Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia Tetrao tetrix do monitorowania i ochrony zagro onych resztkowych populacji tego gatunku

Transkrypt

1 Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia Tetrao tetrix do monitorowania i ochrony zagro onych resztkowych populacji tego gatunku Andrzej Krzywiñski, Armin Kobus ARTYKU Y / ARTICLE Abstrakt. Opracowana metoda bazuje na stymulacji aktywnoœci dzikich kogutów poprzez u ycie specjalnie u³o onych oswojonych ptaków, które siê umieszcza w ma³ej przenoœnej wolierze niedaleko tokowiska. Wygl¹d, g³os i poruszanie siê u³o onego koguta powoduje, e dziki samiec odzywa siê i przychodzi lub przylatuje bardzo szybko. Ptaki obserwowane s¹ z ukrycia z budki lub namiotu (takiego jak u ywaj¹ myœliwi lub fotograficy). Dziki kogut tokuje opodal koguta w wolierce i próbuje go przepêdziæ. Jest interesuj¹ce, e w pobli u oswojonych ptaków z niewoli dzikie koguty znacznie zmniejszaj¹ dystans ucieczki przed cz³owiekiem i odfruwaj¹ dopiero z odleg³oœci metrów i po wejœciu obserwatora z powrotem do budki wracaj¹ bardzo szybko. Taka sytuacja mo e siê powtarzaæ wiele razy. Nale y stwierdziæ, e ta metoda stymulacji mo e byæ wykorzystana do takich badañ ochroniarskich jak krycie samic dzikim samcem, pobieranie nasienia czy od³ów dla za³o enia telemetrii, a tak e pobrania próbek do analizy DNA. S³owa kluczowe: monitorowanie, cietrzew Tetrao tetrix, nieinwazyjne metody, oswojone ptaki, tokowisko Abstract. The possibility of using tame males of Black Grouse Tetrao tetrix for monitoring and protection of endangered populations of this species. This method is based on stimulating activity of wild cocks using the especially accustomed tame birds, which are placed in a small mobile aviary near the lekking site. Appearance, voice and movement of a tame cock cause a response of wild cocks, which come or fly immediately. The birds are observed from the shed or a tent (like used for hunting or photography). The wild black grouses display near the cock in aviary and attempt to drive him away. It is possible to observe wild birds just by. It is very interesting that near the tame birds, the wild ones significantly decrease an escape distance from a man and fly away from only 10-15m. After a man had re-entered a shed they came back soon. Such phenomenon can repeat many times. It seems, that beside monitoring, this method can be used for stressless catching of Black Grouse males to fit them telemetry or to take samples for DNA analysis. Key words: monitoring, Black Grouse, tame birds, lekking site, noninvasive method Wstêp Bardzo niepokoj¹c¹ spraw¹ jest szybkie zmniejszanie siê populacji cietrzewia i jej fragmentacja prowadz¹ca w efekcie do zaniku gatunku. Sytuacja ta nie dotyczy tylko Polski, ale równie prawie wszystkich krajów œrodkowoeuropejskich. Wielu autorów zajmuj¹cych siê cie- Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

