Puszcza Białowieska Pompeje Europy Środkowej Dariusz Krasnodębski, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa

Transkrypt

1 Puszcza Białowieska Pompeje Europy Środkowej Dariusz Krasnodębski, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa Puszcza Białowieska, ostatni zachowany las pierwotny Europy Środkowej, stanowi pozostałość znanych ze średniowiecznych kronik wielkich puszcz pokrywających pogranicze Korony i Litwy Puszczy Świsłockiej, Szereszewskiej, Kamienieckiej, Białowieskiej i Bielskiej. Oprócz wspaniale zachowanej fauny i flory, tereny te to także nienaruszony przez działania człowieka skarbiec źródeł archeologicznych, ukrytych pod korzeniami kilkusetletnich drzew. Rolą badacza jest tylko otwarcie tej księgi i zrozumienie języka, jakim do nas przemawia. Wszystko zaczęło się już ponad 190 lat temu, około roku 1820, gdy po wsiach i osadach w okolicach Białowieży zaczęła krążyć wieść o królewskich bogactwach, ukrytych jeszcze za czasów Rzeczpospolitej w podziemnym lochu dawno opuszczonego i porośniętego kilkusetletnimi dębami zamku (Karcov 1903, Ossendowski 1936, Antczak 2002). Widział go jakoby na własne oczy Maksym Niedźwiedzki, chłop ze wsi Tuszemla, który w czasie noclegu w uroczysku Obołonie, dziś zwanym Zamczyskiem, wpadł do brukowanej jamy, w której, według jego relacji, stać miały skrzynie ze złotymi i srebrnymi monetami, a także omszałe ze starości butelki wina. To wino zresztą zapewne tak rozwiązało język szczęśliwego odkrywcy, że wkrótce wieść o znalezisku rozniosła się po okolicznych wsiach i trafiła do sędziego ziemskiego powiatu prużańskiego, Antoniego Skrodzkiego. Polecił on swoim ludziom przekopać wskazane przez Maksyma miejsce, jednak rzeczonego skarbu nie znaleziono. Jednocześnie wystosował list informujący o ukrytym bogactwie do Wielkiego Księcia Konstantego, który nakazał zbadanie sprawy gubernatorowi grodzieńskiemu Bobiatyńskiemu. To jego ekspedycja w 1825 roku natrafiła na kamienie oraz kilkanaście zbutwiałych szkieletów, przy których znajdowały się pozostałości małych glinianych garnuszków (de Ronke 1830). W ten sposób przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne na terenie Puszczy Białowieskiej. Odkrywcy zinterpretowali to miejsce jako cmentarzysko pogańskie, nadając znalezionym przy grobach garnkom miano łzawnic, gdyż ich zdaniem miały służyć do zbierania łez wypłakanych przy zmarłych. Jednak pierwsze naprawdę naukowe badania archeologiczne w Puszczy Białowieskiej przeprowadził blisko 100 lat później prof. Alfred Götze, przydzielony w czasie I wojny światowej do pracy w Wojskowym Zarządzie Leśnym w Białowieży. Rozsyłanie przez Niemcy różnego rodzaju specjalistów na zajęte przez siebie tereny było wówczas normalną praktyką, zaś okazja wykonania badań archeologicznych w tak egzotycznej scenerii stanowiła nie lada atrakcję. Późną wiosną 1918 roku zinwentaryzował

2 on znajdujące się na terenie Puszczy kopce ziemne oraz rozkopał 35 z nich. Dzięki tym badaniom m.in. wiemy dziś, jak wyglądał obrządek pogrzebowy na dwóch największych cmentarzyskach znajdujących się w Puszczy w uroczyskach Jelonka i Szczekotowo, gdzie usypanych zostało po kilkadziesiąt ziemnych kopców-kurhanów kryjących w sobie groby szkieletowe (A. Götze 1923). Na początku lat 20-tych XX wieku na terenie Puszczy działał wielce zasłużony dla Podlasia archeolog - Zygmunt Szmit, jednak ograniczył się on do badań powierzchniowych