Krzysztof Herbst. Społeczny sens rewitalizacji

Transkrypt

1 E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y Krzysztof Herbst Społeczny sens rewitalizacji

2

3 Spis treści Wprowadzenie 4 Skąd się wzięła rewitalizacja Proces odpływu i wymiany ludności Wzrost wielkości i złożoności układu urbanistycznego Zmiany mechanizmów (gospodarczych i innych) napędzających życie i rozwój miast Proces degradacji Próby wyjścia z impasu 8 Gdzie tkwią korzenie rewitalizacji Dockland Kreuzberg Obserwacje ogólne 14 O obecnej sytuacji rewitalizacji w Polsce Dyskusja nad ramami prawnymi i organizacyjnymi rewitalizacji w Polsce Propozycje dla Warszawy 22 Zakończenie 26 Ilustracje Ilustracje do rozdziału 3.1. Dockland Ilustracje do rozdziału 3.2 Kreuzberg Inne przykłady rewitalizacji miejskiej Protesty nieodmiennie towarzyszą złym projektom 37

4 Społeczny sens rewitalizacji 1. Wprowadzenie Rewitalizacja to słowo z długą historią. Niegdyś należało do słownika mieszkańców zaniedbanych dzielnic, aktywistów ruchów miejskich i postępowych urbanistów (cokolwiek słowo postępowy miałoby w danej chwili znaczyć). W wielu krajach doświadczenia heroicznej historii zamieniły się w standardy postępowania w stosunku do zaniedbanych dzielnic. Doświadczenia Polski w dziedzinie rewitalizacji można uważać za szczątkowe lub żadne. mieszkańców, anonimowości w znacznym stopniu wspomaganych przez prywatyzację (zawłaszczenie) przestrzeni publicznej. Brak kapitału społecznego nie tylko zmniejsza szanse rozwoju gospodarczego, ale też generuje liczne problemy społeczne (przestępczość, obojętność, brak pomocy wzajemnej) równolegle ograniczając też instrumenty ich rozwiązywania do tych, którymi dysponuje administracja (więcej policji, rozbudowane administracyjne metody rozwiązywania problemów społecznych etc.). Mamy też do czynienia z czymś w rodzaju zaniechania subsydiarności. Administracje zamiast wspierać, mobilizować obywateli i ich wspólnoty, często usiłują ich zastąpić; ubezwłasnowolniają ich i wpychają w apatię. Nie zmieni tego fakt, że od czasu do czasu (zazwyczaj przed wyborami) w dość paternalistycznym stylu miasto daje mieszkańcom np. plac zabaw czy nowy chodnik. Ostatnio koncepcja rewitalizacji robi gwałtowną karierę w języku polskiej administracji publicznej. Jak zwykle bywa ze słowami kluczowymi, szybko stało się ono wytrychem do kasy. Na rewitalizację można dostać europejskie pieniądze. Jest to najlepszy początek do pozbawiania słów jakichkolwiek znaczeń. Dlatego celem niniejszego artykułu jest przypomnienie znaczeń. W Polsce brak podstawowych ram czy instrumentów, które ułatwiałyby prowadzenie dobrych rewitalizacji. Równocześnie standardowe instrumenty urbanistyczne, finansowe, zarządcze tworzą tak wiele ograniczeń, że dobre nawet chęci nie mogą być zrealizowane. Dlatego prezentujemy istniejące projekty instrumentów skutecznych. Jednocześnie inwestowanie w miasto narusza często potrzeby (interesy) poszczególnych społeczności, środowisk małego biznesu, spontanicznych inicjatyw kulturalnych i innych. Czasem jest to nieuniknione, czasem wynika z arogancji i ignorancji urzędników, projektantów i inwestorów, których wspólną wadą jest ignorowanie interesariuszy (stakeholders) żyjącego miasta i nieobecność dialogu. Spektakularnym problemem jest trwające od lat napięcie między komunalnymi administracjami budynków a prywatnymi właścicielami mieszkań we wspólnotach mieszkaniowych. Innym przykładem jest cykl życia starych obiektów, skrócony przez biurokratyczny styl zarządzania, w którym nie występuje zjawisko transformacji funkcji i sukcesji społecznej. Są one z reguły doprowadzane do śmierci technicznej, po której pozostaje teren udostępniany nowemu inwestorowi. Taki system zarządzania wyciera z mapy miasta całe obszary dziedzictwa. Śmierć techniczna budynków nie jest tu elementem jakiejś strategii lecz rezultatem jej braku. Warto wreszcie zwrócić uwagę, że tekst opisuje różne epoki i prezentuje różne perspektywy (planistyczną, władzy, obywateli, prawną). Jest raczej kompilacją niż tekstem autorskim. Stąd bierze się pewna niejednolitość, która może przysparzać trudności w lekturze. Należałoby w tym miejscu odwołać się do wartości czy oczekiwań, jakie wiążemy z koncepcją rewitalizacji. Polska1, która jeszcze 25 lat temu była ikoną solidarności, ma obecnie najniższy w Europie wskaźnik tzw. kapitału społecznego Dzieje się tak za sprawą zaniku więzi społecznych, wymiany 1 Adaptowano fragment tekstu autorstwa Ireny Herbst, Kuby Wygnańskiego i Krzysztofa Herbsta: Obywatelska Rewitalizacja Warszawy, ze stycznia

