ISBN

Transkrypt

1

2

3

4 RADA WYDAWNICZA Michał Czakowski, Agnieszka Florczak, Krystyna Kwaśniewska, Anna Matuszczak, Igor Taranov RECENZENT prof. dr hab. Maria Czerepaniak-Walczak PROJEKT OKŁADKI Małgorzata Truskawa Copyright by Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy ISBN ADRES REDAKCJI Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy ul. Piotrowskiego 12 14, Bydgoszcz tel ; wydawnictwo@kpsw.edu.pl

5 Spis treści Wstęp rozdział I OD WARTOŚCI DO WYNIKU EDUKACJI Krystyna Chałas Edukacja aksjologiczna wyzwaniem i zadaniem dla szkoły w jednoczącej się Europie 13 Grażyna Szabelska W poszukiwaniu uniwersalnych wartości kondycja miłości, wolności i odpowiedzialności we współczesnym świecie 31 Magdalena Prentka Absolutyzm vs relatywizm współczesnego młodego dorosłego 53 Mariusz Śniadkowski Katolickie ruchy religijne mikroszkołą wychowania społeczno-moralnego 71 Mirosław Gogolik Wychowanie młodzieży do dialogu międzyreligijnego na przykładzie aktualnych założeń programowych nauki religii w polskiej szkole 85 Maria Kuchcińska, Danuta Seredyńska, Milena Malinowska Międzypokoleniowe różnice w postrzeganiu autorytetów i wartości 97 rozdział II PLANOWANE I SPONTANICZNE ODDZIAŁYWANIA EDUKACYJNE Oksana Derkach Art pedagogics as innovative technologies in schools live creativity primary education Ukraine 117

6 Kazimierz Mikulski Proksemika a proksemika technologii informacyjnej w przestrzeni szkolnej 127 Aleksandra Mreła The influence of tertiary education on the young people employment in years the comparison of situation in Poland and other European countries 157 Vera Petruk, Elena Prozor, Elena Grechanovskaya Application of interactive pedagogical technologies in education students of technical universities 181 Galina Tarasenko, Olha Byl ska, Bohdan Nesterovych Culturological and creative approach to harmonization of preschool children relation with nature in the context of environmental education 189 Sylwia Pikula Recenzenci polonistycznych podręczników gimnazjalnych wobec problematyki wielokulturowości 197 Randa Ombach Wdrażanie umiejętności komunikacyjnych jako element edukacji przedszkolnej społeczeństwa amerykańskiego 211 Paweł Prusak Krajoznawstwo i turystyka formą poznawania i rozumienia Innego/Obcego 221 Barbara Ciżkowicz Rola mediów w powstawaniu zaburzeń odżywania 231 Małgorzata Jabłońska Inkluzja społeczna osób z autyzmem 251 Zbigniew Węgierski Działalność społeczna i pedagogiczna internatów, burs, i stancji szkolnych w zaborach i po odzyskaniu niepodległości Polski na kresach wschodnich w latach Sylwia Piekut-Burzyńska Sieroctwo emigracyjne przyczyny, skutki i formy pomocy 275 Bibliografia 287

7 WSTĘP Czytelnik tej monografii zauważy jak wiele kultur ujawnia się w edukacyjnym świecie analizowanym przez autorów poszczególnych artykułów. Obok siebie egzystują wypowiedzi pozwalające się ułożyć w słowną zbitkę: Wdrażanie do urzeczywistniania właściwej hierarchizacji wartości w celu ukształtowania nowego człowieka o prawidłowym sumieniu z jednej strony, a z drugiej: Podejmowanie decyzji przez przedszkolaka bliższe jest negocjacjom z wychowawcą, niż jednostronnej perswazji. Jeden z autorów wyraża swą wiarę w to, że Współcześnie istnieje wiele wspólnot i ruchów w Kościele katolickim, których działalność ma wymiar formacyjno-wychowawczy inny zaś na podstawie empirycznych badań ubolewa nad stopniowym wykluczaniem Kościoła katolickiego spośród źródeł autorytetów moralnych. W jednych tekstach mamy liniową strukturę wypowiedzi, inne zaś cechuje spiralnie nawrotowa relacja. Niektóre artykuły pisane są w ojczystym języku, inne stanowią próbę udostępnienia swych przemyśleń tej międzynarodowej społeczności, która włada językiem angielskim. Różnorodności tematycznej (na co też zwraca uwagę Recenzentka dop. red.) towarzyszy zróżnicowanie stylistyki narracji: od akademickiej po publicystyczną ( ), od dyskursywnej po sprawozdawczą. Szeroki wachlarz tematyczny zgromadzonych opracowań umożliwił wyodrębnienie dwóch rozdziałów niniejszej monografii. W pierwszym rozdziale zatytułowanym Od wartości do wyniku edukacji uwagę skoncentrowano na aksjologicznych aspektach podjętej problematyki. Tom otwiera tekst Krystyny Chałas, która w kontekście jednoczącej się Europy wskazuje na fakt, że kwestia wychowania niestety nie znajduje, jak dotąd, znaczącego miejsca w dyskusjach nad przyszłością Europy oraz jej obywateli. Stąd, jak twierdzi Autorka konieczne staje się podjęcie Europejskiej Debaty nad wychowaniem, w której uwaga zostanie skoncentrowana na koncepcji człowieka jako osoby oraz na wartościach. Wychowanie ku wartościom to, zdaniem Autorki jednocześnie wyzwanie i zadanie dla szkoły 7