oraz niewielkich sondaży (Z. Szmit 1922). Pierwsze lata po II wojnie nie przyniosły żadnych odkryć archeologicznych. Dopiero w roku 1959 służby konserwatorskie w Białymstoku poinformowane zostały o przypadkowym znalezisku grobu z pierwszych wieków n.e. odkopanym w żwirowni w uroczysku Hajduki (Dzierżykraj-Rogalski, T., Jaskanis, J. 1961). W latach 60. i na początku 70. XX wieku przebadano kilkanaście kopców ziemnych, uznawanych za wczesnośredniowieczne kurhany. Do największych przedsięwzięć naukowych należała próba rozpoznania kompleksu stanowisk znajdujących się w uroczysku Kamień oraz przebadanie pięciu kurhanów na terenie Białowieskiego Parku Narodowego (I. Górska 1976). Systematyczne prace archeologiczne wznowiono dopiero po prawie 30 latach, w roku 2003, dzięki współpracy pomiędzy Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie i Instytutem Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Prowadzenie wykopalisk na obszarach leśnych wiąże się z koniecznością pokonania szeregu przeciwieństw i zwalczenia różnych stereotypów oraz ograniczeń. Pierwszą zaporę stanowią przyrodnicy i leśnicy, których trzeba przekonać, że wykopaliska archeologiczne nie oznaczają rozrycia całego lasu, zaś wykopana w ziemi jama o powierzchni kilku metrów kwadratowych i głębokości pół metra, nie spowoduje uschnięcia stuletnich dębów. Opory pokonać trzeba nawet w środowisku archeologicznym, gdzie powszechne jest przekonanie, że na obszarach leśnych nie można prowadzić badań wykopaliskowych, ponieważ nie sprawdzają się tu standardowe metody lokalizacji stanowisk, zaś prowadzenie badań archeologicznych uniemożliwiają rosnące gęsto drzewa. Co do ograniczeń, to należy w tym miejscu wymienić różnego rodzaju wymogi związane z ochroną środowiska, jak na przykład konieczność oddzielnego składowania poszczególnych poziomów stratygraficznych - głównie ściółki i humusu, nienaruszania systemów korzeniowych drzew lub nawet, jak to miało miejsce w przypadku jednego ze stanowisk, ściśle wyznaczone godziny przebywania ekipy na terenie badań. Szczególny status tego obszaru nie pozostaje również bez wpływu na procedurę pozyskiwania zezwoleń, różniącą się w zależności od jednostki odpowiedzialnej za dany teren. Przy wykopaliskach na obszarach zarządzanych przez Lasy Państwowe są to trzy puszczańskie nadleśnictwa, dla terenów Białowieskiego Parku Narodowego jest to Dyrektor BPN, zaś w przypadku wykopalisk na terenie rezerwatów

3 przyrody jest to bezpośrednio Ministerstwo Środowiska. Charakter prac archeologicznych prowadzonych w Puszczy Białowieskiej, a spoglądając szerzej, we wszystkich zespołach leśnych, nie odbiega zasadniczo od badań na obszarach otwartych. Główna różnica polega na odmiennym sposobie odnajdywania w terenie stanowisk, które nie ujawniają się na powierzchni w wyniku orki lub prac ziemnych związanych np. z budową domu lub drogi. Poszukiwanie stanowisk archeologicznych polega na obserwacji wszelkiego naruszenia ściółki przez zwierzęta lub inne czynniki naturalne. W puszczy na każdym kroku natknąć się można na paprzyska (czyli piaskowe kąpieliska) żubrów, buchtowiska dzików, lisie lub borsucze nory czy kretowiny, w okolicy których rozsypana jest wygarnięta z głębi ziemia. Bardzo duże znaczenie ma także sprawdzanie licznie występujących w pierwotnym lesie wykrotów drzew. Poszukiwania prowadzić można zatem prawie przez cały rok, za wyjątkiem okresu, kiedy