PROGRAM PRAC REMONTOWO KONSERWATORSKICH kościoła pod wezwaniem świętego Jerzego w Starej Kościelnicy wraz z harmonogramem oraz wyceną szacunkową prac

Transkrypt

1 PROGRAM PRAC REMONTOWO KONSERWATORSKICH kościoła pod wezwaniem świętego Jerzego w Starej Kościelnicy wraz z harmonogramem oraz wyceną szacunkową prac opracowanie Bernard JESIONOWSKI /mgr zabytkoznawstwa i konserwatorstwa UMK w Toruniu/ Malbork maj 2007

2 Kościół pw. Św. Jerzego w Starej Kościenicy naleŝy do typowych wiejskich kościołów salowych wzniesionych w XIV wieku na terenie wielkich śuław Malborskich. Powstał w pierwszej połowie tego wieku jako konstrukcja murowana. Plan wsi Stara Kościelnica. Literą A oznaczono kościół katolicki Usytuowany jest w nawisu na niewielkim, zapewne sztucznym, pagórku pomiędzy dwiema drogami wiejskimi. Po stronie zachodniej płynął do niedawna ciek wodny (rów melioracyjny) łączący znajdujące się na północ i południe od świątyni zbiorniki wodne. Posadowiony jest na ceglanym fundamencie zapewne na stopie z wrzuconych swobodnie do wykopu kamieni granitowych. W ścianach obiektu nie występują typowe dla regionu XIVwieczne konstrukcje ryglowe. Budynek kryty jest dachówką mnich-mniszka ułoŝoną na dwuspadowym dachu o drewnianej konstrukcji więźby dachowej. Wschodnia ściana budowli zwieńczona jest czterokondygnacyjnym szczytem schodkowym dzielonym na piony przekątniowo ustawionymi sterczynami i dekorowanym ostrołucznymi tynkowanymi blendami. Na ścianie zachodniej widoczne ślady po zniszczonej w początku XIX wieku przez huragan wieŝy. Obok kościoła wzniesiona w I połowie XIX wieku wolnostojąca drewniana dzwonnica kryta papą. Wnętrze świątyni salowe jednoprzestrzenne bez wyodrębnionej części prezbiterialnej. Zakryte stropem polichromowanym z końca XVIII wieku z przedstawieniami figuralnymi w tondach, reszta powierzchni stropu pokryta ornamentem roślinnym. Na powierzchni stropu znajduje się siedem kompozycji figuralnych w tondach oraz trzy w naroŝnikach. W jednym rogu namalowana kompozycja przedstawiająca czerwone chmury. Strop wykonany w technice klejowej farbami zapewne ze spoiwem wapienno kazeinowym (?).

3 We wnętrzu świątyni zachowało się następujące wyposaŝenie zabytkowe: 1. ołtarz główny pochodzący z połowy XVII wieku 2. gotycka mensa ołtarzowa 3. strop malowany z II połowy XVII wieku 4. ambona z końca XVIII wieku 5. empora organowa z końca XVIII wieku 6. prospekt organowy z końca XVIII wieku 7. konfesjonał z końca XVIII wieku 8. zespół ławek z końca XVIII wieku 9. stalla gospodarska z 1770 roku 10. stalle gotyckie (?) ustawione w części wschodniej 11. kropielnica gotycka 12. sakramentarium gotyckie z kutą kratą 13. gotyckie drzwi do kruchty południowej z okuciami z epoki 14. gotyckie drzwi do zakrystii 15. Obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem z około połowy XVII wieku 16. stacje Drogi KrzyŜowej z połowy XIX wieku 17. cztery świeczniki cynowe z XVIII wieku 18. świecznik gotycki do paschału 19. manipularz II połowy XIX wieku 20. dzwonek do zakrystii z XIV wieku z zawieszeniem 21. dwa świeczniki wiszące z II połowy XIX wieku 22. kociołek na wodę z początku XIX wieku 23. kurdyban skórzany z połowy XVII wieku 24. tabernakulum drewniane z początku XIX wieku 25. krzyŝ ołtarzowy z 1841 roku 26. drewniana figura Chrystusa Zmartwychwstałego z końca XIX wieku 27. cynowy krzyŝ procesyjny z końca XIX wieku 28. witraŝe okienne z kończ XIX wieku w ośmiu oknach 29. meble w zakrystii z połowy XIX wieku 30. drzwi zewnętrzne do kruchty południowej z końca XIX wieku z okuciami metalowymi 31. dwa dzwony w dzwonnicy, w tym jeden z XVII (?) wieku

