powodowało nadmiar metadanych wynikający z konieczności przypisania odrębnych numerów ISBN każdemu pojedynczemu formatowi obecnemu na rynku, włączając w to rozwijające się w dynamicznym tempie formaty dla e-booków i audiobooków. Konieczność utrzymania prawie identycznych zestawów metadanych na poziomie ISBN w ONIX for Books (który obecnie może działać jedynie na poziomie ISBN) prowadzi do powtarzalności i nadmiaru, co utrudnia zarządzanie danymi. Aby uniknąć takich problemów, wydawcy używają dla utworów lub projektów własnych identyfikatorów, pozwalających pogrupować i połączyć odpowiednio dane za pomocą metadanych w prowadzonych przez nich rejestrach wykorzystania ISBN. Użycie ISTC w podobnych przypadkach ułatwi im pracę. W miarę rozwoju wspólnego standardu będzie można integrować nowe moduły (gotowe lub stworzone na indywidualne potrzeby) z istniejącymi strukturami danych. Interfejsy i systemy będą w stanie wymieniać się informacjami, a dane będą mogły być udostępniane i wykorzystywane wielokrotnie. ISTC w bibliografii Większość rezultatów wyszukiwania bibliograficznego ma swój początek w wyszukiwarkach i na platformach oferujących publikacje. ISTC umożliwia bardziej precyzyjne wyszukiwania, które można określić jako otrzymywanie żądanego wyniku bez jednoczesnego otrzymywania danych, których nie potrzebujemy. Z tego powodu beneficjentem systemu ISTC może być także konsument użytkownik tekstów, kupujący, student, bibliotekarz. Większość prób wyszukiwania rozpoczyna się od wyszukania według autora lub tytułu i w wielu przypadkach prowadzi to do wylistowania wszystkich utworów, którymi użytkownik jest potencjalnie zainteresowany. Niemniej jednak ilość utworów o tym samym tytule lub tego samego autorstwa może nie być dokładnie ta sama (to znaczy różniąca się jedynie formatem wydania, możliwa do zastąpienia), ponieważ pasujący autor lub tytuł może odnosić się do zupełnie innego utworu (np. do filmowej adaptacji czy skrótu utworu). Wyniki wyszukiwania nie wskazują, czy utwór jest dostępny w oczekiwanym lub preferowanym formacie SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

31 SAiW Polska Książka (np. w takim, który odpowiada posiadanemu przez szukającego urządzeniu do odtwarzania e-booków, lub takim, który nie ma ograniczonego użycia z uwagi na DRM czy terytorialne prawa autorskie). Zdarza się także, że ta sama treść jest dostępna pod różnymi tytułami (np. jako część kolekcji), których nie da się odnaleźć podczas wyszukiwania pełnych wersji według autora i tytułu. Przykład może tu stanowić utwór Moby-Dick. Wyszukiwanie frazy Moby-Dick w wyszukiwarce Amazona daje rezultatów w kategorii książki, uszeregowanych według porządku znanego jedynie Amazonowi. Niektóre z odnalezionych tak pozycji będą tymi, których się rzeczywiście szukało, czyli na przykład klasycznymi powieściami wydanymi przez różnych wydawców: ISBN 1 Moby-Dick Penguin Popular Classics ISBN 2 Moby-Dick Wordsworth Classics ISBN 3 Moby-Dick Norton Critical Editions ISBN 4 Moby-Dick Oxford World s Classics ISBN 5 Moby-Dick Barnes & Noble Classics ISBN 6 Moby-Dick Dover Giant Thrift Editions ISBN 7 Moby-Dick Penguin Classics Deluxe ISBN 8 Moby-Dick Longman Critical Editions ISBN 9 Moby-Dick Modern Library Classics ISBN 10 Moby-Dick Easy Read Large Print Edition Ale równocześnie otrzymuje się prawidłowe rezultaty wyszukiwania, które nie do końca są tym, czego potrzebujemy, np. audiobooki, utwory na czytnik Kindle, opracowania, scenariusze, komiksy itp.: ISBN 11 Moby-Dick. Cliff s Notes ISBN 12 A Pop-up Moby-Dick ISBN 13 Moby-Dick. Naxos Audiobook ISBN 14 Moby-Dick. Shmoop Study Guide ISBN 15 Moby-Dick The Screenplay ISBN 16 Moby-Dick for the Kindle ISBN 17 Moby-Dick: The Good Parts ISBN 18 Moby-Dick: In Half the Time ISBN 19 Marvel Illustrated Presents Moby-Dick ISBN 20 Classic Comics: Moby- -Dick Na liście wyników znajdą się i takie pozycje, które zupełnie nie są tym, czego szukamy (utwory zawierające kolokację Moby-Dick, ale niemające bezpośredniego związku z powieścią): ISBN 21 New Essays on Moby-Dick ISBN 22 Melville s Moby-Dick: An American Nekyia A Jungian Commentary ISBN 23 In Search of Moby-Dick: The Quest for the White Whale ISBN 24 Two Guys Read Moby-Dick ISBN 25 Moby-Dick or The Catfish A Trailer Park Classic ISBN 26 Whaleship Essex: The True Story of Moby-Dick ISBN 27 Moby-Dick and the Whaling Industry in the Nineteenth Century ISBN 28 Frank Stella s Moby-Dick: Words and Shape ISBN 29 The Errant Art of Moby- -Dick: The Canon, the Cold War and the ISBN 30 Ungraspable Phantom: Essays on Moby-Dick ISBN 31 Commodore Perry as White Phantom: Moby-Dick in the Context of Amazon nie szereguje oczywiście rezultatów wyszukiwania tak, jak zostało to przedstawione powyżej. Pożądane i niechciane wyniki są wyświetlane na jednej liście zawierającej przeszło rekordów, a utwory pojawiają się na niej w przypadkowej kolejności. Gdy nadamy numer ISTC klasycznemu tekstowi źródłowemu powieści Moby-Dick (dajmy na to, że będzie to ISTC A), system ISTC