RESTYTUCJA PUCHACZA BUBO BUBO NA WOLINIE Marek Dylawerski

Transkrypt

1 RESTYTUCJA PUCHACZA BUBO BUBO NA WOLINIE Marek Dylawerski Abstrakt Na pocz. lat 90. XX w. na Wolinie podjêto wdro enie programu restytucji puchacza. Podstawow¹ przes³ank¹ by³o wystêpowanie bardzo dobrych potencjalnych biotopów, ust¹pienie g³ównych przyczyn zaniku gatunku, rozpoznane i sprawdzone metody hodowli oraz jego adaptacji, a tak e mo liwoœci techniczno-finansowe dla prowadzenia zadania w d³u szym okresie czasu. W okresie w programie u yto 42 ptaki, które pochodzi³y z 6 polskich ogrodów zoologicznych. Œmiertelnoœæ ptaków wypuszczonych na wolnoœæ w pierwszym roku ycia wynios³a oko³o 40%. W latach z wypuszczonych ptaków skojarzy³y siê co najmniej 2-3 pary lêgowe, a w dalszych 2-5 rewirach stwierdzono sta³e przebywanie przynajmniej jednego osobnika. Do obserwacji ptaków zastosowano tradycyjn¹ telemetriê wykorzystuj¹c nadajniki plecakowe. Ptaki w pocz¹tkowym okresie po wypuszczeniu nie okazywa³y szczególnych obaw przed cz³owiekiem, a dystans ucieczki wynosi³ od kilkunastu do 20 m. Z czasem jednak zaczyna³y wyraÿne unikaæ ludzi. Wyniki obserwacji wskazuj¹ na du e przywi¹zanie puchaczy do terenów otwartych granicz¹cych z kompleksami leœnymi; szczególnie obszarów podmok³ych z mozaik¹ pastwisk, ³¹k i zakrzewieñ. Ptaki bardzo czêsto spêdzaj¹ dzieñ w starych lasach mieszanych lub liœciastych, a poluj¹ na obszarach bezleœnych. Program by³ finansowany przez NFOŒiGW w Warszawie oraz WFOŒiGW w Szczecinie. Wstêp Z obszaru wyspy Wolin puchacz ust¹pi³ prawdopodobnie w koñcu XIX w., na Uznamie utrzyma³ siê jeszcze do lat 20. ubieg³ego stulecia. W latach 80. najbli sze trwa³e pary lêgowe puchaczy znane by³y z obszaru Pojezierza Drawskiego (Mikusek 2003), tj. z odleg³oœci ok.130 km na SE od Wolina oraz Müritz See w RFN (ok.160 km na SW) (Frankenberg O.V. et al. 1984). Uwarunkowania programu Przystêpuj¹c do programu restytucji rozpatrzono nastêpuj¹ce g³ówne aspekty: ust¹pienie negatywnych czynników, które doprowadzi³y do znikniêcia puchacza na Wolinie - odtworzenie biotopów lêgowych zwi¹zanych ze starymi lasami, zanik tradycji ³owieckich tj. polowania z puchaczem, wystêpowanie bardzo dobrych potencjalnych biotopów ( erowiskowych i gniazdowych), które wystêpuj¹ w ca³ym obszarze estuarium Odry i co wa ne s¹ trwa³e w ci¹gu ca³ego roku (est. ujœcie rzeczne - przyp. red.), Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) /