w lesie zalega zwarta pokrywa śniegu. Do najbardziej spektakularnych i najciekawszych odkryć archeologicznych z terenu Puszczy Białowieskiej zaliczyć należy niewątpliwie znalezienie cmentarzyska Gotów, zaliczanego do kultury wielbarskiej, istniejącej na północnym Mazowszu i Podlasiu w II-III w. n.e. (D. Krasnodębski i in. 2008). Natrafiono na nie podczas poszukiwań pozostałości altany służącej do polowań, wystawionej dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podczas wędrówek po uroczysku Wielka Kletna znaleziono drobne kamienie, które ręka ludzka ułożyła tuż pod ściółką. Brane początkowo za pozostałości fundamentu z XVIII wieku, okazały się być bardzo dobrze zachowanym brukiem, przykrywającym ciałopalne groby sprzed prawie 1800 lat. W niewielkich, z uwagi na to, że prace prowadzono na terenie Parku Narodowego, wykopach odkryto 4 groby jamowe, co oznacza, że prochy zmarłych wsypano bezpośrednio do wykopanych w ziemi płytkich dołków. Zawierały one pojedyncze części stroju oraz ozdoby, takie jak brązowe i srebrne zapinki służące do spinania szat, żelazną sprzączkę do pasa, szklane koraliki, przęślik, zestaw naczyń glinianych oraz fragmenty szklanego pucharka. Jedynie naczynia nosiły ślady działania ognia i spalone zostały wraz ze zmarłym na stosie pogrzebowym. Sądzić można, że na całym cmentarzysku, którego powierzchni wynosiła kilka arów, pochowano między 60 a 70 osób. Cześć grobów przykryta była brukiem kamiennym, część zaś najprawdopodobniej oznaczono na powierzchni jedynie większymi pojedynczymi kamieniami. Cmentarzysko to związane jest z przechodzącym przez tereny północnego Mazowsza i Podlasia szlakiem wędrówki Gotów, łączącym tereny nadbałtyckie z Morzem Czarnym. Ten tajemniczy lud pojawił się w I wieku na terenie Pomorza Gdańskiego i przez prawie 3 wieki zdominował kulturowo całą Europę Wschodnią. Pozostałością po nim są dwie duże kultury archeologiczne zajmujące znaczne tereny Ukrainy, Białorusi i Polski wspomniana już

4 kultura wielbarska i kultura czerniachowska. Przypuszcza się, że Goci utworzyli coś w rodzaju państwa federacyjnego, skupiającego mieszkańców ziem, przez które wędrowali. Zresztą ta wędrówka też nieco odbiegała od naszego pojęcia przemieszczania się. Jako lud rolniczy zmuszeni byli robić dłuższe lub krótsze postoje, potrzebne do zasiania i zebrania zbiorów. Sądzić można, że czasem trwały one jeden sezon, często jednak przedłużały się do kilku lat. Świadczą o tym liczne pochówki znajdywane na pozostałych po nich cmentarzyskach. Wydaje się, że mechanizm tych dłuższy postojów może być w pełni zrozumiały skoro nie jest nam tu źle, zbiory się udały, domy postawiliśmy trwałe, to może zostańmy jeszcze jakiś czas. Podobne bruki, młodsze jednak o prawie 1000 lat, przebadano na znanym już od początku XIX wieku uroczysku Zamczysko. Celem tych badań była chęć sprawdzenia legendy, która narodziła przed 100 laty i mówiła o ukrytych w lesie lochach zamku króla Batorego. A gdzie piwnice, tam i skarby. Wybór miejsca na rozpoczęcie prac wykopaliskowych nie był jednak sprawą prostą, z uwagi na rozkopywanie pagórka, na którym znajduje się stanowisko, przez dawnych i współczesnych poszukiwaczy skarbów. Badania archeologiczne potwierdziły, że prawdziwe były pierwsze doniesienia o tym miejscu. Natrafiono bowiem na cmentarzysko mające związek ze Słowianami wschodnimi, którzy na terenie Podlasia przyswoili sobie sposób chowania