2 trzewiem uwa a, e niezbêdne jest prowadzenie czynnej ochrony i sta³e monitorowanie zmian zachodz¹cych w populacjach (Kamieniarz 1993, Keller 2000, Storch 2000, Zawadzka i Zawadzki 2008). Organizowanie monitoringu cietrzewia w Polsce jest obecnie niezbêdne, poniewa od roku 1995 gatunek ten przesta³ byæ obiektem corocznych obowi¹zkowych ocen dokonywanych przez myœliwych, tym bardziej, e w ostatnich latach iloœæ cietrzewi drastycznie spada i wygasaj¹ ostatnie punkty, gdzie jeszcze wystêpuje. Podstawow¹ metod¹ oceny liczebnoœci najczêœciej stosowan¹ w œrodkowej i zachodniej Europie jest liczenie tokuj¹cych kogutów (Mièura 1991, Hertel i Jäger 1995, Müller 1995, Holst-Joergensen 1996, Niewold 1996, Schmalzer 1996). Poza tym stosowane s¹ metody liczenia w stadach zimowych, okreœlanie liczebnoœci jesieni¹ (wrzesieñpaÿdziernik), kiedy samce zaczynaj¹ byæ aktywne. Zalet¹ metody liczeñ podczas toków jest mo - liwoœæ powszechnego jej stosowania, a tym samym porównywania danych miêdzy terenami. Ponadto uzyskujemy w ten sposób informacje o lokalizacji miejsc wykorzystywanych w okresie godowym, co jest pomocne przy wyznaczaniu stref ochronnych (Kamieniarz 2002). Celem niniejszej pracy jest opracowanie bardzo skutecznej, a zarazem nieinwazyjnej metody umo liwiaj¹cej wykrywanie istnienia ostatnich tokuj¹cych samców lub samic, w miejscach gdzie populacja jeszcze niedawno istnia³a. Wstêpne obserwacje nad mo liwoœci¹ u ycia oswojonych, specjalnie u³o onych cietrzewi przedstawiono na konferencji ochrony cietrzewia w Bia³owie y (Krzywiñski et al. 2009b). Ten sposób monitorowania spotka³ siê z du ym zainteresowaniem, poniewa w wielu krajach Europy sprawa stwierdzenia, e jeszcze jakieœ osobniki wystêpuj¹ jest bardzo istotna, aby na ich zachowanej zmiennoœci genetycznej oprzeæ programy czynnej ochrony cietrzewia. Opracowanie metod zachowania puli genowej ostatnich osobników opartej na ich zmiennoœci genetycznej jest niezmiernie wa ne Storch (2007). Sprawa stworzenia hodowli kuraków leœnych w niewoli jako rezerwy genetycznej dla projektów restytucji tych gatunków by³a przez autora poruszana na XXVIII Congress International Union of Game Biologists w Uppsali w 2007r. (Krzywiñski 2007). Sposób rozwi¹zania realizacji tych zamierzeñ i wstêpne wyniki by³y prezentowane na 4 th International Conference Black Grouse Endangered Species w Wiedniu w 2007r (Krzywiñski et al. 2009a). Praca wykonana by³a przez autorów w ramach grantu naukowego rozwojowego nr R pt. Doskonalenie metod hodowli i rozrodu zagro onych kuraków leœnych (cietrzew i g³uszec) pod k¹tem ich przydatnoœci do reintrodukcji z zachowaniem bioró norodnoœci rodzimych populacji, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego za poœrednictwem Instytutu Rozrodu Zwierz¹t i Badañ ywnoœci PAN w Olsztynie. Materia³ i metody Niezmiernie istotnym elementem opracowanej metody s¹ specjalnie przyuczone oswojone ptaki. Ptaki powinny byæ oswajane zaraz po wykluciu w pierwszych godzinach ich ycia. W tym czasie przyuczane s¹ do akceptowania cz³owieka (na zasadzie imprintingu) przez trzymanie ich w rêku, akceptowania g³osu cz³owieka jak równie do przewo enia ich samochodem, dÿwiêku samochodu i wszystkich odg³osów cywilizacji, które w przypadku innych nieprzyuczonych ptaków zazwyczaj powoduj¹ ogromny stres. Po kilku godzinach oswajane pisklêta zwracane s¹ swoim matkom a ich odchów prowadzony jest metod¹ born to be free. Podczas wzrostu piskl¹t to oswajanie jest kontynuowane poprzez bliski kontakt z cz³owiekiem i karmienie z rêki ulubionymi przysmakami. Ptaki by³y tak e przyuczane do akceptowania przenoœnych wolier, które potem s³u ¹ do przenoszenia ich jako doros³ych do naturalnego œrodowiska w celu np. monitorowania. To wszystko sprawia i póÿniej nie maj¹ problemów prawid³owego zachowania zarówno w niewoli, jak i prawid³owego zachowania siê gdy s¹ umieszczone na tokowisku w przyrodzie. O swobodnym ich zachowaniu w warunkach cywilizacji œwiadczy fakt, i nawet w samochodzie w czasie jazdy tokuj¹ jad¹c na tokowisko. 298 Andrzej Krzywiñski... Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia...

3 Fot. 1. Ju parogodzinne pisklêta powinny mieæ kontakt z cz³owiekiem (fot. A. Kobus) Photo 1. Even several hour old chicken should have a contact with humans Fot. 2. Namiot do obserwacji, dzikie samce podchodz¹ bardzo blisko. Biebrzañski Park Narodowy, 2008 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 2. A tent for watching, wild males approaching very close. Biebrza National Park, 2008 Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

4 Fot. 3. Oswojony kogut powinien byæ oddzielony podwójn¹ siatk¹ przed agresywnoœci¹ dzikiego koguta. Nadleœnictwo Pisz, 2009 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 3. A tame cock should be separated by a double net from wild cock's aggresion. Pisz Forest District Andrzej Krzywiñski... Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia...