2 zmiana spo³ecznego postrzegania puchacza - puchacz przesta³ byæ gatunkiem postrzeganym jedynie negatywnie, sta³ siê bardzo rzadkim sk³adnikiem rodzimej przyrody, istnienie mo liwoœci realizowania programu w okresie zapewniaj¹cym uzyskanie sukcesu - na ten aspekt sk³ada siê zarówno posiadanie niezbêdnych obiektów i wyposa enia jak równie mo liwoœci szerokiej wspó³pracy z hodowcami, lokalnymi grupami zainteresowañ. Spe³nienie przez ww. aspekty wymogów stawianych programom restytucyjnym umo liwi³y jego podjêcie, które z kolei by³o mo liwe dziêki zaanga owaniu Ogrodu Zoologicznego w Poznaniu w pozyskanie ptaków oraz Katedry Zoologii AR w Poznaniu w przygotowaniu merytorycznym programu. Faktyczn¹ realizacjê programu rozpoczêto w 1994 r. po uzyskaniu dotacji celowej na jego przygotowanie od strony technicznej (budowa zaplecza i zakup sprzêtu) oraz uzyskaniu pozytywnej decyzji ministra ochrony œrodowiska zasobów naturalnych i leœnictwa na jego realizacjê. Historia Program by³ rozwijany stopniowo z uwagi na potrzebê wybudowania odpowiednich wolier oraz na mo liwoœci pozyskiwania ptaków z ogrodów zoologicznych. Zw³aszcza dostêpnoœæ m³odych ptaków spe³niaj¹cych wymagania programu okaza³a siê podstawowym czynnikiem warunkuj¹cym jego prowadzenie i zakres. Podstawowe informacje zawiera tab. 1. Metodyka W programie bior¹ udzia³ ptaki m³ode pochodz¹ce z hodowli, o znanym pochodzeniu rodziców reprezenuj¹cych podgatunek nominatywny i o udokumentowanym pochodzeniu z Polski lub krajów oœciennych. M³ode ptaki w wieku ok. 8 tyg. s¹ przewo one z ró nych oœrodków hodowli na Wolin, poczym przystosowuj¹ siê do samodzielnego ycia w okresie postpisklêcym w kompleksie specjalnych wolier. Ich konstrukcja uniemo liwia kontakt wzrokowy z cz³owiekiem, co wyklucza imprinting (imp. wdrukowanie obrazu rodzica i miejsca urodzenia, przyp. red.). Pokarm podawany ptakom to g³ównie ywe gryzonie i ptaki; sporadycznie ofiary kolizji drogowych. W okresie 1-3 miesiêcy ptaki trenuj¹ samodzielne ³apanie i zabijanie ofiar. Skutecznoœæ samodzielnego zdobywania pokarmu jest g³ównym wyznacznikiem terminu wypuszczenia na wolnoœæ. Przed wypuszczeniem ptaki s¹ oznakowane standardowymi obr¹czkami ornitologicznymi i zak³adany im jest nadajnik telemetryczny. Ptaki s¹ wypuszczane po 3-4 dniach od zaobr¹czkowania. Woliery otwierane s¹ póÿnym popo³udniem tak, aby ptaki samodzielnie podejmowa³y decyzjê o ich opuszczeniu. Czas ich wylotu z wolier jest rózny i waha siê od 2 do 48 godzin. 150 RESTYTUCJA PUCHACZA BUBO BUBO NA WOLINIE

3 Tabela 1. Historia przeprowadzonego programu reintrodukcyjnego Table 1. History of reintroduction program (1) Year, (2) Event Rok (1) Wydarzenie (2) Pozyskanie pierwszych puchaczy z poznañskiego Zoo Opracowanie za³o eñ programu, uzyskanie formalnej zgody Ministerstwa Ochrony Œrodowiska Zasobów Naturalnych i Leœnictwa; budowa kompleksu wolier Pierwsze ptaki trafiaj¹ do nowych wolier Zakup sprzêtu do telemetrii w celu monitorowania wypuszczonych puchaczy 1997 Pierwszy przypadek zagnie d enia siê puchaczy na Uznamie 2000 Spalenie siê czêœci wolier, odbudowa i modernizacja 2001 Zgoda na kontynuacje programu w latach Prawdopodobna para lêgowa na Wolinie, wspólne kontrole z Natur Park Usedom Zgoda na kontynuacje programu w latach Po uwolnieniu puchacze maj¹ mo liwoœæ powrotu do wolier i korzystania z wyk³adanego im pokarmu przez okres dni. Nastêpnie ptaki s¹ systematycznie monitorowane w obrêbie wyspy Wolin i jej s¹siedztwie, g³ównie za pomoc¹ kontaktu radiowego, rzadziej wizualnego. Wyniki W latach w programie u yto 42 osobniki, które pochodzi³y z 6 oœrodków: ZOO Poznañ - 3 ptaki, ZOO Chorzów - 23 ptaki, ZOO Opole - 9 ptaków, OFP Bydgoszcz - 5 ptaków, ZOO ódÿ -1 ptak, ZOO Warszawa - 1 ptak (doros³y). Spoœród wszystkich wypuszczonych ptaków w pierwszym okresie samodzielnego ycia (ok. 8 miesiêcy) znaleziono 15 ptaków martwych: 1 ptak powróci³ do woliery, poniewa odniesiona kontuzja uniemo liwi³a ponowne wypuszczenie, natomiast 11 ptaków podjê³o d³ugodystansowe wêdrówki lub utracono z nimi kontakt radiowy. W okresie kilku miesiêcy 15 ptaków zajê³o rewiry b¹dÿ utworzy³o pary lêgowe. Przyjmuj¹c, e po³owa ptaków, z którymi stracono kontakt w rzeczywistoœci zginê³a, to œmiertelnoœæ w pierwszym roku ycia wynios³a oko³o 40%. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) /