odwoła się tylko do tekstów zapisanych w formacie ONIX for Books, które zawierają pełny tekst klasycznego utworu źródłowego (mianowicie do tych, które widnieją w pierwszej części powyższego przykładu, czyli ISBN 1 10), co z kolei umożliwi bardziej zaawansowane wyszukiwanie w ograniczonym już do ISTC A zbiorze utworów. Zarówno Amazon, jak i inne witryny wypracowały wysoce skomplikowane algorytmy w celu monitorowania zgodności tytułów. Google Books działa nieco inaczej i stawia na tradycyjne porównywanie całego tekstu w powiązaniu z metadanymi, dlatego wyniki wyszukiwania w tym przypadku będą się różnić od tych, które można zaobserwować w Amazonie. Z kolei instytucje bibliograficzne i serwisy biblioteczne opierają się na katalogowaniu po numerach ISBN. Utwory pochodne i zastępowalność ISTC to zaawansowany, ale też elastyczny system, umożliwiający działanie na wielu poziomach. Jego pomysłodawcy stworzyli złożoną hierarchię powiązań pomiędzy utworami. System jest w stanie przedstawić najprawdopodobniej wszystkie zależności łączące utwory. Dokładna analiza przypadku powieści Moby-Dick pokazuje, że mamy do czynienia z trzema kategoriami rezultatów wyszukiwania. Pierwszy, obejmujący rezultaty głównie z pierwszego zestawu (ISBN 1 10), 30 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

32 jest tym, czego oczekujemy, jeśli szukamy egzemplarzy powieści Moby- -Dick do przeczytania. Są to bardziej lub mniej identyczne teksty, o podobnej czcionce i z wyrazami oraz spacjami uszeregowanymi w podobny sposób, wobec czego są zastępowalne z punktu widzenia tekstu źródłowego. Druga kategoria, głównie pochodząca z trzeciej grupy (ISBN 21 31), zawiera, widoczne na pierwszy rzut oka, niepoprawne wyniki wyszukiwania. Są to utwory odnoszące się do powieści Moby-Dick, ale niezawierające jej tekstu i każdy z nich powinien mieć nadany odrębny numer ISTC, na podstawie swoich metadanych. Protokół ISTC nie zezwala na drugorzędne lub krytyczne powiązania pomiędzy utworami, przez co nie będzie można stworzyć relacji zatytułowanej Moby- -Dick, z wyjątkiem powiązania, które wynika z faktu, że słowa Moby-Dick występują w tytule. Trzecia kategoria (ISBN 11 20) to utwory, które są powiązane z dziełem Melville a, ale nie są wersjami tekstu źródłowego, np.: ISBN 12 ISTC B A Pop-up Moby- -Dick ISBN 15 ISTC C Moby-Dick The Screenplay ISBN 17 ISTC D Moby-Dick: The Good Parts ISBN 18 ISTC E Moby-Dick: In Half the Time ISBN 19 ISTC F Marvel Illustrated Presents Moby-Dick ISBN 20 ISTC G Classic Comics: Moby-Dick Są to również utwory twórcze w swojej kategorii i można im nadać ich własne numery ISTC. Protokół ISTC wymaga określenia, czy utwór jest oryginalny czy pochodny (derywowany). W przypadku utworu pochodnego należy podać, o ile to możliwe, numer ISTC utworu źródłowego, od którego pochodzi tekst; dodatkowo należy określić charakter tej derywacji. Do wyboru są następujące typy: 00 Niezidentyfikowane 01 Skrót 02 Opatrzone przypisami 03 Kompilacja 04 Krytyka 05 Fragment 06 Okrojone 07 Dodano materiał nietekstowy 08 Zrewidowane (włączając w to edycje numerowane) 09 Tłumaczenie 10 Adaptacja W ten sposób każde wyszukiwanie powieści Moby-Dick może zostać ograniczone do rezultatów zawierających jedynie tekst bazowy (ISTC A jak w powyższym przykładzie) lub dodatkowo uwzględni wersje pochodne (ISTC B G). Oczywiście do każdego z tych numerów ISTC (np. scenariusz z numerem ISTC C) mogą być przypisane różne przejawy danego tekstu, np. w twardej lub miękkiej oprawie czy w postaci e-booka wszystkie posiadające numer ISBN. ISTC a utwory nietekstowe ISTC jest systemem przeznaczonym dla utworów tekstowych, ale może być również przydatny do odnajdywania obecnych w środowisku książki utworów nietekstowych, które mają nadany numer ISBN (być może niezasłużenie). Wobec tego, używając ISTC A do określenia bazowego utworu tekstowego, przeprowadzić możemy następujące operacje z pomocą wyszukiwarki Amazon: ISTC A Meyer Zmierzch Mamy jeden bazowy utwór tekstowy Zmierzch Stephenie Meyer i dlatego też odpowiada mu jeden numer ISTC. Wpisanie w wyszukiwarkę kombinacji Meyer + Twilight daje w rezultacie 273 wyniki wśród książek dostępnych na Amazonie. Mamy więc wiele przejawów (formatów) utworu, a wszystkie są opatrzone jednym ISTC A: ISBN 1 twarda oprawa ISBN 2 miękka oprawa ISBN 3 broszura promująca film ISBN 4 książka wydana dużą czcionką ISBN 5 wydanie biblioteczne ISBN 6 e-book w formacie PDF do pobrania ISBN 7 e-book Kindle ISBN 8 e-book Sony ISBN 9 audiobook w pełnej wersji do pobrania ISBN 10 audiobook w pełnej wersji na płycie CD Wyszukiwarka, dzięki zastosowaniu ISTC, odfiltrowuje z grupy ISTC A niepowiązane i niederywowane utwory, np. ISTC B, ISTC C (z których każdy może być opatrzony licznymi ISBN-ami / przejawami utworów): ISTC B Meyer: Zaćmienie (Trzecia część sagi Zmierzch) ISTC C Meyer: Księżyc w nowiu (Druga część sagi Zmierzch) ISTC D Zmierzch Ilustrowany dodatek do filmu ISTC E Zmierzch i Filozofia: Wampiry i Wegetarianie ISTC F Stephenie Meyer: Autorka sagi Zmierzch Ponadto usuwa z wyników wyszukiwania inne niepożądane przejawy utworu czy obiekty (niektóre posiadające numery ISBN): Bez ISTC Zmierzch, film DVD Bez ISTC Zmierzch, gra planszowa Bez ISTC Zmierzch, plakat Bez ISTC zabawka / breloczek / kubek z Bellą Swan ze Zmierzchu SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