5 Opracowywana przez nas metoda monitoringu bazuje na stymulacji aktywnoœci dzikich ptaków przy u yciu specjalnie u³o onych ptaków wabików, które s¹ umieszczane w ma³ych przenoœnych wolierkach w pobli u miejsc tokowania poszczególnych gatunków. Ich obecnoœæ, g³os i poruszanie siê prowokuj¹ dzikie ptaki, które przylatuj¹ do ptaka wabika. Ptaki s¹ umieszczane w specjalnym koszu-wolierce z siatki metalowej a obserwowane z budki lub namiotu (podobnego do u ywanych przy polowaniach na cietrzewia lub specjalnych przenoœnych namiotów u ywanych w fotografii). Dzikie koguty cietrzewia zjawiaj¹ siê bardzo szybko w pobli u miejsca z oswojonym samcem a nawet próbuj¹ siê z nim biæ celem przepêdzenia go. A eby nie dopuœciæ do pobicia koguta-wabika stosowane jest podwójne ogrodzenie z twardej siatki metalowej. Niezmiernie ciekawe jest, e dzikie cietrzewie w momencie gdy zauwa ¹, e wabik tokuje w obecnoœci cz³owieka, radykalnie zmieniaj¹ swój behawior ucieczki przed cz³owiekiem tak, e mo na do nich podejœæ nawet na odleg³oœæ metrów. Uciekaj¹ na niewielk¹ odleg³oœæ, np. oko³o 100 metrów obserwuj¹c ptaka wabika, a po odejœciu cz³owieka wracaj¹ po oko³o minutach i kontynuuj¹ tokowanie. Mo e siê to powtarzaæ wielokrotnie nawet do godziny dziewi¹tej rano. Monitorowanie przy pomocy ptaków oswojonych wydaje siê mieæ du e znaczenie zw³aszcza przy stwierdzaniu obecnoœci pojedynczych ptaków w resztkowych izolowanych populacjach. Zauwa ono bowiem, e pojedyncze samce, które z powodu samotnoœci nie tokuj¹, w momencie wprowadzenia wabika udaje siê sprowokowaæ do tokowania. Poza tym, jak mogliœmy siê praktycznie przekonaæ w roku 2010, w miejscu gdzie ju nie wystêpowa³ aden samiec, uda³o siê przywabiaæ przez parê dni dwie ostatnie samice cietrzewia, które z powodu braku samca natychmiast pojawia³y siê przy samcu wabiku usi³uj¹c siê do niego dostaæ. Samice te znacznie zmniejszy³y swoj¹ p³ochliwoœæ wobec obserwatora. Fot. 4. Dziki kogut tokuj¹cy obok oswojonej samicy. Nadleœnictwo Dryga³y, 2009 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 4. A wild cock displaying next to a tame female. Dryga³y Forest District 2009 Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

6 Fot. 5. Tokuj¹cy dziki kogut przywabiony przez samca wabika podchodz¹cy do wypchanej samicy. Nadleœnictwo Pisz, 2009 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 5. A displaying wild cock attracted by a bait male approaching an artificial female. Pisz Forest District 2009 Wydaje siê, e monitorowanie tym sposobem mo e przyczyniæ siê do uratowania ostatnich osobników, które mo na by zabraæ celem stworzenia hodowli jako rezerwy do programów reintrodukcji lub doprowadziæ do krycia osobnikiem o odpowiednim genotypie. Dziêki opracowanej metodzie mo na bez problemu i w sposób nieinwazyjny od³owiæ samca na tokowisku i wykorzystaæ do krycia odpowiednich samic w hodowli. Dziêki realizacji niniejszego projektu naukowego uda³o siê równie opracowaæ metody nieinwazyjnego krycia samic hodowlanych na tokowisku czy pobierania nasienia od dzikich samców (Krzywiñski 2008, Krzywiñski et al. 2009a) oraz opracowaæ skuteczne metody mro- enia nasienia (Krzywiñski i Ciereszko 2007, Ciereszko et al. 2011). Niewspó³miernie lepsze rezultaty uzyskuje siê poprzez od³ów dzikiego koguta i umo liwienie mu krycia samic hodowlanych. Oczywiœcie jest to mo liwe tylko w specjalnie skonstruowanych wolierach (Krzywiñski, mat. niepublikowane). Po kryciu np. po tygodniu samiec jest wypuszczany. Jak zosta³o udowodnione przy pomocy obr¹czkowania na terenie poligonu Dryga³y od³owiony kogut cietrzewia ju po dwóch dniach po wypuszczeniu obserwowany by³ w miejscu od³owienia, gdzie tokowa³. Kogut ten mia³ szczêœcie byæ fotografowany w tym samym miejscu po tym fakcie po dwóch latach (inf. i zdjêcie R. Czerwiñski). Taki kogut ma mo liwoœæ zaistnienia zarówno w naturalnym œrodowisku jak i hodowli nastawionej na reintrodukcjê, a jednoczeœnie istnieje mo liwoœæ pobrania od niego w sposób nieinwazyjny nasienia do banku materia³u genetycznego. Dziêki temu mo na zasilaæ dan¹ resztkow¹ populacjê materia³em rodzimym o odpowiednim genotypie zmiennoœci genetycznej lub nawet j¹ odtworzyæ po jej ca³kowitym wyginiêciu. 302 Andrzej Krzywiñski... Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia...