4 Program prac Zarówno substancja architektoniczna jak i wyposaŝenie świątyni wymagają pilnego podjęcia prac remontowo konserwatorskich. Wprawdzie w ciągu minionych 20 lat podjęto w kościele prace konserwatorskie jednak ich ograniczony zakres spowodowały konieczność powtórnego podjęcia niektórych zagadnień. Do prac tych naleŝy: a. Odwodnienie terenu wokół kościoła; W stosunkowo niedawnym czasie wykonano drenaŝ wokół świątyni. Jednak zastosowana technologia nie poprawiła stanu wilgotnościowego murów budynku i istnieje konieczność podjęcia tych prac na nowo w celu usunięcia popełnionych wówczas błędów. W trakcie prowadzonych przed kilku laty prac ułoŝono w wykopie wokół świątyni na poziomie stopy murów obwodowych dren zasypując wykop sortowanym Ŝwirem o duŝej granulacji. Rozwiązanie takie jest jak najbardziej prawidłowe materiałowo, jednak popełniono wówczas błędy techniczne. Polegają one na tym, Ŝe pod drenem znajduję się jeszcze warstwa o grubości około 10 cm wykonana ze Ŝwiru sprowadzająca wody opadowe na dno wykopu a nie wprowadzająca go do drenu. Woda przenikająca z powierzchni terenu opada poniŝej poziomu ułoŝenia sączków i z tego poziomu wnika w mur ceglany. Dla poprawienia sytuacji konieczne jest wybranie zasypu Ŝwirowego i ułoŝenie drenu na szczelnym, nieprzesiąkliwym podłoŝu glinianym. Przestrzeń powyŝej zasypać odzyskanym Ŝwirem. ZLIKWIDOWAĆ PODSYPKĘ świrową POD DRENEM. b. Naprawa dachu na kościele. Świątynia pokryta jest dachówką mnich-mniszka ułoŝoną na drewnianej więźbie dachowej. Dach ten wymaga podjęcia prac remontowych ze względu na zły stan techniczny pokrycia oraz uszkodzenia więźby dachowej. W ramach tych prac naleŝy: - zdjąć obecne pokrycie dachowe; - wykonać konserwację istniejącej więźby dachowej połączone z wymianą zniszczonych elementów konstrukcyjnych oraz zabezpieczeniem drewna środkami owado-, grzybo- i ogniochronnymi; - wykonać deskowanie bądź załoŝyć powłoki z folii dla zabezpieczenia więźby przed wilgocią; - wykonać nowe łacenie ułoŝone na kontrłatach oraz pokrycie dachowe z nowej dachówki mnich-mniszka; - zabezpieczyć przed zniszczeniem bocianie gniazdo znajdujące się na szczycie wschodnim;

5 - wyremontować korony muru wschodniego wraz ze sterczynami i zachodniego kościoła, załoŝyć obróbki blacharskie na styku połaci dachowych ze ścianami szczytowymi; - wykonać w analogiczny sposób remont pokrycia dachowego kruchty południowej. Uwaga: prace powinny być prowadzone przez firmę o doświadczeniu w remontach pokryć dachowych na obiektach zabytkowych. c. Konserwacja stropu Strop wykonany na szerokich deskach przybitych do belek stanowiących element więźby dachowej. Polichromia ze spoiwem zapewne wapiennym. Na powierzchni liczne ślady zalania poprzez nieszczelności dachu. W niektórych miejscach ubytki powodują zatarcie kompozycji. Drewno w wielu miejscach uszkodzone. W trakcie prac konserwatorskich naleŝy: - zabezpieczyć tymczasowo in situ powłokę malarską przed osypywaniem; - zdemontować partiami deski stropu i przewozić je do pracowni w celu przeprowadzenia prac konserwatorskich; - oczyścić powłoki malarskie z zanieczyszczeń, wzmocnić osypujące się partie kompozycji malarskiej i uzupełnić ubytki; - przeprowadzić pełną konserwację podłoŝa drewnianego odkazić, wytruć owady, wzmocnić je strukturalnie, zabezpieczyć przed wpływami zewnętrznymi; - zamontować ponownie deski stropu na miejscu. d. Konserwacja ołtarza głównego. Obiekt ten konserwowano przed około 15 laty, jednak nadal są w drewnie aktywne owady niszczące jego strukturę. Konieczne jest powtórzenie tych zabiegów, wytrucie owadów oraz wzmocnienie strukturalne drewna. Niezbędna jest takŝe konserwacja kosmetyczna polichromii ołtarza. Prace te moŝna przeprowadzić w kościele. Odrębnym problemem jest konserwacja malowidła Ostatnia wieczerza znajdującego się w predelli ołtarza. To wysokiej klasy malowidło w trakcie wspomnianych prac nie zostało poddane