33 SAiW Polska Książka Dla kluczowych tytułów, takich jak Zmierzch Stephenie Meyer, Amazon opracował stronę katalogową w taki sposób, by była jak najbardziej kompletna i jednolita. Jest to jednak efekt uzyskany za pomocą selekcji manualnej. Najprawdopodobniej większość utworów z listy Amazona to utwory o tej samej treści. Niemniej jednak ISTC zarządzany na przykład przez wydawcę Little, Brown, który opublikował Zmierzch Stephenie Meyer w dwóch wydaniach, osobno dla Wielkiej Brytanii i Europy oraz dla Stanów Zjednoczonych i Kanady, z pewnością dostarczyłby bardziej wiarygodnego spisu różnych przejawów utworu. Zdarza się przykładowo, że niektóre wersje utworów audio, które możemy znaleźć w wynikach wyszukiwania, nie zawierają tekstu w pełnej i nieskróconej formie. Funkcjonalność ISTC pozwoli na opatrzenie takiego audiobooka odrębnym numerem ISTC, połączonym ze źródłowym ISTC A. Tłumaczenia i prawa autorskie Masowa rejestracja w systemie ISTC umożliwi dystrybutorom obsługującym międzynarodowe rynki na ustalenie dostępnych wydań ograniczonych do jakiegoś terytorium, po to, by mogli oni następnie wyodrębnić tylko te z przypisanymi odpowiednimi prawami na dany rynek. W ten sposób wyszukiwanie wśród produktów z grupy ISTC A = Stephenie Meyer, Zmierzch i formatu = miękka oprawa umożliwi dotarcie do dwóch utworów o identycznej zawartości. ISBN 1 Little, Brown & Co (Megan Tinley Books) wydanie w miękkiej oprawie dla USA i Kanady (ISTC A) ISBN 2 Little, Brown (Atom Books) wydanie w miękkiej oprawie dla Wielkiej Brytanii i Europy (ISTC A) Jeśli ISTC skorelowało poprawnie dwa utwory, których bazą jest ta sama zawartość tekstowa, te dwa numery ISBN powinny mieć szczególne i różne ograniczenia terytorialne zdefiniowane w zestawie metadanych w programie ONIX (ONIX for Books). Dzięki temu sprzedawca, który znajdzie dwa przejawy tego samego tekstu, będzie w stanie określić, który z nich może legalnie sprzedawać. Takie użycie ISTC zależy jednakże od generatora wpisów ISBN opartych na programie ONIX for Books, dostarczanych do serwisów bibliograficznych, które poprawnie wypełniłyby w systemie ONIX for Books fragment dotyczący praw ograniczonych do danego terytorium i rozpowszechniły te dane; zależy również od działań samych sprzedawców, którzy musieliby być zdolni do przeprowadzenia rozróżnienia tekstów według ograniczeń wynikających z praw terytorialnych. Jest to niewątpliwie spore wyzwanie. Michael Holdsworth z Book Industry Communication i Book Industry Study Group sugeruje w związku z tym, żeby przyszłe transakcje związane z przekazywaniem praw umożliwiały określenie początkowego (licencjonującego) wydawcy lub agenta i kładły nacisk na zapis dotyczący tzw. dobrej woli. Taki zapis mógłby zobowiązać licencjobiorcę do użycia ISTC określonego przez licencjodawcę we wszystkich jego rejestrach danych w systemie ONIX for Books i innych bibliograficznych oświadczeniach i wiadomościach. Alternatywny scenariusz mógłby być taki, że sprzedawcy opieraliby się na oświadczeniu o wyłączności praw jedynie od jednej lub drugiej strony (pod warunkiem, że byłoby to wiarygodne źródło), bez konieczności przedstawiania innych oświadczeń. Wydania obcojęzyczne Protokół ISTC różni się od pozostałych systemów korelujących utwory i ich przejawy (szczególnie jeśli chodzi o sektor biblioteczny) tym, że traktuje tłumaczenia na obce języki jako utwory derywowane (pochodne) od oryginalnego źródła, nawet wówczas, gdy oczywiste jest, że cały tekst (w sensie liter i spacji) nie jest tym samym tekstem. Ta funkcjonalność może być użyteczna, ponieważ w większości przypadków przetłumaczone utwory nie odwołują się dokładnie do tekstu bazowego, który stanowił podstawę tłumaczenia. Przykładem w tym wypadku może być ponownie saga Zmierzch, ponieważ obcojęzyczne wersje pierwszych trzech tytułów sagi nie są bezpośrednimi tłumaczeniami z angielskiego (np. w języku niemieckim tytuł jest grą słów). We wszystkich tych przypadkach wersje obcojęzyczne mają swoje własne derywowane numery ISTC, ale są powiązane z utworem bazowym w języku angielskim. ISTC A (pierwszy tom sagi) Twi light EN ISTC A + ISTC B Fascination FR ISTC A + ISTC C Bis(s) zum Morgengrauen DE ISTC A + ISTC D Crepusculo ES ISTC E (drugi tom sagi) New Moon EN ISTC E + ISTC F Tentation FR ISTC E + ISTC G Bis(s) zum Mittagsstunde DE ISTC E + ISTC H Luna Nueva ES ISTC I (trzeci tom sagi) Eclipse EN ISTC I + ISTC J Hesitation FR ISTC I + ISTC K Bis(s) zum Abendrot DE ISTC I + ISTC L Eclipse ES Każdy z tych przetłumaczonych i derywowanych utworów będzie miał pewną ilość przejawów w twardej 32 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