7 Fot. 6. Dziki kogut próbuj¹cy kryæ wypchan¹ samicê. Nadleœnictwo Pisz, 2009 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 6. A wild cock trying to copulate with an artificial female. Pisz Forest District 2009 Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

8 Fot. 7. Dziki kogut zaobr¹czkowany w 2006 roku, w tym samym miejscu dwa lata póÿniej. Nadleœnictwo Dryga³y, 2008 rok (fot. R. Czerwiñski) Photo 7. A wild cock ringed in 2006 in the same place two years later. Dryga³y Forest District 2008 Wyniki Wiosn¹ 2010 i 2011 przeprowadzono opracowan¹ przez nas metod¹ monitorowanie na terenie Puszczy Piskiej, Puszczy Augustowskiej oraz w Borach Dolnoœl¹skich. S¹ to miejsca bardzo wa ne, gdy 2-3 lata temu wystêpowa³y tam jeszcze pojedyncze osobniki, a posiadanie informacji na temat tych resztkowych populacji jest bardzo wa ne, aby podj¹æ dzia³anie celem zachowania puli genowej z tych miejsc. Niestety w 2010 roku nie stwierdzono na terenie Nadleœnictwa Pisz (leœnictwo Szast) tokowania adnego koguta, gdzie jeszcze rok wczeœniej stwierdzono 2, a mo e wystêpowa³y 3 osobniki. Aby to dok³adnie sprawdziæ, zostawiono koguta na by³ym tokowisku zabezpieczaj¹c go przed drapie nikami przy pomocy feromonów (ga³¹zek z moczem rysia). Rano o œwicie okaza³o siê, e tokuj¹cy kogut przywabi³ dwie samice, które usilnie chcia³y siê do niego dostaæ. Samice te dopuszcza³y cz³owieka na blisk¹ odleg³oœæ nawet do oko³o 10 m. Przy bli szym podejœciu odlatywa³y na odleg³oœæ ok. 150 m, aby niezw³ocznie powróciæ do samca, kontynuowa³y to przez kilkanaœcie dni do 9-10 godziny w zale noœci od pogody. Jedn¹ samicê (za zgod¹ Ministerstwa Œrodowiska) uda³o siê w po³owie maja od³owiæ. Druga pozosta³a w przyrodzie. Niestety mimo prób wiosn¹ w roku 2011 nie uda³o siê jej przywabiæ. W roku 2011 nie pojawi³ siê te aden kogut w Nadleœnictwie Spychowo, który wed³ug informacji miejscowego leœniczego rok wczeœniej jeszcze tokowa³. Tak wiêc populacja cietrzewia w Puszczy Piskiej prawdopodobnie ju nie istnieje. Jest to du a strata, gdy populacja w Puszczy Piskiej stanowi³a pomost miêdzy dwiema jeszcze najmocniejszymi na Mazurach populacjami poligonu Muszaki (Nadleœnictwo Jedwabno) i poligonu Orzysz (Nadleœnictwo Dryga³y). 304 Andrzej Krzywiñski... Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia...