8 Pedagogika wobec wyzwań cywilizacyjnych w jednoczącej się Europie. Z kolei aspekt zróżnicowania w odbiorze i rozumieniu wartości ujawniły badania, zaprezentowane przez Marię Kuchcińską i współautorki, odsłaniające istotę międzypokoleniowej odmienności w nadawaniu znaczeń autorytetom i wartościom. Natomiast poddając analizie pojęcia wolności, miłości i odpowiedzialności Grażyna Szabelska poszukuje odpowiedzi na pytanie jaka jest ich kondycja we współczesnym świecie. Magdalena Prentka podejmując z kolei dyskusję wokół kwestii priorytetowego traktowania relatywizmu poznawczego we współczesnej psychologii jako cechy dojrzałego myślenia zadaje pytanie czy słusznie koncepcje psychologiczne pomijają możliwość prezentowania w myśleniu dojrzałym postawy absolutystycznej. Kierując rozważania w kierunku roli jaką odgrywa Kościół katolicki w procesie wychowania i socjalizacji młodego pokolenia Mariusz Śniadkowski wskazuje na fakt, że poprzez udział w istniejących ruchach religijnych Kościół wychowuje młodych ludzi zdolnych do podejmowania odpowiedzialnych decyzji i zaangażowanych w dobro wspólne, stając się przez to swoistą mikroszkołą wychowania społeczno-moralnego. W tym kontekście ukazana jest również przez Ks. Mirosława Gogolika rola Kościoła w rozwoju dialogu międzyreligijnego uznanego za integralną część Jego ewangelizacyjnej misji. Autor ukazuje możliwości wychowania do dialogu międzyreligijnego na podstawie aktualnie realizowanych programowych założeń nauki religii w polskiej szkole. Drugi rozdział książki zatytułowany: Planowane i spontaniczne oddziaływania edukacyjne, zawiera teksty autorów którzy koncentrują uwagę czytelnika na różnorodnych oddziaływaniach edukacyjnych w odmiennych przestrzeniach życia społecznego. Interesujące jest zaproszenie ukraińskich autorów do refleksji nad problematyką pedagogiki twórczości. Galina Tarasenko prezentuje ukraińskie wyniki badań w zakresie rozwoju harmonijnej relacji dziecko przyroda w kontekście edukacji przedszkolnej oraz zapoznaje z autorską koncepcją kształcenia estetycznego nastawienia dziecka wobec natury w ramach edukacji przedszkolnej. Pozostając we wspomnianym nurcie pedagogiki twórczości Oksana Derkach prezentuje teoretyczne aspekty tej pedagogiki jako płaszczyzny dla rozwoju innowacyjnej metody kształcenia na tle teorii twórczego życia. Ukazuje szerokie możliwości wykorzystania pedagogiki twórczości w procesie edukacyjnym w ukraińskich szkołach podstawowych. Autorzy monografii podnoszą również kwestę uwarunkowań procesu komunikacji uczestników życia szkolnego. W ramach tej problematyki kreatywnym podejściem do przestrzeni życia człowieka zajmuje się proksemika, którą w perspektywie procesów komunikowania się interpersonalnego przybliża czytelnikowi Kazimierz Mikulski. Autor ujawnia mechanizmy, na podstawie których układy przestrzenne miejsc szkolnych, szczególnie sal lekcyjnych lub 8