34 /miękkiej oprawie / e-booków z przypisanym numerem ISBN. Niektóre z nich same mogą już być podstawą innych derywacji (np. skrótów, krótkich form tekstowo-obrazkowych w formie komiksów) posiadających swoje numery ISTC i mogą być z kolei powiązane z utworami na obu wyższych poziomach. Jest to dobry przykład funkcjonalności, jakie oferuje system ISTC, dostarczając złożonego rozwiązania wyprzedzającego dotychczasowy sposób poruszania się w środowisku metadanych. Jedynie autorzy i wydawcy tego typu skomplikowanych derywacji utworów oryginalnych będą w stanie je zarejestrować w systemie, jeśli oczywiście będą potrzebować odwołania do utworów oryginalnych. W każdym razie system ISTC jest w pełni przygotowany do tego typu rejestracji. Praktyczne zastosowanie ISTC Nagląca potrzeba stworzenia narzędzia łączącego drukowane i cyfrowe wersje tekstów, poprzez przyporządkowanie ich do wspólnego tytułu, czyni ISTC najprawdopodobniej najważniejszym standardem dla środowiska książki od czasów ISBN-u czytamy w raportach i dokumentacji przygotowanej przez Book Industry Communication (BIC) i Book Industry Study Group (BISG). Zastosowanie standardu ISTC znacznie usprawni wyszukiwanie i otrzymywanie pożądanych, precyzyjnych wyników na nieustannie rozwijającym się, multiproduktowym i złożonym rynku publikacji cyfrowych i papierowych. Poza tym ISTC może być przydatnym narzędziem w innych dziedzinach związanych z rynkiem książki, np. przy przeprowadzaniu analiz sprzedaży oraz w instytucjach zarządzających prawami autorskimi, tantiemami, licencjami czy umowami autorskimi. Powyższe przykłady przedstawiają użyteczność ISTC głównie z punktu widzenia dystrybucji, sprzedaży i zarządzania prawami autorskimi, które są elementami kluczowymi dla wydawców. Istotne jest jednak, by wydawcy najlepiej znający publikowane utwory, nadawali numery ISTC swoim tekstom, a przez to dostarczali dystrybutorom poprawnych, aktualnych i ujednoliconych danych bibliograficznych. Jak powszechnie wiadomo, lepsze metadane to większa sprzedaż. Zatem sukces standardu ISTC, jak również tempo rozwoju bazy danych STRS, zależy w głównej mierze od zaangażowania wydawców. Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i agencje rejestracyjne rozpoczęły już wprowadzanie do bazy publikacji należących do domeny publicznej, utworów z backlisty, dzieł osieroconych, aby odzwierciedlić w systemie ISTC pełny obraz rynku książki. Niezwykle ważnym aspektem jest także przyjęcie standardu przez nowe rejestry i systemy poszukiwania praw autorskich, takie jak Book Rights Registry (BRR) czy ARROW, które będą mogły wkrótce zasilać bazę STRS dużą ilością danych. Wczesny etap funkcjonowania standardu ISBN również wiązał się z oporem niektórych wydawców i pewnych środowisk związanych z rynkiem książki. Jak się szybko okazało, użyteczność, konkurencyjność w porównaniu z innymi rozwiązaniami oraz konieczność stosowania ISBN po to, aby nie zostać wykluczonym z obiegu komercyjnego, pozwoliły na szybkie rozpowszechnienie tego standardu. Nowe wyzwania stojące przed hybrydową rzeczywistością publikacji tekstowych, wymagają nowych narzędzi przetwarzania danych, takich jak International Standard Text Code, który ma szansę stać się równie popularnym narzędziem jak ISBN. Niemal na pewno zastąpi on inne wewnętrzne identyfikatory czy klucze oznaczeniowe, służące w wydawnictwach działom finansowym i zajmującym się obsługą umów wydawniczych. Należy jednak podkreślić, że sam numer ISTC nie stanowi identyfikatora praw autorskich. Poszczególne publikacje (opatrzone osobnymi ISBN-ami), które należy pogrupować według porządku zawartego w umowach wydawniczych zawartych z autorem, będą często mieć różną zawartość tekstową, np. warunki jednej umowy mogą pozwolić na objęcie nią wielu przejawów utworu, a także pochodnych tego utworu, np. skrótów, zeszytów ćwiczeń, dodatkowego materiału umieszczonego w sieci, kolekcji. Zastosowanie identyfikatora ISTC usprawni globalne zarządzanie prawami finansowymi (tantiemami) dla autora/licencjodawcy z tytułu danej umowy, ponieważ będzie można precyzyjnie określić wszystkie należności za dane dzieło wydane w poszczególnych formatach. Należy być świadomym, że ISTC nie jest identyfikatorem pracy, tytułu, projektu. To, że przypisze się określony budżet lub poziom grupie publikacji skorelowanych dzięki ISTC, nie musi oznaczać, że mają one dokładnie identyczną zawartość tekstową. W wielu przypadkach, na przykład w odniesieniu do utworów tłumaczonych, tak się nie stanie. Standard ISTC zastąpi z czasem także inne, nieopisane tu dokładniej, a dominujące obecnie klucze i będzie używany przy wyznaczaniu wielkości wydatków, przychodów czy wysokości sprzedaży na rynku wydawniczym. Agnieszka Włudyka-Szeliga Tekst oparty na materiale Michaela Holdswortha z Book Industry Communication i Book Industry Study Group Chain/ SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