5 Wprowadzenie Rozwój definiowany jest przede wszystkim w kategoriach infrastruktury technicznej, a mniej w kategoriach poprawy jakości życia. Wyścig idzie o to, ile (w szczególności europejskich) pieniędzy uda się wydać, a nie o to, jakie korzyści społeczne w istocie wydatki te przyniosą. Diagnoza i plany nie są formułowane w postaci wskaźników dotyczących jakości życia. Często nie są formułowane w ogóle i to nawet wtedy, kiedy jest taki obowiązek. Społeczne związane z zatrzymaniem rozwoju negatywnych tendencji społecznych, przeciwdziałaniem patologiom i wykluczeniu społecznemu, a także z poprawą stanu bezpieczeństwa; Ekonomiczne związane z ożywieniem gospodarczym, w tym z promocją przedsiębiorczości, rozwojem turystyki i realizacją nowych przedsięwzięć o charakterze komercyjnym; Środowiskowe związane z polepszeniem stanu środowiska naturalnego, likwidacją zanieczyszczeń i emisji. W samej definicji rewitalizacji mówi się o społecznej akceptacji dla planów, mając zapewne na myśli to, żeby mieszkańcy nie oprotestowali kolejnych inwestycji. W istocie chodzi jednak o to, aby budować ze społecznościami lokalnymi i wspólnie z nimi tworzyć pomysły na organizację przestrzeni. Rewitalizacja daje szansę, żeby zamiast mobilizacji lokalnych społeczności przeciw pomysłom urzędników i deweloperów zintegrowały się one wokół wspólnego, partnerskiego obmyślania i urządzania przestrzeni. W sumie te cele ujmuje definicja K. Skalskiego, wykorzystana także przez dokumenty rządowe3. Określa się tam rewitalizację jako kompleksowy program remontów, modernizacji zabudowy i przestrzeni publicznych, rewaloryzacji zabytków na wybranym obszarze, najczęściej dawnej dzielnicy miasta, w powiązaniu z rozwojem gospodarczym i społecznym. Rewitalizacja to połączenie działań technicznych jak np. remonty z programami ożywienia gospodarczego i działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych, występujących na tych obszarach: bezrobocie, przestępczość, brak równowagi demograficznej. Niewłaściwym jest [...] mówić o»rewitalizacji«jednego budynku czy»rewitalizacji«placu miejskiego, jeśli te działania dotyczą jedynie modernizacji budynków, czy rewaloryzacji zabytków. Występowanie szeregu bliskoznacznych terminów powoduje mnożenie definicji. Przytoczmy więc na początku rozbudowane ustalenia, jakie zaproponował P. Lorens2: Remonty to przywrócenie takiego stanu budynku lub zespołu zabudowy, jaki istniał na początku poprzedniego cyklu jego eksploatacji; Modernizacje to remonty uzupełnione o wprowadzenie nowych, lepszych, sprawniejszych lub nawet dodatkowych, podnoszących komfort, elementów wyposażenia; Rewaloryzacja to przywrócenie wartości, czyli remont lub modernizacja obiektów o szczególnej wartości zabytkowej co wymaga przeważnie dodatkowych prac badawczych i realizacyjnych, mających na celu wyeksponowanie wartości zabytkowych lub kulturowych budynków czy zespołów architektonicznych. Natomiast rewitalizacja to pojęcie odnoszące się do kompleksowych, podejmowanych w obszarach miast, w szczególności w dzielnicach starych i na obszarach wybranych, akcji wiążących działania poprzednio wymienione z działaniem zmierzającym do ożywienia społecznogospodarczego. P. Lorens proponuje wyróżnienie następujących grup celów rewitalizacji: Urbanistyczno-architektoniczne związane z remontem i modernizacją lub czasami rewaloryzacją zespołów architektonicznych, w tym mieszkaniowych i poprzemysłowych, a także ze świadomym kształtowaniem krajobrazu kulturowego danego obszaru; Techniczne związane z poprawą jakości struktur miejskich w tym infrastruktury technicznej i drogowej; 3 2 Dr inż. arch. Piotr Lorens, Metodologia planowania działań rewitalizacyjnych, na Seminarium Rewitalizacja obszarów miejskich, Gdańsk 22 sierpnia 2006 r. 5 MGiP, Przewodnik dotyczący kryteriów planowania oraz zarządzania projektami dotyczącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, przemysłowych i powojskowych w ramach ZPORR finansowanego ze środków Funduszy Strukturalnych, Warszawa, październik 2004.

6 Społeczny sens rewitalizacji 2. Skąd się wzięła rewitalizacja Skąd bierze się potrzeba rewitalizowania miast i jakie mechanizmy ją powodują? Pozwolimy tu sobie na bardzo uproszczony opis; na inny nie mamy miejsca. Trzeba jednak pokazać, że powstawanie obszarów wymagających rewitalizacji jest skutkiem ogólniejszych procesów rządzących rozwojem miast, charakterystycznych przynajmniej dla miast naszego kręgu cywilizacyjnego i realiów gospodarowania w naszych czasach. W Polsce procesy te występowały dotąd z mniejszym nasileniem. Zaliczamy do nich: Degradacji społecznej zawsze towarzyszy degradacja obiektów. Zmniejszają się wpływy z czynszów, maleje determinacja mieszkańców, mniej naciskane służby komunalne nie wypełniają swoich obowiązków. Mówi się: starzy ludzie mieszkają w starych mieszkaniach. Starzy, wykluczeni, zmarginalizowani, słabsi. Opuszczanie dzielnicy przez silniejsze grupy obywateli przesądza o jej powolnej śmierci technicznej Wzrost wielkości i złożoności układu urbanistycznego 2.1. Proces odpływu i wymiany ludności Zatłoczone i zanieczyszczone oraz nie bardzo bezpieczne centra przegrywają w konkurencji z przedmieściami i dzielnicami rezydencyjnymi. Mamy do czynienia z tendencją wyprowadzania się ludzi średniozamożnych i zamożnych ze ścisłego centrum. Pozostają w nich ci, których nie stać na kupno czy zamianę mieszkania osoby biedne, starsze, mało zaradne. Równocześnie w Polsce toczy się proces zasiedlania centrum przez ludzi bardzo zamożnych, których stać na apartamenty w nowych albo całkowicie wyremontowanych budynkach, z ochroną, podziemnymi garażami i tarasami na wysokich dachach4. Rozwijające się miasto to także stare budynki i zespoły zabudowy, które nie przystają do współczesnych potrzeb albo norm budowlanych. To stuletnie i starsze instalacje, nie zawsze do końca zinwentaryzowane. Narastające trudności budowania i przebudowywania obiektów tkwiących w gęstej zabudowie miejskiej, wśród zawiłych sieci infrastruktury naziemnej, podziemnej, a nawet napowietrznej, czynią czasem inwestowanie trudnym lub nieopłacalnym. Inwestorom łatwiej wtedy porzucić stare dzielnice i wejść w tereny niezabudowane ( greenfields ). Zmiany sieci drogowej i ulicznej mogą zdecydować, że jakiś fragment miasta zaczyna zamierać. Za sprawą decyzji planistów (a czasem wojny) nowe trasy omijają kwitnący niegdyś kwartał. Przykładem takiej sytuacji jest Plac Teatralny. Przed wojną tętniące życiem serce miasta stało się po zmianie układu komunikacyjnego peryferią w centrum Warszawy. Zmiany sieci ulicznej mogą spowodować, że dojazd do pracy staje się uciążliwy albo hałas nie pozwala wytrzymać w przytulnym niegdyś mieszkaniu. Nowa bocznica kolejowa czy autostrada może odciąć kawałek miasta od macierzystej dzielnicy. Czasem opóźnienia w realizacji planowanych tras są przyczyną spadku wartości nieruchomości (np. opóźnienia w budowie Trasy Siekierkowskiej po- Inne procesy toczą się na terenach, które utraciły atrakcyjność. Do klasycznych przykładów należy degradacja osiedli wielkich, prefabrykowanych bloków. Za sprawą wzrostu wymagań co do standardu mieszkań i wzrostu zamożności pierwotnych mieszkańców są one porzucane, następuje selekcja i napływ grup słabszych. Przykładem może tu być warszawskie osiedle Za Żelazną Bramą. 4 Tendencje zasiedlania i wyludniania (wymiany) składu społecznego centrum mają charakter cykliczny. 6