9 Wstęp pracowni, a zwłaszcza komputerowych, między osobami oraz między osobami a otoczeniem materialnym kształtują relacje psychiczne i sposób komunikacji pomiędzy aktorami teatru szkolnego. Kontynuując zagadnienie uwarunkowań komunikacji interpersonalnej Randa Ombach ujawnia związek pomiędzy umiejętnościami komunikacyjnymi i nawiązywaniem kontaktów interpersonalnych a edukacją na poziomie przedszkolnym. Na podstawie poczynionych obserwacji edukacji przedszkolnej w Stanach Zjednoczonych stawia hipotezę, że na umiejętności retoryczne Amerykanów i swobodę z jaką publicznie występują ma wpływ opisany model edukacji przedszkolnej. W publikacji podejmuje się również próbę znalezienia odpowiedzi na bardzo aktualne dziś pytanie jak w porównaniu z innymi europejskimi krajami absolwenci polskich uczelni są przygotowani do sytuacji na rynku pracy. W ramach podjętego problemu Aleksandra Mreła zwraca uwagę na szczególną grupę absolwentów, zagrożonych trwałą niezdolnością do znalezienia pracy, którymi są młode osoby zaliczane do NEET, czyli nie pracujące, nie uczące się i nie uczestniczące w żadnym formach dokształcania. Postulaty Autorki, by uczelnie w swoich programach kształcenia uwzględniały zajęcia przygotowujące do wejścia i utrzymania się na rynku pracy, wydają się warte zaakcentowania w obliczu obecnej, dramatycznej wręcz sytuacji absolwentów uczelni na rynku pracy. Wybrane aspekty kształcenia na poziomie szkolnictwa wyższego omawiają również Vera Petruk, Elena Prozor i Bohdan Nestorowych. Autorzy przybliżają wykorzystanie interaktywnych technologii w procesie kształcenia wyższego matematyki studentów ukraińskich uczelni technicznych (ze szczególnym uwzględnieniem rozwiązywania zadań kontrolnych w postaci gier do testowania wiedzy teoretycznej i praktycznej). Z kolei obecność problematyki wielokulturowości i edukacji międzykulturowej w praktyce szkolnej badano w projekcie poddającym analizie recenzje podręczników polonistycznych. Jak dowodzą badania Sylwii Pikuli problematyka edukacji międzykulturowej jest brana pod uwagę przez recenzentów podręczników. Szczegółowa analiza recenzji pozwoliła autorce na ujawnienie, w jakim stopniu kwestie związane z edukacją międzykulturową są uznawane przez ministerialnych ekspertów za ważny elementem zarówno samych recenzji, jak i nauczania języka polskiego. W ramach prezentowanego tomu podjęto również problematykę mediów i ich wpływu na zaburzenia odżywiania młodzieży. W tym kontekście Barbara Ciżkowicz krytycznie odnosi się do kultywowanych i popularyzowanych przez niektóre media i reklamy komercyjne zachowań społecznie niepożądanych. Równie istotnym, choć o odmiennym charakterze problemem społecznym, jest poruszana przez Małgorzatę Jabłońską sytuacja osób z autyzmem. Na tle poruszanych wyżej problemów optymistycznym akcentem jest 9

10 Pedagogika wobec wyzwań cywilizacyjnych sygnalizowana przez autorkę zmiana postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych. Zaobserwować można również pozytywne przemiany w postrzeganiu samego faktu niepełnosprawności, które sprawiają, że możliwa staje się obecnie integracja osób z autyzmem oraz zapoczątkowanie procesu inkluzji we współczesnym społeczeństwie opartego na zasadach wzajemnego zaufania. Artykuł Zbigniewa Węgierskiego jest próbą kompleksowego przedstawienia działalności społecznej i pedagogicznej burs i stancji szkolnych w ostatnich latach zaborów i po uzyskaniu niepodległości Polski, szczególnie na Kresach Wschodnich. Autor opisuje przykłady świadczące o tolerancji i wielokulturowości w szkolnictwie polskim w omawianym okresie, akcentując funkcjonowanie wybranych jednostek edukacyjnych, jak na przykład znane licea ogólnokształcące: Liceum Krzemienieckie i Liceum w Rydzynie. Tekst Sylwii Piekut-Burzyńskiej prezentuje wyniki badań zespołu naukowców KPSW pracujących pod kierunkiem Profesora Zbigniewa Węgierskiego dotyczące zjawiska eurosieroctwa. Jego przewodnim założeniem jest twierdzenie, że konsekwencją migracji zarobkowej rodziców mogą być trudności wychowawcze, dydaktyczne i emocjonalne u dzieci. Autorka przedstawia również interesujące propozycje dotyczące pomocy kierowanej do rodziców emigrujących w celach zarobkowych oraz ich dzieci. Powyżej naszkicowana tematyka zgromadzonych referatów ma na celu zachęcić Czytelnika do pogłębionych studiów nad przygotowaną monografią. Całość lektury cechuje duże zróżnicowanie problemowe, uwypukla pluralizm poglądów, a nawet dowodzi istnienia rozbieżności w myśleniu o wartościach i sposobach interpretacji świata społecznego. Zarysowany wielogłos współistniejąc jednak w żywym dialogu i autentycznej wymianie myśli rozszerza horyzonty i skłania do snucia swoistej metarefleksji skoncentrowanej wokół przewodniej idei prezentowanej monografii. Refleksji, która być może stanie się przyczynkiem dla kolejnych badań, dyskusji i odkryć. Redaktorki opracowania pragną wyrazić szczere podziękowania wszystkim Autorom niniejszego opracowania za ich udział w monografii. Szczególne podziękowania kierują również do Pani profesor zw. dr hab. Marii Czerepaniak-Walczak, która podjęła się trudu przeczytania i zrecenzowania materiałów dostarczając wskazówek ulepszenia całości. Maria Kuchcińska i Grażyna Szabelska

