WPROWADZENIE DO FILOZOFII JĘZYKA

Transkrypt

1 PETER PRECHTL WPROWADZENIE DO FILOZOFII JĘZYKA Tłumaczenie JÓZEF BREMER Wydawnictwo WAM Kraków 2007

2 WPROWADZENIE Próba wprowadzenia w problematykę filozofii języka wydaje się przedsięwzięciem trudnym, chociażby ze względu na dużą ilość filozoficzno-językowych stanowisk. Badania nad językiem nie zaczęły się dzisiaj, lecz są zjawiskiem kulturowo-historycznym sięgającym daleko poza nasze ramy czasowe i kulturowe. Utopijne dążenie do zbudowania doskonałego języka było obecne nie tylko w kulturze europejskiej, tak samo jak opowieść o babilońskim pomieszaniu języków nie jest znana jedynie z Biblii, lecz temat ten przenika historię wszystkich kultur. Wraz z nim pojawia się próba, aby rozumianą jako pomieszanie wielość języków przezwyciężyć poprzez odkrycie na nowo lub wynalezienie jednego, wspólnego wszystkim ludziom języka (por. ECO 1997, s. 15). O tyle także zadawanie w filozofii pytań, które w jakikolwiek sposób dotyczą języka, należy włączyć w ten kulturowo-historyczny kontekst. Po co filozofii potrzebna jest własna dyscyplina, jaką jest filozofia języka, zwłaszcza w czasie, kiedy lingwistyka rozwinęła się w autonomiczną, uznawaną gałąź nauki? Pytanie to musi wydać się dziwne każdemu nieuprzedzonemu obserwatorowi, który nie uprzytomnił sobie wystarczająco jasno specyficznej filozoficznej treści problemów pojawiających się w filozofii języka. W każdym razie za określeniem filozofia języka nie kryje się ani ujednolicony twór teoretyczny, ani jednomyślność w zadawaniu pytań. Wspólnym mianownikiem dla różnych stanowisk i form filozoficzno-językowej refleksji jest z jednej strony zainteresowanie człowiekiem jako istotą posiadającą język, a tym samym rozumną, z drugiej strony zaś zainteresowanie pojawiającymi się wraz z językiem możliwościami ujęcia rzeczywistości. Dlatego kwestie językowe spotykamy w różnych odniesieniach, ujęte każdorazowo z innego punktu widzenia. Rozważania antropologiczne podkreślają szczególne miejsca człowieka oraz jego, związaną z językiem, zdolność do rozumowania: język jako wyraz ducha (SCHELER), język jako zdolność do autorefleksji i zajęcia stanowiska (PLESSNER), język w swojej funkcji antropologiczno-biologicznej, jako tworzenie symboli prowadzące do odciążenia człowieka od nadmiaru bodźców (GEHLEN). Nie mniej ważną rolę odgrywa język w egzystencjalno-filozoficznych rozważaniach MARTINA HEIDEGGERA i KARLA JASPERSA. Wychodząc od fenomenologii, MAURICE MERLEAU-PONTY opowiada się za łączeniem języka z cielesnymi zdolnościami człowieka do wyrażania się. Jako szczególna forma gestykulacji dostarcza on odniesienia do świata kultury poprzez takie konstytuowanie sensu, iż każdy mówiący może się odnieść do przekazywanego zasobu znaczenia, na którego gruncie znowu powstaje nowy sens (por. HENNIGFELD 1982, s. 157 nn).