7 Skąd się wzięła rewitalizacja gorszyły czas dojazdu do centrum i spowodowały w swoim czasie spadek cen nieruchomości w podwarszawskim Aninie i Radości). gospodarczymi. Dla potrzeb tej działalności kształtowane były parcele pod zabudowę (wielkość działek i ich kształt):6 tworzono wielkie podwórza i oficyny, kopano głębokie piwnice na magazyny, zapewniano lokale dla warsztatów i urzędów. Powstawały dzielnice przemysłowe, bocznice kolejowe mające umożliwić dowóz towarów i inne elementy tkanki materialnej. Kiedy rozwijał się transport rzeczny i morski, rozwijały się również porty i stocznie. Na terenie Portu Praskiego znajdowała się na przykład wielka rzeźnia. Piękne spichrze w Kazimierzu nad Wisłą służyły transportowi zboża. Doki w Londynie obsługiwały transport towarów do, i z całego Imperium. Miasto nie jest strukturą do ostatka świadomie zaplanowaną i kontrolowaną. Prowizoryczne baraki budowniczych Pałacu Kultury przemieniły się w nieplanowane miasteczko akademickie. Na terenach ogródków działkowych zaczęły wyrastać całoroczne domki. Z wioską dzikiej zabudowy pod Królikarnią Warszawa walczyła przez dziesiątki lat, blokując dołączenie wodociągu czy światła. Czasem takie samowole wrastają w normalną tkankę miejską. Czasem przemieniają się w slumsy. Potrzeby militarne skutkowały powstawaniem fortyfikacji, takich jak twierdza w Modlinie, Cytadela albo pierścień fortów broniących dostępu do całej Warszawy, fort Boyen w Giżycku czy Christiania w Kopenhadze. Wiele miast żyło w symbiozie z ogromnymi garnizonami (np. Kraków w cesarstwie Austro-Węgierskim). Powstawały obiekty i instalacje przeznaczone specjalnie dla potrzeb armii. Rosły zespoły koszarowe i mieszkaniowe, utrzymywano place i ulice przeznaczone do ćwiczeń i parad wojskowych (typowa nazwa: Pole Marsowe)7. Osłabły organiczne mechanizmy rozwoju miast, gdzie dopasowywanie się przestrzeni, potrzeb gospodarczych i społecznych było rozłożone w czasie i dawało szanse na autokorektę. Od dziesięcioleci mamy do czynienia z jednoczesnym projektowaniem i planową zabudową obszarów wielkości niejednego miasta. Dobitnym przykładem jest warszawski Ursynów zespół wielkości miasta wojewódzkiego. A przykładów osiedli wielkości miasta powiatowego jest moc5. Błędny model urbanistyczny, pomyłki w projekcie czy ambicjonalne ekscesy projektanta dają w efekcie nieakceptowane środowisko miejskie. W wielu krajach już w latach 60. doszło do wyburzania zespołów domów w technicznie dobrym stanie dlatego, że nie chciał tam mieszkać nikt oprócz ludzi, których na inne schronienie nie było stać. Błyskawicznie zmieniały się one w getta biedy, marginesu i przestępczości. Permanentny kryzys mieszkaniowy w Polsce łagodził takie procesy segregacyjne. Nie pozwalał między innymi na wyburzanie nawet zdecydowanie nieakceptowanych zespołów architektonicznych. Niemniej jednak zła sława Przyczółka Grochowskiego, Bródna, Tarchomina czy osiedla Za Żelazną Bramą spowodowała wymianę składu mieszkańców na społecznie słabszy lub mniej stabilny. Można też wskazać na znaczenie funkcji polityczno-administracyjnych dla rozwoju miast8. Miasta, które utraciły rolę stolicy województwa w 1998 roku, doświadczyły trudności w zagospodarowaniu pozostałych po administracji obiektów. Jeszcze dziś w niejednym byłym mieście wojewódzkim rzuca się w oczy rozbieżność pomiędzy formą a przeznaczeniem budynków Zmiany mechanizmów (gospodarczych i innych) napędzających życie i rozwój miast Zmiany mechanizmów miastotwórczych mają często bardzo daleko idący wpływ na życie miasta. Czasem są one bardzo gwałtowne, zwykle ich efekty są również odczuwane w wielu kwestiach. Miasto, jego budynki, ulice i instalacje służą nie tylko do mieszkania i zakupów. Były one i są potężnymi organizmami I nie należy ich utożsamiać wyłącznie z błędami i w wypaczeniami minionej epoki. Dzieją się one także dzisiaj czasem w sposób bardziej bezwzględny. 7 Do współczesnych mechanizmów zmieniających sytuację polskich miast należą przede wszystkim: zmiany gospodarcze (upadek górnictwa, wyczerpanie zapasu kopalin, zaprzestanie produkcji lub przeniesienie jej do innych krajów) w skali lokalnej, krajowej, światowej; zmiany organizacji produkcji skłaniające do wznoszenia lekkich hal parterowych i czyniące bezsensownym używanie starych wielopiętrowych budynków; upadek pewnych form czy gałęzi produkcji (PGR, górnictwo, hutnictwo); pojawienie się nowych technologii, które zabiły dawne zawody, a nawet całe przemysły (inaczej działa dziś przemysł metalurgiczny, stoczniowy, elektroniczny); zmiany doktryny militarnej, sposobu prowadzenia wojen uczyniły zbędnym fortyfikowanie miast, zredukowano liczebność armii na rzecz jej profesjonalizacji. Te i inne zmia- Wystarczy popatrzeć na wielkość działki i odległości ulic tworzących siatkę starych miast. Są zbyt wąskie i głębokie bo miały pomieścić takie aktywności, które nie wymagają albo i nie lubią bezpośredniego kontaktu z frontem, fasada, ulicą) Takie było np. przeznaczenie Pola Mokotowskiego w Warszawie. Między innymi dotyczyło to pola elekcyjnego w Warszawie. W ogóle historia Warszawy dostarcza przykładów działania swoistego oscylatora, gdzie funkcje ważniejsze w danym czasie wypychały na peryferie funkcje słabsze z powodu braku terenów w zbyt ciasnym centrum.