6 zabiegom konserwatorskim. Wymaga ona przeprowadzenia prac zabezpieczających, odkaŝających oraz scalających. Usytuowania tej olejnej kompozycji malarskiej wykonanej na płótnie w miejscu utrudniającym wentylację, zniszczenia powłoki malarskiej połączone z matowieniem werniksu, zły stan zawilgoconego płótna wymagają podjęcia natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. e. Konserwacja ławek, empory organowej, konfesjonału oraz ambony z baldachimem. Te elementy wyposaŝenia powstały w II połowie XVIII wieku. Wykonane są farbami wapiennymi bądź bardzo chudymi farbami olejnymi na drewnie. Częściowo pokryte zostały wtórnymi powłokami olejnymi. Posiadały pierwotnie kompozycje figuralne oraz ornamentalne, częściowo zachowane dzisiaj na drzwiczkach konfesjonału, podniebieniu baldachimu empory, ale takŝe widoczne w ubytkach wtórnych powłok olejnych. Jedynie rokokowa dekoracja balustrady empory chórowej nie została zamalowana. W trakcie osadzania w konstrukcji empory prospektu organowego z końca XVIII wieku wykorzystano dwie

7 deski ze starszej empory z przedstawieniami postaci ludzkich. Powstały one zapewne wraz ze stropem w II połowie XVII wieku. W trakcie prac konserwatorskich naleŝy: - usunąć wtórne powłoki olejne; - wzmocnić oryginalne powłoki malarskie z XVIII wieku, przeprowadzić ich konserwację; - odkazić drewno i poddać je zabiegom konserwatorskim; - Wykonać badania na istnienie polichromii oraz zakonserwować prawdopodobna kompozycję malarską znajdującą się na stropie pod emporą chórową. - przeprowadzić konserwację ławki stojącej przy północnej ścianie kościoła pod chórem jest ona elementem stalli gotyckiej stojącej pierwotnie ze stallami (B. Schmid, Die Bau und Kunstdenkmaler. 1912).

8 e. Konserwacja stalli gotyckiej oraz stalli gospodarskiej Są to stalle wykonane w formach znanych z kształtu stalli gotyckich znajdujących się w kościele zamkowym w Malborku. Wykonane z drewna iglastego, róŝnią się od przywołanych brakiem misericordii. Siedziska podnoszone. W początku XX wieku (Schmid) w kościele istniały dwa takie zespoły stall. Przed nimi znajdowała się prosta ławka bez oparcia (patrz wyŝej dzisiaj zachowana odrębnie, z wtórnie dorobionym oparciem). Poza omówioną stallą gotycką w kościele znajduje się stalla gospodarska z 1770 roku z siedziskiem dla dwu osób. Stan techniczny dość dobry, wymaga jednak zabiegów konserwatorskich.

9 f. Konserwacja przedmiotów metalowych.

10 Do zespołu tego naleŝą przedmioty z okresu od średniowiecza aŝ po XIX wiek. Są to: krata sakramentarium (I połowa XIV wieku), świecznik pod paschal z XIV wieku, gotycki (?) dzwonek zakrystyjny wraz z gotyckim drewnianym zawieszeniem, cztery lichtarze cynowe z XVIII wieku, dwa XIX wieczne świeczniki wiszące, trybularz, krzyŝ procesyjny i ołtarzowy a takŝe mosięŝny kociołek na wodę. Wszystkie te przedmioty wymagają oczyszczenia i zabezpieczenia przed korozją. Kuta krata sakramentarium ma ślady korozji znajdujące się pod powłokami olejnymi. g. Gotycka kropielnica Stan czerwonego granitu dobry, widoczne są jednak drobne złuszczenia i odpęknięcia. Na trzonie ciekawa, nietypowa dekoracja, stopa schodkowa charakterystyczna dla tego typu lokalnych wytworów z I połowy XIV wieku. Kamień wymaga oczyszczenia, podklejenia łusek oraz zabezpieczenia woskami.