zmarłych pod kamiennymi brukami i w obstawach z dużych głazów (Krasnodębski i in. 2005). Pod warstwą kamieni natrafiono na 3 groby szkieletowe z XII w. Najbogaciej wyposażony był grób kilkuletniej dziewczynki do którego wstawiono niewielkie gliniane naczynko, zaś zmarłą pochowano z 4 małymi brązowymi kabłączkami skroniowymi. Niestety grób ten znajdował się bardzo płytko pod przebiegającą przez teren stanowiska ścieżką turystyczną i był niemal całkowicie zniszczony. W kolejnych dwóch jamach grobowych odkryto szkielety małych dzieci, pochowane jednak bez jakiegokolwiek wyposażenia. Zmarłych układano na wznak, z głowami skierowanymi w kierunku zachodnim. Poza grobami w wykopach odnaleziono jeszcze jeden rozbity garnuszek i pochodzące z innych zniszczonych grobów dalsze 4 kabłączki, wiele drobnych fragmentów ceramiki oraz resztki spalonego drewna. Trudno określić ilu ludzi pochowanych zostało na tym cmentarzysku, przypuszczać jednak można, że co najmniej kilkudziesięciu. Do wiosny 2011 nie wiadomo było, gdzie znajdowała się osada, której mieszkańcy chowali swoich zmarłych na tym cmentarzysku. Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności udało się jednak natrafić na ślady wczesnośredniowiecznej i starszej wsi w odległości zaledwie 300 m od nekropoli. Przeprowadzone tam we wrześniu 2011 roku badania wykopaliskowe odpowiedziały na szereg ważnych pytań związanych z dawnymi mieszkańcami puszczy, ale postawiły także dziesiątki nowych, których odpowiedź uzyskana może zostać dopiero po kolejnych dużych

5 wykopaliskach na tym miejscu (D. Krasnodębski 2011). Znajdująca się tam osada powstała już w I w. n.e. i zapewne po kilkudziesięciu latach została opuszczona. Po raz kolejny ludzie powrócili w to miejsce w X w. i najprawdopodobniej trwali nieprzerwanie aż do XV w. Pozostały po nich ślady domostw, kamienne fundamenty, bruki, ziemne piwniczki oraz tysiące fragmentów glinianych naczyń i różnych metalowych przedmiotów codziennego użytku nożyków, podków, grotów strzał i włóczni. Z wczesnego średniowiecza pochodzą także dwa dalsze rozpoznane w ostatnich latach cmentarzyska w uroczyskach Teremiski-Dąbrowa i Szadzkie (D. Krasnodębski, H. Olczak 2006b). Tworzą je niewielkie zespoły kopców ziemnych, liczące odpowiednio 24 i 13 kurhanów. Obydwa należą do typu pochówków ciałopalnych, przy czym w przypadku Teremisek można mówić o pochówkach nakurhanowych, manifestujących się obecnością warstwy ciałopalenia w górnych częściach nasypów. Bardzo rozdrobnionym i nielicznym przepalonym kościom ludzkim towarzyszyły małe fragmenty naczyń, rozsypywane zapewne pierwotnie na szczycie kopców. Cmentarzysko Szadzkie zawiera dwa rodzaje pochówków: nasypowe oraz podnasypowe, czyli takie, gdzie spalone szczątki przykrywano kurhanem. Obydwie nekropolie związane są ze starszą fazą wczesnego średniowiecza i pochodzą z czasów pomiędzy połową VIII w. a końcem IX w., zanim na tym terenie zaczęto chować zmarłych niespalonych. Kurhany ciałopalne z obszaru Puszczy Białowieskiej charakteryzuje zatem duże zróżnicowanie typów pochówków, widoczne często również na tych samych cmentarzyskach. O tym, że Puszcza nie służyła jednak wyłącznie jako cmentarzysko a tak uważali niektórzy archeolodzy-amatorzy, zwolennicy teorii o jej magicznym charakterze świadczą jednak także coraz liczniejsze znaleziska osadnicze. Jakkolwiek są one nie tak spektakularne, jak opisane groby, to jednak