35 SAiW Polska Książka Szybki jak strzała ARROW Plus w Polsce i Europie Mija 19. miesiąc od czasu zaangażowania Polski w unijny projekt ARROW Plus, w którym uczestniczy 18 państw reprezentowanych przez 26 partnerów. Na stronie internetowej projektu: można przeczytać, że ARROW jest narzędziem ułatwiającym zarządzanie informacją o prawach we wszystkich projektach digitalizacyjnych, odnoszących się do utworów tekstowych i obrazowych. Bazuje na, wciąż udoskonalanym, systemie ARROW, zbudowanym w ramach pierwszej edycji projektu, Ściśle rzecz ujmując, głównym celem projektu ARROW, a obecnie ARROW Plus, jest stworzenie ogólnoeuropejskiego systemu upraszczającego proces ustalania statusu prawnoautorskiego i właścicieli praw autorskich książek. W ten sposób nawiązujemy do debaty na temat dzieł osieroconych, czyli dzieł, co do których posiadacze praw autorskich nie mogą zostać zidentyfikowani lub znalezieni, nawet w wyniku starannych poszukiwań. Program ARROW podejmuje problematykę utworów osieroconych, ale też idzie krok dalej w kierunku kompleksowej infrastruktury informacji o prawach służącej do wyszukiwania informacji o wszelkich typach książek. Uważam jednak, że ARROW daje nam jeszcze coś więcej i wykracza poza obszar technologii: jako koordynatorzy projektu jesteśmy całkowicie przekonani, że jego powodzenie jest ściśle związane z ludźmi, partnerami współpracującymi ze sobą na co dzień, bez względu na to, czy są wydawcami, bibliotekarzami, specjalistami w zakresie metadanych lub prawa autorskiego i niezależnie od tego, że mogą być oddaleni od siebie o tysiące kilometrów. Przy okazji projektów ARROW i obecnie ARROW Plus, widzimy prawdziwą Europę w działaniu, wymieniającą pomysły i wizje dotyczące przyszłości branży wydawniczej i prawa autorskiego od Portugalii po Polskę i od Irlandii po Bułgarię, i to właśnie stanowi moim zdaniem największe osiągnięcie, jakie mogliśmy sobie założyć jako koordynatorzy projektu (obok wprowadzenia w życie systemu ARROW we wszystkich krajach, oczywiście!). Tłum. z angielskiego Marcin Zydroń Paola Mazzucchi Menedżer projektu, Associazione Italiana Editori którego zadaniem jest uskutecznienie procesu starannych poszukiwań informacji o statusie prawnoautorskim dzieł objętych programem masowej digitalizacji. Poprzez odpytanie przez jednolity system sieci europejskich źródeł danych czas poświęcany na poszukiwanie posiadaczy praw do dzieł równy jest 5% czasu poświęcanego na analogiczne wyszukiwanie ręczne. Choć szybki jak strzała, ARROW nie jest jednak (jedynie) nawiązaniem do 95% zaoszczędzanego czasu odpowiada skrótowi od Accessible Registries of Rights Information and Orphan Works towards Europena, nieco zmienionemu w edycji Plus na European Registries of Rights Information and Orphan Works. Nacisk na europejskość i paneuropejskość jest bowiem jednym z głównych motorów i celów projektu. Włączanie nowych państw w system informacji prawnoautorskiej pozwala nie tylko pełniej odpowiadać na zapotrzebowania bibliotek, które chcą udostępniać dziedzictwo i wskutek tego potrzebują rzetelnej informacji o posiadaczach praw, ale i lepiej zabezpieczać interesy wydawców i właścicieli praw, otwierając dla nich zarazem drogę do nowego kanału zarobkowego związanego ze sferą digitalizacji. Dlatego interoperacyjność i paneuropejska infrastruktura danych, która niwelowałaby różnice w jakości metadanych w poszczególnych państwach, są tak ważne nie tylko na etapie tworzenia sieci powiązań i 30 miesięcy trwania projektu, ale i później, po jego zakończeniu. Interoperacyjność dotyczy zarówno relacji pomiędzy państwami, jak i pomiędzy źródłami danych, takimi jak katalogi biblioteczne, bazy Books in Print oraz zasoby repertuarowe organizacji zbiorowego zarządzania. Ma ona na celu m.in. takie skonfigurowanie poszczególnych systemów, by możliwe było uzyskiwanie odpowiedzi z zasobu danych pierwotnie tworzonych w zupełnie innych celach. Sam proces ARROW sięga zatem o ile to możliwe do zasobów już ist- 34 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

36 Ambitnym celem programu ARROW Plus jest włączenie 12 nowych krajów (w tym Polski) do systemu ARROW (funkcjonującego obecnie we Francji, w Niemczech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii). Federacja Wydawców Europejskich koordynuje inicjatywy krajowe w państwach docelowych z pomocą ekspertów z innych organizacji uczestniczących w projekcie i w oparciu o współpracę z koordynatorami krajowymi (w przypadku Polski SAiW Polska Książka ). Podejmujemy to wyzwanie poprzez angażowanie wszystkich istotnych uczestników rynku książki. W Polsce podobnie jak w kilku innych krajach docelowych wśród zadań projektu są: przyczynianie się do rozwoju infrastruktury bazodanowej niezbędnej do włączenia kraju do procesu ARROW oraz wspieranie tworzenia modeli biznesowych, które pozwolą na utrzymanie nowych rozwiązań po zakończeniu fazy projektowej. Tłum. z angielskiego Marcin Zydroń Enrico Turrin Główny ekonomista, Federation of European Publishers niejących, zbierając informacje o danej publikacji z czterech źródeł. Etap pierwszy to TEL The European Library gdzie uzyskiwana jest