11 rozdział I Od wartości do wyniku edukacji

12

13 Krystyna Chałas* EDUKACJA AKsJOLOGICZNA WYZWANIEM I ZADANIEM DLA SZKOŁY W JEDNOCZĄCEJ SIĘ EUROPIE Wprowadzenie Podjęcie tematu wymaga zdefiniowania zasadniczych pojęć: edukacja, edukacja aksjologiczna, wartości. Pojęcie edukacji przyjmuję za Z. Kwiecińskim jako ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, wpływów sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturalnej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej samorealizacji niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności, były zdolne do rozwijania własnego Ja w toku spełniania [zadań dalekich]. Edukacja to ogół czynności prowadzenia drugiego człowieka i jego własnej aktywności w osiąganiu pełnych i osobistych dlań możliwości, jak też ogół wpływów i funkcji ustanawiających i regulujących osobowość człowieka i jego zachowanie w relacji do innych ludzi i wobec świata 1. Według K. Olbrycht edukacja aksjologiczna ( ) nauczanie o sposobach traktowania wartości, wartościowania, o sposobach ich uzasadniania, a także o uwarunkowaniach i konsekwencjach różnych postaw wobec wartości 2. Celem edukacji aksjologicznej według autorki jest zwiększenie kompetencji aksjologicznej, na którą składają się znajomość problematyki wartości i wartościowania (wymiar teoretyczny wiedza) oraz sprawność w podejmowaniu * Prof. dr hab. Krystyna Chałas Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. 1 Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Olecko 1995, s K. Olbrycht, Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osób, Katowice 2000, s

14 Krystyna Chałas świadomych, samodzielnych aksjologicznych decyzji (wymiar sprawnościowy kompetencja emocjonalno-ewaluacyjna) 3. Przez wartość rozumieć będziemy to wszystko co cenne i ważne dla jednostki i społeczeństwa oraz godne człowieka, co prowadzi do integralnego rozwoju, do pełni człowieczeństwa. Stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia w uznaniu czegoś za dobre lub złe 4. W kontekście powyższych określeń podstawowych pojęć należy podkreślić, że w edukacji aksjologicznej chodzi głównie o spowodowanie by wartości stały się czynnikami regulującymi funkcjonowanie człowieka o nabywanie wrażliwości aksjologicznej, doświadczenia aksjologicznego, którego podstawą jest rangowanie, zestawianie, analizowanie. Edukacja aksjologiczna pozostaje w ścisłym związku z edukacją jako wartością utylitarną i instrumentalną. Jak podkreśla J. Puzynina rolą dobrej edukacji jest z jednej strony ukazywanie różnych koncepcji człowieka i świata wraz z konsekwencjami, jakie ich świadomy wybór ma dla hierarchii 5. Nie ma edukacji bez wpisania w nią sfery aksjologicznej. Jest ona wkomponowana wielowymiarowo i wielopłaszczyznowo. Proces edukacji musi odnieść się do wartości, gdyż do wartości musi odnieść się człowiek, podmiot edukacji nauczyciel i uczeń. Obserwowalnym zjawiskiem w jednoczeniu się Europy są procesy zmierzające do integracji w różnych dziedzinach życia i funkcjonowania człowieka oraz grup i wspólnot społecznych. W szeroko rozumianej edukacji wskaźnikiem tych procesów jest ujednolicanie ram kwalifikacji, różnego rodzaju wymogów w kształceniu na poszczególnych jego etapach. Wychowanie nie znalazło do tej pory swego znaczącego miejsca w dyskusjach nad przyszłością Europy i jej obywateli. Stąd zasadnym wydaje się podjęcie Europejskiej debaty nad wychowaniem, w której uwaga zostanie skoncentrowana na koncepcji człowieka jako osoby oraz na wartościach. Wychowanie bowiem integruje wiedzę o człowieku i wiedzę o wartościach. Jednym z podstawowych czynników warunkujących budowanie aksjologicznej tożsamości europejskiej szkoły jest podjęcie w Europie badań nad orientacjami aksjologicznymi młodzieży szkolnej. Ich wyniki powinny stać się przyczynkiem do badań w działaniu nad edukacją aksjologiczną i wychowaniem ku wartościom. Wspólnie wypracowanych programów edukacyjnych o charakterze aksjologicznym, będących rdzeniem badań w działaniu. 3 Tamże, s Zob. M. Łobocki, Wychowanie moralne, Kraków 2002; Zob. także K. Chałas, Wychowanie ku wartościom, t. 1, Godność, wolność, odpowiedzialność, tolerancja, Lublin Kielce 2006, s J. Puzynina, Wokół wartości, [w:] K. Olbrycht (red.), Edukacja aksjologiczna. Wymiary kierunki uwarunkowania, Katowice 1994, s