niosą nie mniej informacji dotyczących dziejów Puszczy. Obok opisanej wyżej osady w uroczysku Obołonie, wspomnieć trzeba o jak do tej pory najstarszej i stosunkowo najlepiej przebadanej osadzie pochodzącej z przełomu er położonej na Polanie Berezowo, w południowej części Puszczy (D. Krasnodębski i in. w druku). Odkryta ona została przy okazji poszukiwań zaplecza osadniczego dla znajdującego się tam jednego z największych na tym terenie mielerzy. W miejscu, gdzie żubry zdarły wierzchnią warstwę ściółki, odsłonięty został pierwotny poziom użytkowania osady i znaleziono kilka pradziejowych fragmentów naczyń. W czasie badań wykopaliskowych udało się rozpoznać dwie części osady mieszkalną oraz użytkową, związaną z wytopem żelaza z rudy darniowej. Zdziwienie archeologów było tym większe, że pola z dymarkami kojarzyły się do tej pory z Górami Świętokrzyskimi, ewentualnie z zupełnie odlesionymi

6 terenami Mazowsza, położonymi na zachód od Warszawy, nie zaś z przepiękną polaną położoną w samym centrum pradawnego lasu. Najprawdopodobniej osada jednak nie funkcjonowała zbyt długo. Zapewne już po upływie kilku-kilkunastu lat została opuszczona i być może jej mieszkańcy przenieśli się kilka kilometrów dalej na uroczysko Obołonie. Po ich odejściu las ponownie zarósł dawne piecowiska. Najmłodszą z przebadanych osad dzieli od tej opisanej wyżej prawie 1700 lat historii. Tym razem archeologom pomogły siły natury. Na uroczysku Stara Białowieża, w korzeniach przewróconego przez wichurę dębu August III Sas zauważono stare kafle piecowe, pochodzące, jak się później okazało, z XVI - wiecznego dworu (D. Krasnodębski 2006c, 2007, 2008; H. Jędrzejewska 2011). Tuż pod powierzchnią ziemi natrafiono na kamienne fundamenty 3 pieców o wymiarach ok. 2 x 1 m, wokół których znajdowały się rozsypane i przemieszane z kawałkami wypalonej gliny liczne fragmenty kafli garnkowych używanych w Rzeczpospolitej do ok. XVI wieku. Znaleziono także pięknie zdobione kafle płytowe, często polewane zieloną glazurą, z przedstawieniami postaci ludzkich i motywami roślinnymi. Dość znaczna odległość pomiędzy najdalszymi piecami wskazuje, że znajdowały się tam co najmniej dwa budynki. Wyjątkowym przedmiotem, bardzo rzadko trafiającym się podczas badań archeologicznych, jest żelazna drumla, znaleziona w pobliżu jednego z pieców. Zgubił ją zapewne jakiś miejscowy myśliwy uprzyjemniający sobie czas graniem w długie zimowe białowieskie wieczory. Znalezisko w Starej Białowieży potwierdza prawdziwość dawnej legendy mówiącej o istniejącym w tym miejscu dworze króla Zygmunta Augusta. Z tego niewielkiego przeglądu wiedzy o archeologii białowieskiej wyłania się obraz zupełnie nierozpoznanego osadnictwa, które pod rosnącymi tu kilkusetletnimi drzewami przetrwało do początku XXI w. I ciągle czeka w nienaruszonym stanie na swoje odkrycie, niczym skarby zasypanych wulkanicznym pyłem Pompejów. Literatura: 1. Dzierżykraj-Rogalski T., Jaskanis J., Grób szkieletowy dziecka z późnego okresu rzymskiego, odkryty w 1959 r. w Białowieży, pow. Hajnówka, Rocznik Białostocki, s , Górska I., Badania archeologiczne w Puszczy Białowieskiej, Archeologia Polski 21, s , Götze A., Archäologische Untersuchungen im Urwalde von Bialovies [w:] Beitrage zur Natur- und Kulturgeschichte Lithauens und angrenzenden Gebiete, Abhandlungen d. math.-naturwiss. Abteilung d. Bayer. Akad. d. Wissenschaften, Supplement, München, t , s , 1923.