8 Społeczny sens rewitalizacji ny spowodowały też usunięcie się armii z pola codziennej obserwacji. Jednostki znikły w zielonych garnizonach ; do wielkich miast przyjeżdżają głównie na defilady. rzeczy w komórkach i garażach (cechą biedy jest gromadzenie zapasów o nieokreślonej użyteczności), ogródki, hodowla drobiu, a nawet trzody itp. Pojawia się silne wzajemne uzależnienie członków społeczności od innych swoisty homeostat. W wielkim mieście, wśród dziesiątków tysięcy innych ludzi mieszkańcy slumsów znajdują się w sytuacji braku korzeni, ściany, o którą można się oprzeć, światełka w ciemności. Mają też całkowitą świadomość, że tak jak Eskimos w pojedynkę nie przeżyją. Dlatego oczywiste, zadawałoby się, próby relokacji do lepszych mieszkań spotykają się z protestem. Mieszkanie może i lepsze, ale traci się cały system współpracy. Funkcje, aktywności znikły, ale budynki pozostały. Pozostali też ludzie, których życie straciło siłę napędową. Przykładami są osiedla PGR, miasta zdominowane niegdyś przez wojsko (z najsławniejszym Bornem Sulinowem), osiedla Romów na Słowacji, Cytadela w Warszawie, twierdza w Modlinie. Przykłady można mnożyć. Pauperyzacja dotyka całych kwartałów, dzielnic, a nawet miast. Sławny jest przypadek Dzierżoniowa, którego status gospodarczy zmienił się dramatycznie po likwidacji produkcji na rzecz Układu Warszawskiego. Podobny mechanizm stał się źródłem zapaści terytorium doków (Dockland) w Londynie. Gwałtowne napięcie i konflikty może spowodować prosty mechanizm rynkowy: ogólna suma wpływów czynszowych zbieranych w danym obszarze okazuje się znacznie niższa od tego, co dałoby się uzyskać przy innej zabudowie (np. wymieniając stare czynszówki na nowoczesne biurowce i apartamentowce). Prosta analiza pokazuje, że opłaca się wyburzyć stare i zbudować nowe. Zaczyna się więc proces rugowania dotychczasowych użytkowników. Takie procesy znamy już z wielu miast Polski. Silniejsi odchodzą sami. Kiedy pogarszają się warunki ich życia, sami znajdują korzystniejszą lokalizację. Natomiast pomieszczeń o niskim czynszu nie znajduje się łatwo. Na dodatek mechanizm społecznego homeostatu każe trzymać się swoich. Na miejscu zostają więc słabi. Znane wypadki walk przeciw wysiedleniu z przebudowywanych kwartałów dotyczą właśnie tych ostańców Proces degradacji Oparte na działaniu opisanych wyżej czynników, różnorodne dzieje indywidualne składają się na wspólną historię. Powtarza się schemat spirali degradacji. Następuje pogarszanie się jakości budynków, statusu mieszkańców, możliwości wykorzystania kwalifikacji, rozpoczyna się zastępowanie gorszymi zamiennikami jednostek handlu i usług, a nawet produkcji. Nasilają się zjawiska wyludniania i pogarszania składu społecznego, obniżania standardów technicznych, pogarszania opinii (wizerunku) obszaru powodujące, że chętni do zamieszkania w tym obszarze są coraz mniej liczni i coraz słabsi, tak ekonomicznie jak i pod względem pozycji społecznej. W efekcie następuje obniżenie atrakcyjności i wartości rynkowej nieruchomości w danym obszarze, a w konsekwencji dalsza pauperyzacja Próby wyjścia z impasu Z terenami, na których zamiera aktywność gospodarcza, które wyludniają się czy zamieniają w slumsy albo w getto, trzeba coś zrobić. Jest to konieczność gospodarcza (wykorzystanie zasobów, zwiększenie przychodów), społeczna (likwidacja obszarów nędzy i patologii) i urbanistyczna (przywrócenie ładu przestrzennego). Czasem chodzi o poświęcenie całkiem zdrowego fragmentu miasta, aby rozwiązać ogólniejszy problem ważny dla jego funkcjonowania (muzeum, pomnik czy nowe trasy). Czasem główną sprężyną tych działań jest władza miejska, a czasem prywatni inwestorzy. Znaczną rolę w zapoczątkowaniu spirali degradacji gra mechanizm psychologiczny, taki sam, jaki powoduje spadki kursów akcji spółek na giełdzie. Ten mechanizm znany jest m.in. z miast amerykańskich. Uważano, że w Polsce, z powodu ogólnego niedoboru mieszań i trudności w ich wymianie, zjawisko to nie występuje lub występuje w stopniu ograniczonym. Wydaje się, że tę przewagę gospodarki socjalistycznej mamy już za sobą. Wszyscy agenci nieruchomości, ale i zwykli mieszkańcy, wiedzą, że w miastach są dzielnice złe i dobre oraz działki tanie i drogie. Miasta amerykańskie niejednokrotnie podejmują inicjatywy zmierzające do przerwania tej spirali poprzez współpracę sąsiedzką i pomoc miasta dla osób, które nie są w stanie utrzymać swoich nieruchomości na poziomie sąsiadów. Praktycznie za każdym razem pojawia się w takiej sytuacji napięcie albo otwarty konflikt pomiędzy obecnymi mieszkańcami czy użytkownikami (czasem występują tu obrońcy wartości nadrzędnych ekologowie, miłośnicy pamiątek itp.) a inwestorem kimkolwiek on jest. Niezależnie od przyczyn czy procesów opisanych powyżej u podstaw konfliktu leży przekonanie, że poprzez daną inwestycję naruszone zostały czyjeś prawa. Wiele uczestniczących stron Z czasem na degradującym się terenie pojawiają się wszystkie komponenty slumsu: przestępczość, wobec niemożności korzystania z usług nastawienie mieszkańców na samozaradność, zbieranie odpadków, składowanie różnych 8

9 Skąd się wzięła rewitalizacja mówi wtedy mniej lub bardziej wprost: te plany realizuje się naszym kosztem, to nasz teren!. Wydawałoby się, że prawo precyzyjnie rozstrzyga kwestie własności, a więc i prawa do decydowania. W mieście okazuje się to w istocie złudne. Mamy tu bowiem do czynienia z różnymi odmianami własności. A są to: własność (własność hipoteczna, dzierżawa). Instrumenty regulacyjne (ograniczenia użytkowania i zabudowy służebności9, obciążenia finansowe na finansowanie przedsięwzięć wspólnych, ograniczenie korzyści (tzw. podatek od korzyści planistycznych czyli zmiany przeznaczenia terenu z niebudowlanego na budowlany lub innej zmiany), planistyczny, wykup lub wywłaszczenia na cele publiczne); władanie społeczne. Urbaniści, ale także prawo, znają pojęcie przestrzeni publicznej. Często operuje się także terminem przestrzeń półpubliczna na określenie terytorium znajdującego się we władaniu grupy terytorialnej, niedostępnego dla wszystkich (społeczność podwórka). Czasem ten termin stosuje się dla przestrzeni przejściowych pomiędzy terytorium prywatnym a publicznym (klatka schodowa). Czytelnik Boso, ale w ostrogach Stanisława Grzesiuka pozna poczucie społecznej własności dzielnicy; znany jest fenomen obcego w dyskotece czy na meczu. Swoje terytoria mają motocykliści. W języku zachowały się jeszcze takie pojęcia, jak angielskie commons, spiskie urbar czy polskie wiejskie wygon. Niestety, w praktyce gospodarowania miastem zanikły uregulowania dla terenów wspólnych, przede wszystkim brak możliwości instytucjonalizacji utrwalonej społecznie obecności, władania symbolicznego; dziedzictwo powiązane z wartościami architektury i innymi pozostałościami kultury materialnej. Dziedzictwo to symboliczna własność narodu. Świadczy o jego historii, obyczajach, tradycjach, sposobie życia. Dotyczy nie tylko szacownych zabytków wpisanych do rejestrów. I to sprawia pewne trudności służbom konserwatorskim i architektonicznym. Łatwo zauważyć, że strona inwestująca czy urzędnik administracji miejskiej woleliby widzieć tylko jedną formę własności. Także prawodawcy chętnie przymykają oczy na istnienie różnorodnych aspektów własności i władania. 9 Np. konieczność zapewnienia dojazdu sąsiadowi 9