wstępna wiedza, m.in. o dostępnych wydaniach, tytule i jego wariantach; drugi etap odpytanie VIAF (Virtual International Authority File), dysponującego katalogiem haseł wzorcowych umożliwia uzupełnienie informacji o autorze, m.in. w zakresie pisowni nazwiska i daty narodzin oraz ewentualnie daty śmierci. Etapem trzecim w sytuacji gdy dzieło nie znajduje się w domenie publicznej i biblioteka musi tym samym odszukać posiadacza praw lub reprezentującą jego interesy organizację jest odpytanie bazy BIP tj. Books in Print w kraju pierwszego wydania w celu uzyskania informacji o handlowej (nie)dostępności publikacji. Na tym etapie chodzi de facto o ustalenie, czy książka jest in commerce (tu definicja różni się nieco od nakreślonej w Porozumieniu dotyczącym podstawowych zasad digitalizacji i publicznego udostępniania dzieł niedostępnych w handlu z 20 września 2011 r.), a więc dostępna w handlu, czy też out of commerce, co równoznaczne jest z jej niedostępnością w dystrybucji. Z kolei status in print oraz out of print określa sam wydawca. W sytuacji gdy książka nie jest już komercyjnie dostępna, system przechodzi do etapu czwartego kierując zapytanie do bazy RRO (Reproduction Rights Organisation), tj. do katalogu organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która odpowiada na pytanie, kto jest posiadaczem praw lub podmiotem, z którym należy się kontaktować w celu uzyskania zezwolenia/ licencji na digitalizację dzieła. Pozostaje jeszcze kwestia sierot. Katalog dzieł (potencjalnie) osieroconych jest naturalnym wynikiem procesu ARROW. Sam ARROW gotową bazą nie jest odpowiedzi na zadane pytania są jednak w systemie przechowywane, dzięki czemu w sytuacji braku możliwości wyśledzenia posiadacza praw niejako ubocznie powstaje baza utworów, które prawdopodobnie są sierotami. Część z nich zostanie nimi na zawsze, część zmieni status w chwili, gdy odnajdzie się lub zgłosi właściciel praw autorskich w tym sensie potencjalne sieroty zawsze mają szansę na spotkanie rodziców. Rejestr dzieł osieroconych jest jednak tylko podzbiorem głównego rejestru ARROW, który przechowuje istotne z punktu widzenia prawnoautorskiego informacje zebrane w procesie odpytywania, umożliwiając pobranie i wykorzystanie tych informacji w ramach serwisu ARROW. Informacje te są zbiorem podstawowych danych bibliograficznych i prawnych i nie są przetwarzane dla celów komercyjnych historia zapytań podlega po prostu archiwizacji. Projekt ARROW i ARROW Plus, wspierając współpracę pomiędzy bibliotekami, wydawcami, autorami i innymi stronami zainteresowanymi rynkiem książki i jego wymiarem biznesowym, nie jest bowiem inicjatywą komercyjną. Podobną postawę przyjmuje SAiW Polska Książka, które po przeanalizowaniu wszelkich możliwych scenariuszy i zarazem z intencją nieingerowania w istniejące rozwiązania i niekonkurowania z poszczególnymi podmiotami na rynku nie zamierza zmieniać czy zwalczać istniejącej rzeczywistości poprzez tworzenie jednej bazy scalającej sektor wydawniczy, a więc bazy Books in Print w ścisłym tego słowa znaczeniu. Z tą inicjatywą spóźnieni bylibyśmy o około 20 lat. Czego zatem potrzebuje ARROW do skutecznego działania i jak sprawić, by proces przebiegał sprawnie także w odniesieniu do publikacji wydawców polskich? Europejskie bazy TEL i VIAF skutecznie komunikują się z systemem wyszukiwania, co więcej: rekordy są tam stale aktualizowane dzięki synchronizacji z bibliotekami centralnymi poszczególnych państw. W tej kategorii spraw Polska wymieniana jest wśród tych krajów, co do których główni koordynatorzy nie stwierdzili żadnych niekompatybilności. Pozostają jednak bazy BiP i RRO. Katalogiem składowym Polska nie dysponuje i dysponować nie będzie SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

37 SAiW Polska Książka Czym jest Books in Print? Serwis Books in Print dostarcza szczegółowe listy wszystkich aktualnie dostępnych książek wraz z ich opisami, recenzjami, dokładnymi kategoriami tematycznymi, zdjęciami okładek (o ile są dostępne), aktualnymi cenami i informacjami o dostępności. Books in Print a ARROW Plus Books in Print jest niezbędnym elementem systemu ARROW, ułatwiającym identyfikację wydawców danej książki i informującym, czy znajduje się ona w obrocie handlowym. Ponieważ w Polsce usługa Books in Print jeszcze nie funkcjonuje, ARROW Plus współdziała z Polską Książką w celu stworzenia kompleksowej bazy danych, która mogłaby temu celowi służyć. W jakich krajach funkcjonuje usługa typu Books in Print? Inne europejskie kraje, w których serwis Books in Print funkcjonuje, to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Norwegia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Jakie korzyści płyną z Books in Print? Głównym celem Books in Print w wymienionych krajach jest zwiększanie sprzedaży książek, poprzez udostępnianie precyzyjnych i aktualnych informacji o każdej książce znajdującej się w obrocie handlowym oraz dostarczanie wszystkich danych potrzebnych księgarniom i bibliotekom do podejmowania decyzji