9 Fot. 8. Jedna z ostatnich dwóch samic usi³uj¹ca dostaæ siê do samca wabika. Nadleœnictwo Pisz, 2010 rok (fot. A. Krzywiñski) Photo 8. One of the last two females trying to come to a bait male. Pisz Forest District 2010 Ponadto w sezonie 2011 przeprowadzono monitorowanie przy pomocy samca-wabika w Górach Izerskich (Nadleœnictwo Œwieradów) oraz w Borach Dolnoœl¹skich na terenie poligonu (Nadleœnictwo Boles³awiec), gdzie wed³ug informacji leœników by³y najwiêksze szanse spotkania jeszcze cietrzewi z populacji Borów Dolnoœl¹skich. Niestety nie uda³o siê w tym ostatnim miejscu uzyskaæ pozytywnej informacji. Konkluzje Zachowanie dzikich ptaków œwiadczy, e metoda monitorowania przy pomocy ptaków oswojonych jest wyj¹tkowo nieinwazyjna i w mniejszym stopniu powoduj¹ca stres nawet w porównaniu z obserwowaniem i liczeniem ptaków z du ej odleg³oœci przez lornetkê. Wydaje siê, e u ycie ptaka-wabika oprócz monitoringu mo na by wykorzystaæ do bezstresowego od³owu ptaków np. celem za³o enia telemetrii lub pobrania próbek do badañ genetycznych. Podziêkowania Autorzy sk³adaj¹ podziêkowania Nadleœnictwom: Pisz, Dryga³y, Pomorze, Augustów, Bi³goraj, Boles³awiec a szczególnie Dyrekcji Biebrzañskiego Parku Narodowego za pomoc w realizacji badañ terenowych. Literatura Ciereszko A., Dietrich G. J., ukaszewicz E., Krzywiñski A., Kobus A Short-term storage and cryopreservation of black grouse Tetrao tetrix and capercaillie T. urogallus semen Eur. J Wildl Res 57: Hertel H.,Jäger D. 1995: Das Birkhuhn in Nordwestböhmen. Naturschutzreport 10: Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

10 Holst-Jorgensen B The black grouse in Denmark In: Leitart Birkhuhn- Naturschutz auf militärischen Übungsflächen. Alfred Toepfer Akademie für Naturschutz, NNA-Berichte 9: Kamieniarz R Los cietrzewia w naszych rêkach o aktualnej sytuacji, oraz potrzebie badañ i aktywnej ochrony tego gatunku. ow. Pol. 4: 8-9. Keller M Wp³yw gospodarki leœnej na populacje g³uszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix. Mscr. Dyrekcja Generalna Lasów Pañstwowych. Warszawa. Kamieniarz R Cietrzew, Monografie Przyrodnicze. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników. Krzywiñski A Breeding the Tetraonidae in captivity as a genetical reserve for conservation of these species. XXVIII Congress IUGB, Uppsala Sweden: 320. Krzywiñski A., Ciereszko A Observations on the semen collection from Tetraonidae males. XXVIII Congress IUGB, Uppsala Sweden: 318. Krzywiñski A A non-invasive metod of semen collection from Tetraonidae males and its possible use for protection the endangered Black Grouse and Capercaillie in Poland. (Abstract). 11 th International Grouse Symposium September, Whitehorse, Yukon Territory, Canada: 42. Krzywiñski A., Keller M., Krzywiñska K. 2009a. New methods for preservation of genetic diversity of black grouse, Tetrao tetrix: preliminary results. Folia Zoologica 58(2): Krzywiñski A., Kobus A.,Marczakiewicz P. 2009b. The possibilities of using the tame black grouse males for monitoring of the endangered populations of this species. The 5 th International Conference Black Grouse Endangered Species, Bia³owie a, PTOP: 30. Mièura M Prakticke poznatky a opatrenia na zachranu tetrova. In: J. Herud, D. Karaska, M. Mièura, J. Šalka, R. Trnka (Eds.). Ochrana tetrowa na Slovensku. Zbornik z seminari, Trstena: Müller F Zur Situation des Birkhuhns Tetrao tetrix in der Rhön. Naturschutzreport 10: Niewold F.J.J Das Birkhuhn In der Niederlanden und die Problematik des Wiederaufbaus der Population. In: Leitart Birkhuhn-Naturschutz auf militärischen Übungsflächen. Alfred Toepfer Akademie für Naturschutz, NNA-Berichte 9: Schmalzer A Zur Bestandsentwicklung des Birkhuhns Tetrao tetrix im österreichischen Mühl- und Waldviertel seit In: Das Birkhuhn. Die Entwicklung von Birkhuhnpopulationen im Flachland und in Mittelgebirgen wie können wir diese Tierart arhalten. Sächsische Akademie für Natur und Umwelt, Dresden: Storch I Black grouse. In: IUCN Grouse Action Plan. Zawadzka D., Zawadzki J Wymieranie cietrzewia w Puszczy Augustowskiej. Ochrona kuraków Leœnych. Janów Lubelski paÿdziernika Warszawa: Andrzej Krzywiñski, Armin Kobus Park Dzikich Zwierz¹t Kadzid³owo park@kadzidlowo.pl 306 Andrzej Krzywiñski... Mo liwoœci u ycia oswojonych samców cietrzewia...