10 Społeczny sens rewitalizacji 3. Gdzie tkwią korzenie rewitalizacji Obserwujemy dziś powrót pomysłu na rewitalizację w rozmaitych wariantach i pod różnymi nazwami. Szerzej będziemy o tym mówić w dalszej części artykułu. Sam pomysł, termin i charakterystyczne sposoby działania utarły się historycznie. Proces owego ucierania miał czasami gwałtowny charakter. Jak łatwo zauważyć dzięki charakterystyce zamieszczonej w poprzednich rozdziałach, w grę wchodziły bardzo poważne interesy skonfliktowanych stron. Charakter, a także siłę tych napięć i ich efekty, najłatwiej przedstawić na przykładach. Użyjemy do tego celu dwóch ikon urbanistyki: londyńskiego terenu doków i berlińskiej dzielnicy Kreuzberg. Dockland można nawet uważać za ilustrację klęski wartości społecznych w gospodarowaniu miastem. Wydaje się, że właśnie dzięki temu łatwiej będzie pokazać istotne wartości i zagrożenia zastosowanego wówczas modelu. Jest to o tyle ważne, że jego dzisiejszy come-back nie wydaje się wolny od błędów oryginału. broniących zorientowanego na potrzeby lokalnego przedsięwzięcia, tzw. Planu Abercrombiego, stworzyły sytuację o niezwykłej złożoności, mającą charakter raczej problemu politycznego niż racjonalnego wyboru planistycznego. Obszar doków i ich obrzeża nad Tamizą był zamieszkany przez pracujących tam robotników. Był to rejon imigracji, biedy, chorób i przykładowych, szeroko opisywanych w okresie narodzin epoki przemysłowej zagrożeń powodowanych przez masową urbanizację (np. The Housing Horrors of London, 1933). Szczególny kontrast tworzyło położenie w sercu stolicy najbogatszego imperium ówczesnego świata. Był to też teren stosunkowo nikłych (w porównaniu z innymi miastami ówczesnej Europy) wysiłków w dziedzinie budownictwa społecznego. Niemieckie bombardowania w czasie II wojny światowej były skierowane głównie przeciw terenom przemysłowym, dlatego teren doków ucierpiał znacznie bardziej od typowych dzielnic mieszkalnych. W efekcie mnóstwo budynków stanowiły prowizorki i obiekty nadające się tylko do wyburzenia. Następny cios zadały dokom zmiany w technologii transportu. Konteneryzacja premiowała głębokowodne instalacje w dole Tamizy. Pierwszy East India Dock został zamknięty w 1967 roku, a za nim poszły inne. Tymczasem w zagęszczonym Londynie był to jeden z niewielu terenów przydatnych dla wielkich inwestycji. Miał więc znaczenie regionalne i krajowe Dockland10 W historii Dockland można odczytać zróżnicowane i wyraziste interesy: rządu, właścicieli terenów, związane z rozwojem komercyjnym, mieszkańców, lokalnych planistów. Najpierw powstał plan Abercrombiego (z 1944 roku), przewidujący działania zaspokajające potrzeby obecnych mieszkańców, przyrost przestrzeni publicznej i rozwój publicznych zasobów mieszkaniowych, uznający jurysdykcję władz lokalnych nad Dokami. Za planem tym nie szły jednak decyzje o organizacji, finansowaniu czy innych niezbędnych instrumentach. Znamienne, że koszt całej inwestycji równałby się kosztom prowadzenia wojny przez następnych kilka tygodni. Na początku lat 70. Dockland był największym terenem przebudowy miejskiej w Europie. Skala zaangażowanych tu interesów oraz liczna społeczność aktywnych mieszkańców 10 Korzystałem głównie z broszur Londyńskiej LDDC (London Dockland Development Corporation), ulotek organizacji społecznych toczących batalię o inną politykę rozwoju tego terytorium oraz z książki Petera Ambrose: Whatever happened to planning?, Methuen, New York. London

11 Gdzie tkwią korzenie rewitalizacji Z kolei Greater London Development Plan, przyjęty w 1969 roku, proponował kontynuację funkcji terenu przemysłowego i handlowego. W tym czasie wzrost przeludnienia mieszkań i intensywne wykorzystanie terenów doprowadziły do wyczerpania rezerwy parcel budowlanych w Londynie. Budownictwo nowych mieszkań stało się możliwe tylko na drodze wyburzenia starej substancji lub inwestowanie w okolicznych miastach. Teren stał się cenny. W tej sytuacji wizja planu zderzyła się z interesami właścicieli gruntów i inwestorów; plan nie spełnił tu roli mediacyjnej. agencji rozwoju z centralnie mianowanymi władzami i dostępem do państwowego finansowania, których zadaniem było przyciągnięcie inwestorów i minimalizacja interwencji publicznej. Zmiany prawa prowadziły do rozluźnienia kontroli planistycznej, sprzedaży gruntów publicznych, skierowania pieniędzy publicznych do centralnie powołanych korporacji, a nie do demokratycznie wybranych władz lokalnych. Lokalne interesy zostały podporządkowane centralnej wizji rozwoju. Wszystko działo się w atmosferze konfliktu między prawicową władzą centralną i parlamentem a lewicową Radą Wielkiego Londynu (GLC). Władze lokalne były rozdarte pomiędzy obowiązkiem wymiany mieszkań licznej grupy ubogich mieszkańców a pragnieniem przyciągnięcia mieszkańców o wysokim statusie. Potrzeby budownictwa społecznego zderzyły się więc z oczekiwaniami wyższych zysków i innych efektów osiedlania się ludzi zamożnych, kupujących mieszkania na własność. Praktycznie niezależna od władz lokalnych administracja Portu, posiadająca znaczną ilość terenów, dążyła do rozwoju spekulacyjnego. Wszyscy zdawali sobie sprawę z konieczności budowy rozległej infrastruktury, mieli świadomość, że nakłady na nią nie mogą się zwrócić w krótkim czasie. W konsekwencji w 1980 roku powstały przepisy umożliwiające powstanie agencji rozwoju (Urban Development Corporations) i stref przemysłowych (Enterprise Zones) w celu rozwoju przedsiębiorczości i przyciągnięcia kapitału prywatnego dla regeneracji obszarów budzących kontrowersje. Osłabiono wpływ regulacji planistycznej i demokratycznej oraz rolę lewicowych władz lokalnych preferujących programy prospołeczne. London Dockland Development Corporation (LDDC) realizowała strategię rynkową, zorientowaną na popyt. Przejęła ona przygotowane tereny i sprzedała deweloperom za połowę ceny rynkowej, pod budownictwo o dosyć niskich cenach, ale i niewysokich standardach. Skoro jedynie 4% ogółu zasobów stanowiły mieszkania zamieszkane przez właścicieli, to łatwiejsze stawały się inwestycje przemysłowe. Zezwolono także na budownictwo luksusowych apartamentów nad samą rzeką. Lekka kolej miejska miała dowozić pracowników do miejsc pracy w City. Zaplanowano również budowę lokalnego lotniska dla osób często latających samolotem. Nie zadbano natomiast o sprawny transport lokalny. Także kolejne propozycje przedstawione przez konsultantów w 1973 roku nie zostały dobrze przyjęte przez mieszkańców. W wyniku pracy szeregu grup lokalnych zdecydowano o powołaniu Wspólnego Komitetu Rady Wielkiego Londynu i pięciu władz lokalnych (Borough) obejmujących teren Doków, który opracował w 1976 roku Plan Strategiczny Dockland. Plan ten wywołał ostre podziały pomiędzy zwolennikami jakiegokolwiek rozwoju (bo obiecywał miejsca pracy), a zwolennikami utrzymania struktury zatrudnienia odpowiadającej tradycjom obszaru. Nie zniwelował też różnic między zwolennikami bardziej spekulacyjnego i bardziej socjalnego budownictwa mieszkaniowego. Niektóre władze lokalne, zachęcone dotacjami, wznosiły tymczasem wysokie budynki mieszkalne, które wkrótce ulegały degradacji i wymagały intensywnych remontów lub rozbiórki. Struktura własności terenów w Dockland była odmienna niż innych miejscach w Wielkiej Brytanii. Zidentyfikowano 4 główne kategorie właścicieli terenów: władze lokalne (Boroughs), British Gas, British Rail (kolej) i LDDC (korporacja rozwoju) wraz z administracją portu. Każdy posiadał około 1/5 terenów; ponadto GLC (Rada Wielkiego Londynu) posiadała ich ok. 10%. Tak więc praktycznie cały teren był własnością publiczną. Nie miało to wpływu na rynkową orientację inwestowania czy bardziej oświecony mechanizm rozwoju. Każda z organizacji miała swoje cele ekonomiczne, a ich osiągnięcie zależało od zasobów sektora prywatnego. W tej sytuacji nominalnie publiczne korporacje zachowywały się jak prywatni przedsiębiorcy. Opozycja mieszkania czy biura przenikała każdą dyskusję. W podtekście leżało pytanie, kto kontroluje zasoby i potencjały. Pytano, kto reprezentuje wspólnotę legalnie wybrani przedstawiciele czy liderzy grup lokalnych; kto powinien odpowiadać za decyzje miejscowi planiści czy nieokreślone siły w City, jak dostać więcej pieniędzy od państwa bez wzrostu zewnętrznej kontroli, jak zwiększyć wpływy bez zdominowania terytorium przez aktywności (funkcje) nieodpowiadające lokalnym potrzebom i jak zapewnić prawdziwą partycypację miejscowej ludności. W końcu lat 70. utworzył się z tych pytań istny węzeł gordyjski. Ponowne inwestowanie w rozwój terenów miejskich czy przemysłowych (brownfields) jest zawsze bardziej skomplikowane niż wchodzenie na nowe terytoria (greenfields). Ogólnie rzecz biorąc, warunki inwestowania przypominały bardziej greenfields niż brownfields. Innymi słowy, zwa- Utworzenie prawicowego rządu Margaret Thatcher doprowadziło do jego przecięcia. Prywatne inwestowanie uznano za jedyne rozwiązanie. Stworzono warunki do powstawania 11