o zakupie oraz do nabywania książek. Ułatwiając klientom znalezienie utworów, których szukają, Books in Print pobudza sprzedaż pozycji z backlisty oraz pomaga księgarzom decydować, w które książki się zaopatrywać. Dostarczając szczegółowych informacji o książkach autorów z danego kraju, Books in Print wspiera także eksportowy obrót książkami oraz sprzedaż praw do tłumaczeń. Tłum. z angielskiego Marcin Zydroń powszechnie znane są próby budowy tego typu centralnej bazy i jej późniejsze niepowodzenia. Polski rynek jest zbyt rozproszony i zarazem zbyt bogaty w bazodanowe inicjatywy indywidualne, by można było zbudować coś na kształt osławionych systemów MVB czy Nielsena. Rzetelna baza danych baza z aktualnymi i stale aktualizowanymi informacjami o książkach jest jednak dla procesu ARROW niezbędna. Niezbędna jest także dla SAiW Polska Książka, a w konsekwencji dla samych wydawców. Szczególny Brian Green Główny konsultant, EDItEUR status Polskiej Książki jako organizacji zbiorowego zarządzania aktywnie prowadzącej wypłaty dla wydawców z tytułu reprografii, poszerzającej pola działalności licencyjnej i zarazem poszukującej optymalnych rozwiązań sprawia, że posiadane przez nią informacje wykorzystywane są jedynie dla większego pożytku posiadaczy praw i tym samym realizacji celów statutowych Stowarzyszenia, bez oferty handlowej i bez wchodzenia w interakcję z modelami biznesowymi innych podmiotów rynku książki. W związku z tym SAiW Polska Książka nie tylko ściśle współpracuje z Biblioteką Narodową w zakresie tworzenia systemu ułatwiającego otrzymywanie numeru ISBN, ale i tworzy własny system, do którego wydawca, za pomocą odrębnego portalu, będzie mógł w sposób niewidoczny dla pozostałych użytkowników wprowadzić dane, umożliwiające Stowarzyszeniu nie tylko wprowadzenie Polski i polskich wydawców w system ARROW, a tym samym skuteczniejszą ochronę prawną ich dzieł w procesach digitalizacji, ale i rozbudowanie oferty związanej z powierzaniem praw i nadawaniem numeru ISTC, a wreszcie, last but not least, udoskonalenie procesu repartycji i przejście od modelu statystycznego (ilościowo-jakościowego) do preferowanego w Europie systemu tytułowego, czyli prowadzenia repartycji w odniesieniu do konkretnych pozycji, a nie tylko całościowo traktowanego repertuaru wydawcy z danego przedziału czasowego. Do tego wszystkiego potrzebna jest jednak owa interoperacyjność zaangażowanie nie tylko różnego typu instytucji, ale i samych podmiotów zainteresowanych. Nikt bowiem poza samym wydawcą nie określi, czy dzieło jest in print czy out of print przetwarzane komercyjnie, czy też objęte prawem, ale tymczasowo uśpione w sensie wznawiania. Dodatkowo, im więcej podmiotów wydawców danego dzieła deklaruje status, tym lepiej. Jeśli bowiem i tu wracam do procesu ARROW wydanie, o którego digitalizację zawnioskowano, ma status out of print, ale inne wydanie dzieła status in print, utwór traktowany jest jako in print i system, a w konsekwencji biblioteka (lub inny podmiot ubiegający się o uzyskanie zgody na cyfryzację), odstępuje od dalszego procesu poszukiwania posiadacza praw. Co oznacza zarazem brak możliwości czerpania zysku z dzieła, co do którego wydawca nabył (czasowo lub bezter- 36 Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

38 minowo) prawa, a którego wydanie nie jest już w sprzedaży i nie będzie wkrótce wznawiane. Podsumowując: w ciągu najbliższych miesięcy będą trwały prace nad przygotowaniem zamkniętego i niekomercyjnego systemu umożliwiającego nie tylko udzielenie odpowiedzi systemowi ARROW, ale przede wszystkim porządkującego dane na temat poszczególnych wydawców i ich publikacji na potrzeby ich samych, cele repartycyjne oraz cele związane z lepszym i skuteczniejszym zarządzaniem prawami. Im pełniejsze i bardziej aktualne dane, tym lepsza ochrona praw autorskich, także w związku z przewidywaną współpracą z systemami antypirackimi. Do tego wszystkiego potrzebna jest jednak jedna mała rzecz: zalogowanie się wydawcy w tworzonym serwisie i uzupełnienie brakujących danych. Bo w tym cały jest ambaras Magdalena Kusak Dwutygodnik o rynku wydawniczo-księgarskim Redaktor naczelny: Paweł Waszczyk Redagują: Aleksandra Burba i Magdalena Kusak Redakcja: Warszawa, ul. Mazowiecka 6/8 pok. 416, tel./fax Prenumerata: tel./fax , , marketing@rynek-ksiazki.pl, Numer ISSN Copyright Biblioteka Analiz Wykorzystywanie zamieszczonych tu materiałów prasowych w formie wykraczającej poza dozwoloną prawem (Dz.U. nr 24, poz. 83, rok 1994) wymaga pisemnej zgody Wydawcy. Wydawca: Biblioteka Analiz Sp. z o.o., Warszawa, ul. Mazowiecka 6/8 pok. 416 Firma jest członkiem Polskiej Izby Książki Współwydawca: Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka, ul. Sarego 2, Kraków, tel , fax , Pracownicy SAiW Polska Książka Dyrektor Generalny Andrzej Nowakowski, Prezes Zarządu SAiW PK, Dyrektor Generalny Ochrona praw autorskich, obsługa prawna Stowarzyszenia, windykacja należności Aleksandra Burba, Specjalista ds. prawnych i windykacji, prawo@polskaksiazka.pl