7 4. Jędrzejewska H., Stanowisko Stara Białowieża w świetle najnowszych badań archeologicznych ( ), Warszawa, praca magisterska napisana pod kier. prof. A. Buko na Uniwersytecie Warszawskim, Krasnodębski D., Sprawozdanie z badań na osadzie wielokulturowej w uroczysku Obołonie w Puszczy Białowieskiej, oddz. 281D, maszynopis w archiwum IAE PAN Warszawa, Krasnodębski D., Olczak H., Samojlik T., Jędrzejewska B., Badania wykopaliskowe w Rezerwacie Podcerkwa w Puszczy Białowieskiej (Polana Berezowo - oddz. 578A i oddz. 544D/577B), w druku. 7. Krasnodębski, D., Olczak, H., Badania archeologiczne przeprowadzone na uroczysku Stara Białowieża w oddz. 367A Puszczy Białowieskiej (AZP 45 92), Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, t. 2, s , Krasnodębski, D., Badania archeologiczne w Puszczy Białowieskiej na stanowisku Teremiski-Dąbrowa, oddz. 338 A i B (AZP 45 92), Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, t. 2, s , Krasnodębski, D., Sprawozdanie z badań na uroczysku Stara Białowieża, sezon 2006, maszynopis w archiwum IAE PAN Warszawa, Krasnodębski, D., Sprawozdanie z badań na uroczysku Stara Białowieża, sezon 2007, maszynopis w archiwum IAE PAN Warszawa, Krasnodębski, D., Sprawozdanie z badań na uroczysku Stara Białowieża, sezon 2008, maszynopis w archiwum IAE PAN Warszawa, Krasnodębski D., Olczak H., Samojlik T., Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Puszczy Białowieskiej, In Silvis, Campis et Urbe, Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, Rzeszów- Sanok, s , Krasnodębski D., Samojlik T., Olczak H., Jędrzejewska B., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na uroczysku Zamczysko w Puszczy Bialowieskiej, Sprawozdania Archeologiczne, t. 57, 2005, s , Krasnodębski D., Dulinicz M., Samojlik T., Olczak H, Jędrzejewska B., Cmentarzysko ciałopalne kultury wielbarskiej w Uroczysku Wielka Kletna (Białowieski Park Narodowy, woj. podlaskie), Wiadomości Archeologiczne, t. LX, s , Szmit Z., Notatki, zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego, s. 5-22, Dariusz Krasnodębski - absolwent Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Zajmuje się archeologią wczesnego średniowiecza, badaniami mikroregionalnymi w międzyrzeczu górnej Narwi i środkowego Bugu oraz archeologią lotniczą. W latach realizował zadania wydzielone w ramach polskich i europejskich grantów badawczych oraz koordynował badania przy budowie odcinków gazociągu jamalskiego i autostrady A2. W latach kierował badaniami na kilkudziesięciu stanowiskach archeologicznych w

8 kraju i zagranicą. Od 2003 wspólnie z Instytutem Biologii Ssaków w Białowieży prowadzi archeologiczno-przyrodnicze rozpoznanie Puszczy Białowieskiej mające na celu opisanie śladów działalności człowieka oraz jego wpływu na ten kompleks leśny w wyniku działalności gospodarczej i osadniczej.