12 Społeczny sens rewitalizacji żywszy, że były to tereny w centrum miasta, były one bardzo atrakcyjne. Wzrost popytu wiązał się z rosnącą ilością międzynarodowych korporacji poszukujących siedziby w Londynie. Rósł popyt na powierzchnie dostosowane do nowych technologii komputerowych, telekomunikacyjnych i pracy w domu. Czynnikami atrakcyjności zwiększającymi zainteresowanie developerów były znaczne ilości dostępnych terenów i cały zestaw instrumentów polityki państwa, które uatrakcyjniały ceny, koszty zabudowy i dawały dostęp do finansowania. Przyciągnięcie kapitału prywatnego odbywało się za sprawą tych instrumentów. Oferta była usilnie promowana. Miały miejsce wizyty członków rządu i prezentacje (dla inwestorów) terenów z helikoptera. Dziedzinami rozwojowymi były sektory telekomunikacji, high-tech i media. Efektem było zniknięcie miejsc pracy w czynnych jeszcze składach, które przedstawiały rosnącą wartość jako teren inwestycyjny. Pojawienie się nowych miejsc pracy wiązało się z ubytkiem już istniejących. Kwalifikacje mieszkańców nie odpowiadały strukturze tworzonych miejsc pracy. kańcy oczekują tego samego. Także postawy lokalnych polityków były niezwykle zróżnicowane. Dyskusja była pełna ognia, oskarżeń i wzajemnego przerzucania odpowiedzialności. W końcu ruch organizacji lokalnych w obronie Dockland doprowadził do powstania Społecznej Karty Dockland podpisanej przez 123 organizacje i dostarczonej do Westminster przez armadę łodzi. Podstawowe propozycje obejmowały: partycypację i powrót mocy decyzyjnej i wykonawczej z LDDC do władz lokalnych, publiczne (społeczne) budownictwo mieszkaniowe z ogródkami, głównie pod najem o umiarkowanych czynszach, wsparcie dla już istniejących przedsiębiorstw, szkolenia przyuczające do nowej pracy, rozwój transportu publicznego ułatwiającego kontakt między istniejącymi częściami Dockland, a nie wywóz pracowników z nowych zespołów zabudowy do centrum, poprawę usług zdrowotnych i pomocy społecznej, rozwój lokalnych sklepów, stworzenie instytucji opieki nad dziećmi oraz rozwój terenów rekreacyjnych. Protestowano przeciw przestrzeniom biurowym, luksusowym inwestycjom sportowym i turystycznym, luksusowemu mieszkalnictwu, prywatnym szpitalom i lądowisku helikopterów. Jeden z największych problemów stanowiły różnice w podejściu do inwestycji mieszkaniowych. Władze lokalne widziały je przede wszystkim w kategoriach potrzeb mieszkaniowych, co oznaczało w warunkach społecznych Dockland budownictwo mieszkań pod wynajem, z dużym udziałem zasobów publicznych. Władze preferowały też tradycyjne, miękkie struktury: niewielkie domy i ogródki. Z kolei LDDC orientowała się na budownictwo prywatne. Słabością władz lokalnych było zadłużenie budżetów lokalnych, spodziewany spadek wpływów z wynajmu powierzchni, spadek dotacji państwowych i rosnące koszty ochrony mieszkańców przed pogorszeniem warunków. Następnym dokumentem był Społeczny Plan dla Doków, opracowany w 1983 roku. Mieszkańcy zadeklarowali w nim między innymi swój sprzeciw wobec budowy lokalnego lotniska dowożącego mieszkańców do wielkich portów lotniczych (heliportu) i jego wyłączonej dla rozwoju strefy bezpieczeństwa. Plan proponował ożywienie działalności specyficznej dla doków: budowę i remonty łodzi, obsługę ładunków nie-kontenerowych. Wskazywał, że na tym terenie istnieje szereg firm prowadzących działalność powiązaną z dokami, a wiele z nich powstało całkiem niedawno. Przyjęto, że fundusze prywatne w zasadzie nie wchodzą w grę. Finansowanie powinno pochodzić z Londyńskiej W wypadku terytorium zamieszkanego przez liczną i zróżnicowaną zbiorowość trudno oczekiwać, że wszyscy miesz- Za LDDC Przeciw LDDC Zakończenie działalności Doków i związanych z nimi przedsiębiorstw skutkowało utratą miejsc pracy i odpływem mieszkańców. Problem ma charakter ogólny, a nie lokalny. Upadek Doków zaczął się w połowie lat 60. i stale się pogłębiał. Stare przedsiębiorstwa nie zostały zastąpione nowymi. Młodzi ludzie opuszczali terytorium Doków. Istniejące struktury zarządcze nie były w stanie rozwiązać problemu. Komitet, który opracował plan, nie miał wystarczającej władzy, by wprowadzić go w życie. Mogły to zrobić władze lokalne, ale one odpowiedzialne również za inne tereny nie były w stanie przyjąć doklandowej perspektywy. Władze lokalne (Borough) za bardzo koncentrowały się na przeszłości i na aspiracjach dotychczasowych mieszkańców, a zbyt mało na szansach dla nowej aktywności gospodarczej i (nowego) mieszkalnictwa. Teren rezerwowany pod publiczne (społeczne, socjalne) budownictwo mieszkaniowe pozostałby niezabudowany, jako że na takie budownictwo nie było pieniędzy. Ponadto na tym terenie takiej zabudowy było już za dużo (97,6% w porównaniu z 56% średnio dla Londynu). Władze lokalne były pod presją organizacji lokalnych. Dla regeneracji terytorium trzeba było dostarczyć wielkich ilości pieniędzy rządowych. Powinno to przyciągnąć prywatnych inwestorów, nowe przemysły i mieszkalnictwo. Władze lokalne i Zjednoczony Komitet jako kandydat na odbiorcę zostały uznane za nieodpowiadające wymogom na realizatora. Sprzeciw wobec powołania LDDC powinien słabnąć w miarę nawiązywania harmonijnej współpracy i brania pod uwagę potrzeb mieszkańców. 12 Jeśli powstanie LDDC, kontrola nad rozwojem terytorium zostanie odebrana demokratycznie wybranym władzom i przekazana organizacjom powołanym przez państwo. Władze lokalne osiągnęły już bardzo wiele i nabyły umiejętności pozwalające na osiągnięcie wszystkiego tego, co mogłaby osiągnąć jakakolwiek jednostka publiczna. Nowo wybudowane prywatne mieszkania zostałyby kupione przez ludzi z wyższych grup dochodowych niż obecni mieszkańcy. Powstaną wyobcowane społeczności. Ustanowienie LDDC spowoduje nakładanie się realizowanych zadań z przedsięwzięciami lokalnych wydziałów planowania. Obecni mieszkańcy obawiają się, że LDDC skoncentruje się na zainwestowaniu w najlepsze tereny nie pozostawiając możliwości budowania w przyszłości mieszkań komunalnych.