15 Edukacja aksjologiczna wyzwaniem i zadaniem dla szkoły Ich wdrażanie i ewaluacja oraz osiągnięcia edukacyjne mają szansę stać się płaszczyzną, na której będzie wzrastał pedagogiczny profesjonalizm europejskiej wspólnoty pedagogów, która wychowanie ku wartościom młodego człowieka uczyni priorytetem. W wychowaniu chodzi zawsze o człowieka, o jego postawy, zachowania, urzeczywistniane spektrum wartości. Nie jest więc obojętne, czy wychowamy człowieka bezkrytycznie posłusznego, poddającego się wpływom zewnętrznym, nie mającego potrzeby dokonywania wyborów; czy też człowieka zdolnego do adaptacji, ale też krytycznego, zdolnego do wartościowania w kategoriach dobra, siebie i sytuacji oraz zjawisk których jest świadkiem i uczestnikiem; człowieka otwartego na zmiany, wyrażającego gotowość podejmowania działań twórczych; człowieka ambitnego, kreującego siebie i rzeczywistość, w której przyszło mu żyć, pracować ku wyższemu poziomowi aksjologicznemu i w ten sposób budującego nową i lepszą jakość życia, u podstaw której znajduje się świat wartości ze swą strukturą oraz właściwą hierarchią zapewniającą integralny rozwój; człowieka budującego cywilizację miłości, sprawiedliwości i pokoju. Przedstawiony materiał jest próbą zainicjowania dyskusji nad wychowaniem szkolnym w perspektywie procesów zjednoczeniowych, jakie zachodzą w Europie. Podjęte zagadnienia integruje stwierdzenie: edukacja aksjologiczna i wychowanie ku wartościom, zapewniające integralny rozwój młodego człowieka jest wyzwaniem i zadaniem dla szkoły w jednoczącej się Europie. W kontekście powyższego zagadnienia wyrasta pytanie: Dlaczego wychowanie ku wartościom ma być podstawowym zadaniem europejskiej szkoły? Uzasadnienia tkwią w: funkcji wartości w życiu człowieka; znaczeniu wartości w procesach zjednoczeniowych Europy, które określał w swoim nauczaniu Jan Paweł II; miejscu edukacji aksjologicznej w edukacji szkolnej. Funkcje wartości w życiu człowieka Rozpatrując szczegółowe funkcje wartości w życiu człowieka należy podkreślić, że ich podstawową funkcję można określić jako prorozwojową. U jej podstaw znajdują się funkcje szczegółowe. Wśród nich można wyróżnić następujące: poznawcza; motywacyjna; tożsamościowa; integracyjna. 15