3 10 Wprowadzenie W ściślejszy krąg tematyki filozoficzno-językowej wchodzimy wówczas, gdy bardziej szczegółowo pytamy o znaczenie ję zyka dla czł owieka. Znaczenie rozumiemy wtedy dwojako: po pierwsze, że człowiek dopiero poprzez język tworzy sobie sensowne odniesienie do tego, co znaczy dla niego świat, czy też do tego, co przedstawia dla niego rzeczywistość, po drugie, czy i jak dalece w języku można widzieć gwarancję poprawnego ujęcia rzeczywistości. W ramach tego typu ogólnej charakterystyki niektóre pytania pozostają nieokreślone: po pierwsze, czy chodzi przy tym o rzeczywistość przedmiotową czy społeczną, po drugie, czy przedmiotowy świat leży u podstaw języka, jako wyprzedzająca go rzeczywistość, czy też jest on przyjmowany jako rzeczywistość dopiero konstytuowana przez język. Poprzez wyeksponowanie aspektu odniesienia się do rzeczywistości za pomocą języka na plan pierwszy wysuwa się jego specjalna rola przy formowaniu i organizowaniu doświadczenia. Stąd w filozoficzno-językowym oglądzie pojawiają się tematy wskazujące na jego bliski związek z teorią poznania. Związek ten znajduje swój wyraz w pytaniu: Czy mówienie składa się jedynie z nazywania danych nam niezależnie od języka treści myślenia i spostrzeżeń, czy też treści te są zawsze zapośredniczone językowo, tak iż formy naszego języka należałoby uważać za formy naszego doświadczenia? W trakcie rozwoju filozoficzno- -językowych refleksji obydwie perspektywy znalazły swoich zwolenników. Zagadnienie to zostanie omówione w dalszych częściach opracowania. Odpowiedź na wspomniane pytanie powinna pomóc rozpoznać, w czym należy się dopatrywać gwarancji dla poprawnego używania języka. Gdy przyjmiemy, że świat jest nam dany niezależnie od języka, wówczas problemem stanie się to, jak można pokazać, że nasz język odpowiada tej rzeczywistości, a nie na odwrót, że oddaje ją w sposób zafałszowany. Swoje miejsce w historii kultury znalazło też ujęcie mówiące, że język oddaje rzeczywistość jedynie w sposób zniekształcony. Gdyby zaś miało obowiązywać założenie, że rzeczywistość jest nam dana tylko za pośrednictwem języka, to oczekiwalibyśmy odpowiedzi na pytanie, jak odróżnić język poprawny od błędnego. Potrzebę takiego podziału widać jak na dłoni, jeżeli nie chcemy każdej dowolnej wypowiedzi od razu traktować jako poprawnej. Tego rodzaju pytania towarzyszą językowo- -filozoficznym refleksjom od czasów antycznych aż do współczesnej formy analityczno-językowego filozofowania. W różnych okresach swego historycznego rozwoju objawiały się każdorazowo w innych formach i były inaczej akcentowane. Niniejsze wywody skupiają się wokół podstawowego zagadnienia, jak określić stosunek: język myślenie rzeczywistość. Pytania o związek pomiędzy językiem i myśleniem, pomiędzy myśleniem i rzeczywistością oraz pomiędzy językiem i rzeczywistością są o tyle specyficznie filozoficzne, że wraz z nimi zostaje zadane pytanie o to, jak możemy poznać rzeczywi-

4 Wprowadzenie 11 stość (por. SCHAFF 1967). Tego rodzaju pytanie ma choćby dlatego znaczenie w kontekście potocznego świata, że przyjmujemy w nim całkiem naturalnie za rzeczywistość to, co jest nam ze strony społeczeństwa i naszej kultury podawane jako treści i wyobrażenia. Cechą charakterystyczną myślenia filozoficznego jest z pewnością to, że nie akceptuje ono rozumianej w ten sposób oczywistości świata potocznego. Niby dlaczego nie powinniśmy także myśleć o tym, jak dalece nasze wyobrażenia o niej są poprawne, a nie fałszywe? Tego typu pytania pojawiają się w sposób konieczny tam, gdzie odróżnia się opinię i uzasadnialną wiedzę. Dążenie do poznania, które w równym stopniu zajmuje filozofię i naukę, jako twory normatywne, zawsze wyprowadza ponad myślenie potoczne. To, co globalnie jest opisywane jako rzeczywistość, prowadzi wszak do pytań metafizycznych, teoriopoznawczych oraz do pytań z filozofii języka, którymi musimy się zająć. Najprostsze wyobrażenie o rzeczywistości przyjmuje, że stoi ona przed człowiekiem jako skończony twór, o którego poznanie człowiek musi zabiegać. Na jakie drogi musi przy tym wstąpić, nie zostało jeszcze tym samym zadecydowane. Ale nie ulega wątpliwości, że musi on użyć określonych środków pomocniczych, co do których należy się z kolei zastanowić, czy są one odpowiednimi środkami. Założenie, że rzeczywistość możemy ująć i opisać tylko za pomocą języka, rodzi pytanie, jak można z pewnością stwierdzić, że nasz język ujmuje rzeczywistość taką, jaką ona faktycznie jest? Jednakże czy sensownym jest założenie, że istnieje niezależna od języka rzeczywistość, o której, ściśle biorąc, nie możemy nic powiedzieć? Czy też może jest tak, że więcej przemawia raczej za przeciwnym założeniem, iż rzeczywistość jest dana tylko w języku? Gdy ostrożnie zabierzemy się do pracy i zrezygnujemy z założenia o gotowej rzeczywistości, to rodzi się pytanie o rolę języka przy budowaniu rzeczywistości oraz o to, jakie formy języka należy w tym wypadku uznać za konstytutywne. Język przyjmuje przy tym o tyle porządkującą funkcję, o ile nazywa przedmioty lub pomaga je zidentyfikować za pomocą opisów. Elementy oznaczające języka są ze swej strony znowu powiązane w system pojęć i kategorii. Tylko w ten sposób język może porządkować rzeczywistość, nazywać i klasyfikować jej pojedyncze elementy. Stoimy zatem zawsze przed kwestią, jak bliżej określić stosunek pomiędzy językiem a myśleniem oraz w jakim wzajemnym stosunku występują forma wyrażenia i jego treść. W ten sposób nie uwolniliśmy się jednak od pytania o poprawność języka. Odpowiedzi na nie będą się zasadniczo różniły. Pierwszy rozdział niniejszego opracowania ma charakter historyczny. Zajmuję się w nim stanowiskami, które są reprezentatywne dla określonego filozoficzno-językowego sposobu zadawania pytań, a także chociaż