13 Gdzie tkwią korzenie rewitalizacji Rady Przedsiębiorczości (Greater London Enterprise Board), Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i od rządu. Kreuzberg najbardziej ucierpiał w wyniku realizacji planów nowego zagospodarowania z lat 60. i 70. XX w. Inwestycje tego okresu noszą piętno niszczącego stosunku do miasta. Podstawową metodą była odnowa przez wyburzenia. Zdatne do użytku mieszkania stały puste całymi latami, czekając na wyburzenie, aby uwolnić miejsce dla nowych, typowych i kosztownych apartamentowców, wznoszonych bez żadnego odniesienia do starych dzieł sztuki budowlanej. Plan LDDC zakładał z kolei poprawę atrakcyjności Dockland przez podjęcie prac porządkujących i budowanie zaufania, że poprawa będzie procesem ciągłym. Zamierzano doprowadzić drogi i transport publiczny do standardu innych części Londynu. Zaplanowano promocję możliwości inwestowania. Uznano, że dostępne pieniądze publiczne nie wystarczą na realizację zadania. Trzeba więc użyć ich do przyciągnięcia prywatnych inwestorów. Wyrzucono znaczną ilość zasiedziałych mieszkańców. Bardziej mobilni znaleźli nowe miejsca zamieszkania. Pozostali starzy, biedni, bezrobotni i rosnący procent migrantów. W późniejszym okresie rósł udział emigrantów z Turcji. Zmiany struktury ekonomicznej wymagały, zdaniem LDDC, działań dostosowujących, takich jak zapewnienie dotychczasowym mieszkańcom dostępu do nowo tworzonych miejsc pracy; pomoc pracodawcom i mieszkańcom poprzez szkolenia oraz poprawę działania lokalnych instytucji edukacyjnych. Mieszkańcy doświadczyli owej przebudowy jako destrukcji miasta. Rezultatem było narastanie sprzeciwu. Opór miejscowej ludności i opóźniające się dotacje państwowe na rozbiórki i nowe budownictwo doprowadziły w końcu proces przebudowy do całkowitego zahamowania. Różne sposoby patrzenia na to zadanie i sposoby jego realizacji prezentuje tabela opublikowana w Broszurze LDDC Briefing LDDC Nr 18. Widoczne jest nierzetelne prezentowanie zalet wariantu LDDC ( Władze za bardzo koncentrowały się na przeszłości ; Władze pod presją organizacji lokalnych ; Władze i Komitet zostały uznane za nieodpowiadające wymogom ; sprzeciw powinien słabnąć...). W związku z protestami Senat Berlina zlecił w roku 1979 Departamentowi Odbudowy Miasta uratowanie podupadającej dzielnicy. Proponowane rozwiązania reprezentowały widzenie jednoaspektowe, kładąc nacisk na nowe budownictwo na ponad 50% powierzchni i całkowitą modernizację pozostałych obiektów. Realizacja tej recepty skutkowałaby wysiedleniem około ludzi w ciągu 3 lat. Znikłoby także kilkaset firm. W ten sposób nie dałoby się uratować śródmiejskiej dzielnicy jako habitatu ani miejsca pracy Kreuzberg11 Wreszcie, wspólnie z mieszkańcami, opracowano zasady zrównoważonej rewitalizacji, adresowane do społeczności żyjącej i pracującej na miejscu. Wypływające z oporu przeciw przebudowie zasady te zostały formalnie uzgodnione z przedstawicielami ugrupowań politycznych wiosną 1982 r. i przyjęte przez Senat w marcu 1983 r. Dzielnica Kreuzberg została zabudowana zgodnie z XIX-wiecz nymi planami koncentrycznego rozwoju Berlina. Teren był skanalizowany, co skłaniało do jego intensywnego wykorzystania. Oznaczało to wielkie bloki na działkach o dużej głębokości (sięgających daleko od ulicy), aby oszczędzić na kosztach sieci ulicznej. Budynki były przeznaczane na mieszkania dla robotników migrujących ze Śląska. W momencie rozpoczęcia I wojny światowej inwestycja była zakończona. Od razu pojawiło się też skrajne przeludnienie. Kreuzberg był znany jako dzielnica robotniczej nędzy. W przeciwieństwie do procedur konwencjonalnego planowania biurokratycznego zasady owe nadają miejscowej ludności bezpośrednio dotkniętej przez przebudowę pierwszeństwo w podejmowaniu decyzji. Prace w danej lokalizacji mogą rozpocząć się dopiero po pozytywnym głosowaniu mieszkańców. Przypadki niezgody czy konfliktu są rozwiązywane, w miarę możliwości, przez miejscowy komitet rewitalizacji lub przez radę dzielnicy. Nie znaczy to, że zawsze udawało się rozwiązać wszystkie konflikty. Na archaiczny sposób zabudowy i przeludnienie nałożyły się kolejno: zniszczenia II wojny światowej; wzniesienie muru berlińskiego, który zamienił tę centralną dzielnicę w peryferia; budowa nowej sieci ulicznej w latach 50. i 60. XX w. oraz koncepcje odnowy dzielnicy poprzez budowę zakładów przemysłowych wzdłuż dróg ekspresowych oraz budowy wielkich bloków mieszkalnych, które miały zastąpić stare budownictwo. Priorytet nad wyburzeniami i nowymi inwestycjami zyskały remonty i modernizacje. Uznano także, że przy ograniczonych środkach przyjęcie nadmiernie wysokich standardów dla remontowanych budynków powodowało, że poprawa była wolniejsza niż niszczenie pozostałych obiektów. Dodatkowym problemem była konieczność wysiedlania mieszkańców przy wielkiej skali robót. W tej sytuacji zmie- 11 Na podstawie broszur, materiałów internetowych i publikacji: Step by Step. Careful Urban Renewal in Kreuzberg, Berlin, Internationale Bauaustellung, Berlin