16 Krystyna Chałas Warunkiem spełnienia tych funkcji jest otwarcie człowieka na wartości, zaakceptowanie ich, wewnętrzna refleksja nad nimi, przeżycie, zinterioryzowanie i uczynienie z nich orientującą zasadą życia. Tylko wówczas wpisują się w treść życia, podmiotowe doświadczenie, egzystencjalne znaczenie. Wartości stanowią istotny czynnik rozwoju poznawczego. Stanowią przedmiot intelektualnych zainteresowań, emocjonalnych odniesień i podmiotowych dążeń jednostki. Uaktywniają wyobraźnię, skojarzenia, intuicję, mobilizują i wyzwalają siły motywacyjne do poznania siebie, obiektywnej rzeczywistości, drugiego człowieka. Wartości tkwiące w obiektywnej rzeczywistości mają moc wołania ku sobie. Są rzeczywistością orientującą człowieka ku: drugiemu człowiekowi, Bogu, zjawiskom, rzeczom. Człowiek odpowiadając na to wołanie poznaje, odkrywa i przeżywa rzeczywistość. Problem edukacji aksjologicznej i wychowania ku wartościom jest podejmowany w praktyce szkolnej w wielu krajach. W sposób ukonkretniony w szkołach w Bawarii. Również w Polsce podjęto działania nad edukacją aksjologiczną i wychowaniem ku wartościom w gimnazjach zrzeszonych w Towarzystwie Gimnazjów Poszukujących. Upowszechnianie doświadczeń pedagogicznych w tym zakresie wskazuje na duże zainteresowanie nauczycieli problematyką aksjologiczną w praktyce szkolnej. Problem w tym, że dotychczas w kształceniu nauczycieli aksjologia nie znalazła swego znaczącego miejsca, stąd wiedza na temat wartości u nauczycieli jest znikoma, co w istotny sposób wpływa na ich pracę pedagogiczną. Przyjęta wspólna podstawa aksjologiczna pozwoli budować tożsamość szkoły europejskiej, w której ideałem wychowawczym będzie człowiek dążący do integralnego rozwoju i budujący nową, lepszą rzeczywistość sprzyjającą urzeczywistnianiu tego ideału. Nadrzędnym zaś zadaniem pedagogicznym będzie integralne wychowanie, obejmujące całego człowieka i chroniące go przed różnego rodzaju deformacjami i redukcjonizmami. Twórcza w aspekcie pedagogicznym wierność wspólnym wartościom pozwoli zaznać młodym ludziom i nauczycielom smaku wolności opartej na prawdzie i zintegrowanej z miłością, solidarnością, służbą drugiemu człowiekowi. W ten sposób wartości stają się czynnikiem pobudzającym aktywność poznawczą i działaniową, a więc czynnikiem rozwijania zainteresowań. Istoty problemu nabiera odkrycie wartości człowieka. Odkrycie siebie jako wartości zobowiązuje do poszanowania własnej godności, a tym samym do poszanowania godności drugiego człowieka, zobowiązuje do integralnego rozwoju, formacji, twórczej realizacji swojego powołania, a nade wszystko do budowania pełni człowieczeństwa. 16

17 Edukacja aksjologiczna wyzwaniem i zadaniem dla szkoły Wartości cenione przez człowieka, wybierane, urzeczywistniane, stanowią istotny czynnik motywacyjny. Wartości motywują człowieka do działania, inspirują i pobudzają jego aktywność, stanowią czynnik aktywności, podmiotowości, autonomii. Znajdując się w świecie wartości człowiek prezentuje wobec nich określoną postawę: pozytywną lub negatywną. Akceptuje, wybiera, preferuje, urzeczywistnia w swoim życiu, zachęca innych do podobnych postaw. P. Oleś podkreśla, że: Warunkują one stosunek do otaczającego świata, wpływają na ocenę przeszłości oraz na wybór celów i kierunków działania w przyszłości 6. Poprzez dążenie do perspektywy aksjologicznej mobilizowane są i wyzwalane siły twórcze. W ten sposób budowany jest projekt życia, którego podstawą są wartości. Wartości odgrywają istotną rolę w kreowaniu tożsamości człowieka rozumianej jako kompetencja do działania, do rozwiązywania problemów. Pozwalają jednostce na doświadczanie sensu i znaczenia własnej podmiotowo-osobowej egzystencji. Urzeczywistnianie wartości i wartościowanie ich urzeczywistniania ułatwiają odpowiedź na pytania: Kim jestem? Jakie miejsce zajmuję w środowisku społecznym? Jak potrafię rozwiązywać problemy? Kompetencje człowieka rozwijają się w procesie rozwiązywania problemów. Podmiotowe usytuowanie człowieka w świecie wartości i odnoszenie się do nich stanowi płaszczyznę rozwiązywania problemów oraz uzdalniania do ich rozwiązywania, rozwijając przy tym siły twórcze, doskonaląc umiejętności, kształtując postawę odpowiedzialności, która stanowi istotny składnik tożsamości człowieka. Proces urzeczywistniania wartości pozwala człowiekowi na gruntowanie poczucia tożsamości, jak również kreowania jej ku wyższym jakościom poprzez wartościowanie siebie w aspekcie kim mogę być i chcę być, ku jakim wartościom dążę i chce dążyć. Wartości zajmują istotne miejsce w życiu społeczno-kulturowym. Pełnią funkcję integracyjną w organizacji życia społecznego. Stanowią czynnik kształtujący relacje: człowiek człowiek, człowiek grupa społeczna, człowiek środowisko społeczne, współtworzą życie wspólnotowe. Zaakceptowanie naczelnych wartości stanowi podstawowy warunek integracji społecznej jak podkreśla F. J. Lis która za ich pomocą pozwala głębiej wnikać w istotne mechanizmy i tendencje kształtowania się ładu społecznego 7, stanowią więc ogniwo integrujące wspólnoty i grupy społeczne. 6 P. Oleś, System klaryfikacji wartości: założenia, zastosowanie, przegląd niektórych technik, Roczniki Filozoficzne 2002, t. 5, s F. J. Lis, Wartości w kształtowaniu motywacji i organizacji życia społecznego, Lublin 1996, s