11 h. Kurdyban skórzany Wykonany ze skóry, typowy dla realizacji z połowy XVII wieku. Stan zły, skóra zniszczona, liczne dziury, rozdarcia i pęknięcia. Skóra zaatakowana przez pleśnie. i. Tabernakulum oraz figurka Chrystusa Zmartwychwstałego Drewniane elementy wyposaŝenia z XIX wieku. Stan średni, wymagają zabezpieczenia polichromii, wytrucia owadów, uzupełnienia ubytków.

12 j. Obraz Matka Boska z Dzieciątkiem Oraz w barokowej, złoconej ramie. Malowany na płótnie. Cechy malarstwa, wygląd berła, korony a takŝe fizjonomia MB wskazują na bliskość warsztatową malarstwu gdańskiemu II połowy XVII wieku. Obraz wymaga oczyszczenia, podklejenia złuszczeń, załoŝenie nowych werniksów, konserwacja ramy. k. Stacje Drogi KrzyŜowej Pochodzą z końca XIX wieku. Widać na powierzchni malowideł zniszczenia warstwy malarskiej związane m.in. z działaniem wilgoci. Drewniana rama w dobrym stanie. l. Konserwacja szkleń witraŝowych Wnętrze kościoła oświetlone jest ośmiorgiem okien ostrołucznych szklonych szkłem rombowym białym i kolorowym oprawionym w ołów. Okna te wykonane zostały w końcu XIX wieku i od tego czasu nie były poddawane kompleksowym pracom konserwatorskim. Dzisiaj wymagają podjęcia prac konserwatorskich polegających na uzupełnieniu oszklenia, naprawie bądź wymianie zniszczonych elementów ołowianych oraz zabezpieczeniu antykorozyjnym.

13 m. Meble w zakrystii. Zakrystia wyposaŝona jest w zespół mebli (szafa, komoda oraz szafka ścienna) pochodzących z końca XIX wieku. Z racji wysokiego zawilgocenia pomieszczenia są one w złym stanie technicznym i wymagają prac konserwatorskich. Winny one polegać na wysuszeniu drewna, usunięciu zniszczonych elementów oraz wprowadzeniu nowego materiału z zachowaniem cech stylistycznych mebli. n. Konserwacja stolarki drzwiowej gotyckie drzwi z kościoła do kruchty południowej i do zakrystii oraz drzwi z początku XIX wieku z cmentarza do kruchty południowej wraz z elementami metalowymi Drzwi o konstrukcji szpongowej do kruchty z kościoła z okresu budowy kościoła drewno zachowane w dość dobrym stanie. Na nich kute elementy gotyckie ozdobne zawiasy, prawie kompletny zamek oraz kołatka- uchwyt do przyciągania drzwi. Konieczne oczyszczenie konstrukcji z powłok lakierowych, zabezpieczenie drewna przed czynnikami biologicznymi, badania na istnienie polichromii, wzmocnienie konstrukcji drewnianej, konserwacja elementów metalowych. Drzwi do zakrystii gotyckie opierzane z gotyckimi i nowoŝytnymi elementami metalowymi zakres prac jak wyŝej.

14 Drzwi z cmentarza do kruchty z początku XX wieku z metalowymi okuciami. Wykazują znaczne zniszczenie powierzchniowe materiału drzewnego oraz metalu w związku z brakiem zabezpieczeń antykorozyjnych. Wymagają oczyszczenia, wzmocnienia oraz załoŝenia powierzchniowych powłok zabezpieczających przed działaniem czynników atmosferycznych. o. Remont konserwatorski dzwonnicy na cmentarzu Dzwonnica wzniesiona w 1818 roku, konstrukcja drewniana nie deskowana, dach dwuspadowy papowy. Drewno ze śladami erozji atmosferycznej, niektóre elementy spękane ze znacznymi ubytkami. Konieczne wykonanie ekspertyzy konstrukcyjnej, która pozwoli precyzyjnie określi zakres prac remontowych. W dzwonnicy dwa dzwony spiŝowy z XVII wieku (B.Schmid op.cit.) oraz Ŝelazny z XIX wieku. Obydwa wymagają zabiegów konserwatorskich.

15 p. Wymiana zniszczonych tynków, malowanie wnętrza. Wnętrze kościoła oraz zakrystii silnie zawilgocone, tynki zasolone. Konieczne skucie do wysokości około 1,5 metra nad posadzkę z pozostawieniem nieotynkowenej ściany przez okres 1 2 sezonów letnich a następnie załoŝenie renowacyjnych tynków solochłonnych.. Tynki te po około 5 8 latach (w zaleŝności od zasolenia) naleŝy wymienić na tynki wapienne a ich powierzchnię pobiałkować.