4 Zanotowano nastêpuj¹ce przyczyny œmierci puchaczy: kolizje z liniami energetycznymi (2), kolizje z poci¹gami (3), choroby lub zatrucia w okresie zdziczania w wolierach (4) i nieokreœlone (8). W latach z wypuszczonych ptaków skojarzy³y siê, co najmniej 2-3 pary lêgowe, a w dalszych 2-5 rewirach obserwowano pary lub przynajmniej jednego osobnika. Z dotychczasowych obserwacji wynika, e ptaki, choæ przyst¹pi³y do lêgu nie zdo³a³y odchowaæ potomstwa. Pierwsza para zagnieÿdzi³a siê na Uznamie w odleg³oœci oko³o 30 km od miejsca wypuszczenia, druga na Wolinie ok. 10 km od miejsca wypuszczenia. Dwukrotnie gniazdo ptaki za³o y³y na ziemi, a jeden raz wykorzysta³y stare gniazdo kani Milvus sp. Gatunek ten ponosi du e straty w lêgach, szczególnie gdy gniazduje na ziemi. Planowane jest zbudowanie platform lêgowych na drzewach, podobnie jak to czynione jest w Borach Tucholskich i w Puszczy Noteckiej (Anderwald 2002, Mizera, Anderwald 2003, KOO 2004). Telemetria Stosowana do obserwacji tradycyjna telemetria wykorzystuje nadajniki plecakowe o masie ok. 25 g i ywotnoœci baterii do 12 miesiêcy (w praktyce do 6-8) oraz odbiornika opartego na radiu CB. W warunkach Wolina sygna³ nadajnika mo e byæ s³yszany z odleg³oœci od oko³o km (ptak siedz¹cy na drzewie, lot w terenie otwartym). W przypadku, gdy ptak siedzi na ziemi, w gêstej, wilgotnej roœlinnoœci sygna³ jest odbierany z odleg³oœci 300 m, a nawet zaledwie kilkudziesiêciu metrów. Pozwala to na w miarê dok³adne œledzenie trasy wêdrówki ptaków, ich preferencji biotopowych, pokarmowych, stopnia antropofobnoœci, interakcji z innymi puchaczami i ptakami. Wyniki obserwacji wskazuj¹ na du e przywi¹zanie puchaczy do terenów otwartych granicz¹cych z kompleksami leœnymi szczególnie obszarów podmok³ych z mozaik¹ pastwisk, ³¹k i zakrzewieñ. Bardzo chêtnie ptaki dzieñ spêdzaj¹ w starych lasach mieszanych lub liœciastych, a poluj¹ na obszarach bezleœnych. Szczególnie ciekawym ³owiskiem s¹ podmok³e ³¹ki, stare olsy na Uznamie oraz wysypiska œmieci. Puchacze okaza³y siê bardzo sprawnymi ³owcami: polowa³y skutecznie zarówno na ma³e ptaki, np. biegusy na pla y, grzywacze oraz du e mewy i myszo³owy. Wœród ssaków najliczniejszymi ofiarami by³y gryzonie szczególnie szczury. Stwierdzono te erowanie na padlinie, co w jednym przypadku sta³o siê przyczyn¹ œmierci ptaka na skutek kolizji z poci¹giem. Pora polowañ to g³ównie zmierzch i œwit, lecz puchacze doskonale radz¹ sobie nawet w po³udnie. Podobne zjawisko zauwa ono tak e w Borach Tucholskich (Anderwald, Mizera 2002). Jeœli nawet ptaki w pocz¹tkowym okresie po wypuszczeniu nie okazuj¹ szczególnych obaw przed cz³owiekiem (dystans ucieczki od kilkunastu do 20 metrów), to z czasem wyd³u aj¹ go do m, wyraÿne go unikaj¹c. 152 RESTYTUCJA PUCHACZA BUBO BUBO NA WOLINIE