18 Krystyna Chałas Centralne miejsce zajmują w następujących sytuacjach: są źródłem dynamizmu zmian w społeczeństwie; inspirują znaczące inicjatywy w społeczeństwie; interweniują w sposób istotny w strukturę systemu działania zarówno jednostki, jak i grupy; ukierunkowują i legitymizują zachowania; pełnią funkcję sankcji społecznej; stanowią podstawę sieci relacji między jednostkami lub grupami; pełnią funkcję integracji jednostki i grupy społecznej; dostarczają pierwszej materii ideologiom i jako takie nieustannie interweniują w historię dziejów grup i społeczeństw, stanowią czynnik podtrzymywania norm 8. W aspekcie społecznym na szczególną uwagę zasługują wartości podstawowe: religia, Kościół, patriotyzm, naród, wolność, demokracja, sprawiedliwość społeczna, zabezpieczenie społeczne, równość społeczna, godność człowieka, prawo człowieka, solidarność, prawda. Zdaniem W. Piwowarskiego Nadają one sens, identyfikację i kierunek działania społeczeństwom i państwom. Stanowią fundament porozumienia narodowego i pozytywnej kooperacji dla dobra wspólnego ( ). Brak szerszego uświadamiania i zaakceptowania wartości podstawowych staje się źródłem konfliktów pomiędzy różnymi grupami interesów, które mogą nie dostrzegać ani fundamentu, ani celu wzajemnej pozytywnej kooperacji dla społeczeństwa i państwa 9. Można ogólnie stwierdzić, że wartości pełnią wielostronna funkcję w życiu człowieka. Aktywizują poznawczo, emocjonalnie, społecznie, kulturowo, duchowo; aktywizują do praktycznego działania. Te szczegółowe funkcje zintegrowane są z ogólnymi celami edukacji szkolnej. Wartości warunkiem i płaszczyzną procesów zjednoczeniowych Europy w nauczaniu Jana Pawła II Jan Paweł II żywo interesował się procesami zachodzącymi w Europie, szczególnie procesem jednoczenia się państw, narodów we wspólny europejski dom. Wyrazem tej troski jest Jego nauczanie zawarte w nim wskazania co do podstawy aksjologicznej, postaw i zasad postępowania zarówno 8 Zob. K. Ryczan, Wychowanie ku wartościom, [w:] P. Piotrowski (red.), Na przełomie stuleci. Naród Kościół Państwo w XIX XX wieku, Lublin 1997, s W. Piwowarski (red.), Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, Warszawa 1993, s