5 12 Wprowadzenie tylko w pojedynczych aspektach wpłynęły w określonym stopniu na bieg późniejszych rozważań, przedstawionych w dalszych rozdziałach. Chcę tym samym pokazać założenia oraz przedzałożenia, na podstawie których wyrosły problemy filozofii języka. Dochodzą tutaj do głosu zagadnienia zachowujące swoją ważność także dla dzisiejszych dyskusji. Rozdział drugi zajmuje się różnymi szkicami idealnego języka. Najpierw zwrócę uwagę na stanowisko wyjściowe, wiążące się z rozważaniami FREGEGO, aby następnie opisać rozwój i zmiany jego idei języka. W rozdziale trzecim zajmuję się reakcjami na filozofię języka idealnego, które zostały zapoczątkowane przez Dociekania filozoficzne WITTGENSTEINA. Prowadzone przez niego badania otwierają spektrum różnorodnych podejść, pociągających za sobą zmiany w rozumieniu filozofii i jej zadań. Ostatni rozdział omawia raz jeszcze i w sposób szczegółowy centralne zagadnienia prawdy, oznaczania i znaczenia przedstawiając zarazem ich kontrowersyjne ujęcia w ramach tych zależności, w których są one dyskutowane.

6 m y ś l f i l o z o f i c z n a WPROWADZENIA PANORAMA ZAGADNIEŃ HISTORIA MYŚLI FILOZOFICZNEJ redakcja serii ks. prof. dr hab. Tadeusz Ślipko SJ prof. dr hab. Adam Węgrzecki A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii (wyd. II) J.W. Bremer, Wprowadzenie do logiki (wyd. II) S. Wszołek, Wprowadzenie do filozofii religii T. Ślipko SJ, Zarys etyki ogólnej (wyd. IV) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 1: Etyka osobowa (wyd. II) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 2: Etyka społeczna (wyd. II) H.-D. Mutschler, Wprowadzenie do filozofii przyrody G. Haeffner, Wprowadzenie do antropologii filozoficznej J. Grondin, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej J.F. Crosby, Zarys filozofii osoby. Bycie sobą P. Prechtl, Wprowadzenie do filozofii języka J. Disse, Metafizyka od Platona do Hegla G. Gabriel, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina T. Gadacz, Filozofia Boga w XX wieku. Od Lavelle a do Tischnera V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej W przygotowaniu: R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii D.H. Frank, O. Leaman, Historia filozofii żydowskiej G. Scherer, Filozofia śmierci od Anaksymandra do Adorno Seria Myśl Filozoficzna poświęcona jest kluczowym dylematom nurtu ją cym od zawsze umysł i serce człowieka i stanowiącym punkty ogniskujące re fleksję filozoficzną w dziejach myśli, szczególnie za chod nio europejskiej. Jej zamiarem jest udostępnienie fachowych opracowań poszcze gólnych zagad nień filozoficznych oraz zachęcenie do podjęcia, sa mo dzielnie, przygody filozofowania. Publikacje Serii, przygotowane przez wybitnych specjalistów, adre sowane są do osób zajmujących się filozofią oraz do tych, którzy nie bę dąc profesjo nalistami w tej dziedzinie, pragną rzetelnej wiedzy oraz panoramicznego oglądu problematyki filozoficznej.