5 Sukcesy programu Prowadzenie restytucji puchacza przynios³o szereg efektów zbie nych z za³o eniami realizowanego programu. Zdobyte doœwiadczenia mog¹ byæ tak e pomocne w podejmowaniu innych programów ochrony aktywnej ró nych gatunków. Najwa niejsze z nich to: przywrócenie puchacza jako gatunku lêgowego dla obszaru pó³nocnej czêœci delty Odry (wyspy Wolin, Uznam), umo liwienie prowadzenia rehabilitacji ptaków w oparciu o wybudowany kompleks wolier (kilka bielików, rybo³ów, orlik krzykliwy, myszo³owy, jastrzêbie), zdobycie doœwiadczenia w prowadzeniu programu wsiedlania gatunku i monitorowania jego efektów, unikniêcie konfliktów z ró norodnymi grupami zainteresowañ, stosunkowo niewysokie koszty prowadzenia programu. Pora ki Realizacja programu nie oby³a siê bez problemów, które niekiedy istotnie j¹ utrudni³y. Najpowa niejsze z nich to: spalenie siê kompleksu wolier w roku 2000, utrata ptaków w okresie przebywania w wolierach spowodowana g³ównie podatnoœci¹ na ptasi¹ Trichomoniadosisi podawan¹ wraz z pokarmem (go³êbie), praca nadajników telemetrycznych silnie uzale niona od warunków atmosferycznych, kiedy to niskie temperatury istotnie skraca³y czas ich pracy, ma³a i nierównomierna iloœæ m³odych ptaków w oœrodkach hodowli przekazanych do programu, co wynika z czêsto nieznanego pochodzenia rodziców, wysokiej œmiertelnoœæ piskl¹t i braku mo liwoœci izolowania piskl¹t od zwiedzaj¹cych, ma³e zainteresowanie oœrodków hodowli wspó³prac¹ w nieefektownym programie, wysokie straty w lêgach (100%) bêd¹ce g³ównie wynikiem suboptymalnych miejsc lêgów. Koszty Skumulowane koszty prowadzenia programu wynios³y oko³o z³. Blisko 3/4 z nich to koszty infrastruktury: wolier, budynku zaplecza, sprzêtu do telemetrii. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) /

6 Pozosta³e to bie ¹ce koszty opieki, transportu, karmy, obserwacji. Program realizowany by³ dotychczas w oparciu o dotacje celowe z Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie. Reintroduction of the Eagle Owl Bubo bubo at Wolin National Park Abstract: In a reintroduction project of the Eagle Owl at Wolin Island was carried out. The local advantages were: a mixture of preferred biotopes, available know how and technical and financial support. During 11 years of the project 42 birds provided by 6 Polish zoological gardens were released. Survival ratio in the first year equaled 60%. Throughout the project the released Eagle Owls formed at least 2 (or 3) breeding pairs there and established 25 nesting territories with at least one bird incessantly occupying the territory. For birds observation a traditional telemetry with backpack transmitters was used. In - just after release- period birds were not especially afraid of men and the escape distance was from several up to 20 m, but with time the birds begun to stray away. The birds evidently preferred open spaces bordering with forest, especially damp areas with mosaic of pastures, meadows and bushes. Most often they spend the day in the old mixed or deciduous forests, but hunted in the open areas. The National Fund for the Protection of Environment and Water Management in Warsaw and the Province Fund for the Protection of Environment and Water Management in Szczecin financed the programme. Literatura Anderwald D Lêgi rybo³owa Pandion haliaeetus, bielika Haliaeetus albicilla i puchacza Bubo bubo na sztucznych gniazdach w Borach Tucholskich w 20. wieku. Not. Orn. 43: Anderwald D., Mizera T Puchacz - gatunek, któremu nale y pomóc. Biuletyn KOO 12: 31. Frankenberg O.V., Ludwigsdorf O., Herrlinger E., Bergerhausen W Reintroduction of the European eagle owl in the Federal republic of Germany. W: Olney J. P. S. (eds.) 1983 Int. Zoo. Yearbook: Komitet Ochrony Or³ów Budowa i umacnianie gniazd ptaków drapie nych. Biuletyn KOO 13: Mizera T., Anderwald D Puchaczom potrzebna jest pomoc. Biuletyn RDLP w Toruniu 1 (22): Mikusek R Puchacz. Komitet Ochrony Or³ów, Olsztyn. Marek Dylawerski Woliñski Park Narodowy, ul. Niepodleg³oœci 3a, Miêdzyzdroje marekdyl@poczta.onet.pl 154 RESTYTUCJA PUCHACZA BUBO BUBO NA WOLINIE