19 Edukacja aksjologiczna wyzwaniem i zadaniem dla szkoły pojedynczego człowieka, jak również instytucji społecznych, politycznych gospodarczych. Jan Paweł II stoi na stanowisku, że wspólne wartości, wspólne aspiracje, wspólne cele stanowią płaszczyznę jednoczenia Europy. Wartościom przypisuje określone funkcje. Wśród nich można wyróżnić funkcję: integracyjną; tożsamościową; rozwojową; perspektywiczno-stabilizacyjną. Papież z wartości czynił podstawowe ogniwo integrujące Europę. Podczas audiencji 17 marca 1988 roku dla Komitetu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europejskiej do Stosunków z Parlamentami Krajowymi powiedział: Jestem głęboko przekonany o tym, że jeśli Europa pragnie odzyskać swą podstawową jedność, musi się zwrócić ku tym wartościom, które za sprawą chrześcijaństwa od samego początku kształtowały się w obrębie jej kultury i w jej społeczności 10. W swym nauczaniu jasno i czytelnie określa spektrum wartości, które powinny stanowić podstawę aksjologiczną procesów zjednoczeniowych. Tymi wartościami są wartości humanistyczne, kulturowe zintegrowane z wartościami chrześcijańskimi. Te trzy kategorie według Papieża stanowią podstawowe dziedzictwo kulturowe Europy na którym powinien być budowany rozwój tak indywidualnego człowieka, jak również rozwój dobra wspólnego we wszystkich płaszczyznach życia i funkcjonowania poszczególnych narodów i państw. Jan Paweł II podkreślał, że: Nowy ład europejski ( ) powinien uznawać i chronić te wartości, które stanowią najcenniejsze dziedzictwo europejskiego humanizmu, który zawsze zapewniał i nadal zapewnia Europie owo szczególne promieniowanie w całej historii cywilizacji 11. Jan Paweł II postrzegał wartości będące korzeniami Europy jako warunek odrodzenia i zjednoczenia Europy. Do nich zaliczał głównie godność człowieka, wolność, prawa człowieka, u podstaw których znajduje się przestrzeganie podstawowych zasad moralnych, sprawiedliwość, pracowitość, duch inicjatywy, miłość rodzinna, szacunek dla życia, tolerancja, wspólnota, pokój. Zatroskany o losy Europy podkreślał, że: tożsamości europejskiej 10 Jan Paweł II, Audiencje dla Komitetu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europejskiej do stosunków z parlamentami krajowymi, [w:] Jan Paweł II, Europa Zjednoczona w Chrystusie, wyb. i opr. L. Sosnowski, G. Turowski, Kraków 2002, s Przesłanie do uczestników zjazdu Ku Konstytycji Europejskiej 20 czerwca 2002 r., [w:] Jan Paweł II, Europa zjednoczona, dz. cyt., s

20 Krystyna Chałas nie można zrozumieć bez chrześcijaństwa i że w nim właśnie znajdują się te wspólne korzenie, z których wyrosła i dojrzała cywilizacja starego kontynentu, jego kultura, jego dynamika, jego przedsiębiorczość, jego zdolności do konstruktywnej ekspansji także na inne kontynenty; jednym słowem to wszystko, co stanowi o jego chwale 12. W Santiago de Compostela 9 listopada 1982 roku z miłością apelował: Stara Europo ( ) Odnajdź siebie samą! Bądź sobą! Odkryj swoje początki. Tchnij życie w swoje korzenie. Tchnij życie w te autentyczne wartości, które sprawiły, że twoje dzieje były pełne chwały, a twoja obecność na innych kontynentach dobroczynna. Odbuduj swoją jedność duchową w klimacie pełnego szacunku dla innych religii i dla prawdziwych swobód. ( ) Możesz jeszcze być latarnią cywilizacji i bodźcem postępu dla świata 13. Według Papieża Kultury Europejskiej nie można zrozumieć bez odniesienia do chrześcijaństwa: Ewangelia stanowi jej fundament 14. dalej podkreśla rolę kultury chrześcijańskiej w rozwoju Europy, a przez to funkcji Europy w budowaniu rzeczywistości naukowej, gospodarczej, społecznej. Zdaniem Jana Pawła II Przyszłość Europy zależy w dużej mierze od rozbudzania sumień, czego dokonać może tylko Chrystus, początek i kres ludzkiej historii 15. W odnowionej kulturze chrześcijańskiej postrzega szansę przezwyciężenia dawnych urazów i obecnego rozbicia, stworzenia cywilizacji miłości i prawdy. Wierność korzeniom Jan Paweł II postrzega jako integrację głębi duchowej z twórczym odpowiadaniem wyzwaniom, jakie niesie teraźniejszość i przyszłość. Papież podkreślał, że Wierność korzeniom nie oznacza mechanicznego kopiowania wzorów z przeszłości. Wierność korzeniom jest zawsze twórcza, gotowa do pójścia w głąb, otwarta na nowe wyzwania, wrażliwa na znaki czasu. Wyraża się ona także w trosce o rozwój rodzinnej kultury, w której wątek chrześcijański obecny był od samego początku, wierność korzeniom oznacza nade wszystko umiejętność budowania organicznej więzi między odwiecznymi wartościami, które tyle razy sprawdziły się w historii, a wyzwaniami świata współczesnego, między wiarą a kulturą, miedzy Ewangelią a życiem Jan Paweł II, Akt Europejski, [w:] Jan Paweł II, Europa Zjednoczona, dz. cyt., s Tamże, s Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników sympozjum przedsynodalnego, [w:] Jan Paweł II, Europa Zjednoczona, dz. cyt., s Tamże, s Jan Paweł II, Przemówienie pożegnalne na lotnisku w Balicach, [w:] Jan Paweł II, Europa zjednoczona, dz. cyt., s