Działania windykacyjne Marcin Zydroń, Młodszy specjalista ds. repartycji i windykacji, windykacja@polskaksiazka.pl Repartycja, obsługa finansowo-prawna projektów Jędrzej Maciejewski, LL.M., Specjalista ds. finansowych i prawnych, finanse@polskaksiazka.pl Sprawy członkowskie, kontakty z wydawcami Krystyna Nalepa, Dyrektor Biura, biuro@polskaksiazka.pl Inkaso i repartycja Natalia Kosiniak, Specjalista ds. inkasa i repartycji, wyplaty@polskaksiazka.pl Projekt Arrow Plus Magdalena Kusak, Specjalista ds. komunikacji i koordynator projektu Arrow Plus, office@polskaksiazka.pl, repartycja@polskaksiazka.pl Standard ISTC Agnieszka Włudyka-Szeliga, Specjalista ds. ISTC, istc@polskaksiazka.pl Księgowość i kadry Monika Gondek, Główny księgowy, ksiegowosc@polskaksiazka.pl Młodszy księgowy Anna Kupiec SAiW Polska Książka Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/

39 SAiW Polska Książka Zawartość numeru Zamiast wstępu Chomik i szczur O opłatach reprograficznych i repartycji inaczej Czym jest IFRRO O współpracy międzynarodowej Dzieła out of commerce Europejskie procesy digitalizacji a ochrona interesów wydawców Kiedy i jak? Public Lending Right w Polsce Legalny wyścig z czasem Prawo autorskie na co dzień Licencje na rynku książki Jak wygenerować dodatkowe dochody dla wydawców Płatnikiem być Reprograficzne OZZ i pieniądze A to Polska Książka właśnie Kulisy zbiorowego zarządu na rynku wydawniczym Przychodzi wydawca do OZZ Polska Książka w pytaniach i odpowiedziach Do czego ISTC? Nowe narzędzie przetwarzania danych w przemyśle książkowym Szybki jak strzała ARROW Plus w Polsce i Europie Biblioteka Analiz numer specjalny 16 października 22/2012

40 Wydawco! Gdzie są Twoje pieniądze? SAiW Polska Książka zna odpowiedź! ZAPRASZA na spotkanie zatytułowane: Repartycja, unijny program ARROW Plus i powierzanie praw autorskich, które odbędzie się podczas 16. Targów Książki w Krakowie 26 października 2012 r. o godz w sali seminaryjnej 2 Hala Targów w Krakowie, ul. Centralna 41A W programie m.in. o: zasadach poboru i podziału opłat reprograficznych (podstawy prawne i działania praktyczne), pracach SAiW PK związanych ze zmianami załącznika numer 3 i konsekwencjach nowych zapisów, działalności na forum IFRRO oraz negocjacjach z ZIPSEE i SPP oraz z MKiDN, udziale w pracach nad zmianą prawa autorskiego, zasadach powierzania praw w zbiorowy zarząd, działaniach związanych z ochroną interesów wydawców na polach digitalizacji dzieł, Europeanie, statusie out of print i out of commerce, zaangażowaniu Polski w unijny projekt służący starannym poszukiwaniom posiadaczy praw, celach i postępach prac w ARROW Plus, przebiegu procesu ARROW i budowie systemu, pomyśle na uskutecznienie działań OZZ dzięki ARROW Plus, źródłach danych, bazach oraz innowacjach na rynku książki, nowym identyfikatorze dla publikacji, czyli ISTC gdzie funkcjonuje, czym jest, jakie mogą być korzyści z jego zastosowania i kim są beneficjenci standardu.

41 Zamówienie prenumeraty Biblioteka Analiz (roczna, począwszy od września 2012) 1107,00 zł (w tym 23 proc. VAT) papierowa / elektroniczna (niepotrzebne skreślić) Liczba prenumerat: Magazyn Literacki KSIĄŻKI (roczna, począwszy od września 2012) 160,00 zł (w tym 8 proc. VAT) Liczba prenumerat: Notes Wydawniczy (roczna, począwszy od września 2012) 170,00 zł (w tym 5 proc. VAT) Liczba prenumerat: Zamawiający: Prenumeratę prosimy przesyłać na adres: Prenumeratę elektroniczną prosimy przysyłać na adres Adres do faktury: NIP czytelny podpis Zamówienia prenumeraty prosimy przesyłać na adres: Biblioteka Analiz Sp. z o.o., ul. Mazowiecka 6/8 p. 416, Warszawa, faksem na numer (22) , mail: ewa@rynek-ksiazki.pl Należność prosimy wpłacać na konto: w PKO BP o/warszawa z dopiskiem prenumerata.

42 Gdzie jest czytelnik Esej dotyczący przyszłości książki i kultury w dobie cyfryzacji. W związku z rozwojem nowoczesnych technologii zmianie uległa także kultura czytania dzisiejszy czytelnik rezygnuje z tradycyjnych książek na rzecz e-tekstu. Autor wnika w internetową rzeczywistość, bada fenomen portali społecznościowych oraz ich wpływ na czytelnictwo. Rozważa możliwe scenariusze rozwoju czytelnictwa w przyszłości, określa rolę księgarni i bibliotek, a także proponuje zmianę formy reklamy na taką, która lepiej dotrze do dzisiejszego wirtualnego czytelnika. Cena 29 zł Rynek książki w Polsce 2012 Kompendium wiedzy o rynku wydawniczoksięgarskim premiera na Targach Książki w Krakowie. Analiza zmian, prognozy rozwoju poszczególnych segmentów rynku; prezentacje największych firm wydawniczych, hurtowni i sieci księgarskich (charakterystyki firm, informacje o obrotach, sprzedaży książek itp.); liczne tabele i zestawienia m.in. z wynikami badań czytelnictwa, danymi na temat wielkości produkcji wydawniczej, informacjami o nakładach książek; przegląd najważniejszych wydarzeń jakie zaszły na rynku wydawniczoksięgarskim w okresie 2011-połowa 2012 roku. Wydawnictwa 80 zł, Dystrybucja 70 zł, Poligrafia 50 zł, Papier 55 zł, Who is who 65 zł