14 Społeczny sens rewitalizacji 12 zasad zrównoważonej rewitalizacji (skrót) 1. Rewitalizacja musi być zaplanowana i przeprowadzona z zachowaniem istniejącej substancji materialnej, wraz z obecnymi mieszkańcami i operatorami lokalnych przedsiębiorstw i warsztatów. 2. Zarówno planiści, jak mieszkańcy i lokalni przedsiębiorcy powinni uzgodnić cele rewitalizacji. Społeczne i techniczne aspekty planu powinny być opracowane łącznie i spójnie. 3. Charakter Kreuzbergu powinien zostać zachowany; konieczne jest przywrócenie zaufania i wiary w sens przedsięwzięcia. Uszkodzenia grożące budynkom powinny być naprawione natychmiast. 4. Wewnętrzne układy mieszkań powinny zostać dostosowane do wymagań współczesnego stylu życia. 5. Remonty domów i mieszkań powinny być doprowadzane do końca stopniowo [nie powinno się podejmować totalnych działań na dużych obszarach] 6. Zespoły mieszkaniowe powinny ulec poprawie poprzez wyburzenia, zakładanie ogródków we wnętrzach bloków i odnowienie fasad. 7. Obiekty publiczne, ulice, place i zieleń muszą być odnowione i uzupełnione stosownie do potrzeb. 8. Prawa uczestniczenia, tak jak i prawa materialne, muszą być uwzględnione przez plan społeczny. 9. Decyzje dotyczące rewitalizacji powinny zostać wypracowane publicznie, w przejrzysty sposób i, na ile to możliwe, powinny być dyskutowane lokalnie. Reprezentacja mieszkańców powinna mieć więcej do powiedzenia. 10. Aby rewitalizacja zyskała zaufanie społeczne, konieczne jest stabilne zaplecze finansowe. Wsparcie finansowe powinno być osiągalne niezwłocznie i w każdym, konkretnym przypadku. 11. Powinny zostać stworzone nowe formy organizacji inwestujących. Funkcja (organizacja) powiernicza (działanie w imieniu) powinna być oddzielona od funkcji budowlanych. 12. Rewitalizacja zgodna z tymi zasadami musi zachować ciągłość [przez wiele lat] Obserwacje ogólne niono podejście uznając, że należy remontować więcej budynków przy niższym nakładzie jednostkowym. Ludzie, którzy zaakceptowali ograniczony zakres remontu, płacili mniejszy czynsz. Zniżka przysługiwała także tym, którzy wykonali sami niektóre roboty. Remontowały także grupy, które zajęły opuszczone budynki (squatters). Powstały instytucje socjalne, usługi doradcze dla mieszkańców i komitety blokowe. W dłuższej perspektywie widać, że samo pojęcie rewitalizacji rodziło się w centrum gorących sporów, a czasem wręcz walk. Elementy konfliktu to: a. dominacja prawnego właściciela terenu i (lub) administracji kierującej się przesłankami: * uproszczonej racjonalności inwestycyjnej reprezentowanej najczęściej przez inwestorów, ale i przez władze lokalne, które także ulegają pokusie prostej ekonomiki zorientowanej na zysk z działki czy obiektu; * kreacjonizmu planisty, który często ulega urokowi jednolitej koncepcji, spójności przestrzennej ( ład przestrzenny ), możliwości całościowej realizacji nowoczesnych zasad urbanistycznych (przy interwencji totalnej ); b. słaba pozycja przetargowa racji i potrzeb mieszkańców społecznych włodarzy terytorium od których oczekujemy kontroli społecznej, współpracy, oddziaływania socjalizującego, samoorganizacji i sąsiedzkich mechanizmów pomocy. Ich racje, w tym prawa do zamieszkania we wspólnocie a nie na określonej ilości metrów kwadratowych nie są skutecznie zawarowane prawem ani chronione przez system demokracji przedstawicielskiej. Mimo tych zmian nadal istniał problem braku rozwiązań zapewniających długoterminową stabilizację sytuacji. Jednym z ważnych niedoborów pozostał brak środków egzekwowania przestrzegania ustalonych zasad przez wszystkie uczestniczące w przedsięwzięciu organizacje. Okres walki o rewitalizację rozpoczął pozytywną zmianę składu społecznego dzielnicy. Zaczęli się tu osiedlać młodzi ludzie, powstała sieć alternatywnych lokalnych sklepów i przedsiębiorstw, miejsc spotkań i aktywności kulturalnych. Obecnie w internecie czytamy: Kreuzberg jest jedną z najciekawszych dzielnic Berlina. Nie tylko dlatego, że w jednej trzeciej zamieszkuje go ludność turecka. Kreuzberg przyciąga ludzi nieprzeciętnych. Warto zwrócić uwagę, że mimo 30-letniej historii interwencja społeczna na terenie Kreuzbergu nie została uznana za zakończoną. Rewitalizacja i animacja życia społecznego w tej dzielnicy jest nadal jednym z 33 oficjalnych projektów animacji społecznej w Berlinie. 14

15 Gdzie tkwią korzenie rewitalizacji Cooperative Extension Service proponuje następującą listę kroków*: 1. Rozpoznać istniejące systemy (struktury) społeczne. 2. Rozważyć wyjściową sytuację społeczną (w oryginale sytuacje społeczne ). 3. Zidentyfikować problemy i szanse. 4. Rozpowszechnić ideę całej akcji. 5. Uzyskać wsparcie lokalnych liderów i uzyskać społeczną legitymację do działania. 6. Upublicznić ideę. 7. Doprowadzić do uświadamiania sobie potrzeb przez mieszkańców (ludność). 8. Zapewnić sobie ich zaangażowanie w działanie. 9. Ustalić cele. 10. Określić środki osiągnięcia celów. 11. Opracować plan działania. 12. Zorganizować zasoby ludzkie i inne. 13. Uruchomić program. 14. Podjąć działania. 15. Przeprowadzić ewaluację efektów porównując wyniki z początkowymi celami. * David L. Darling1 and Ensley J. Sisk, Leadership for HealthyCommunities. Alternative Planning Procedures, Cooperative Extension Service, Kansas State University, Manhattan. Znany urbanista Christopher Alexander, pracując nad przebudową kampusu Uniwersytetu Oregon, sformułował sześć zasad tworzenia przestrzeni zaspokajających potrzeby ludzkie*: 1. Zasada struktury organicznej: planowanie i budowanie stanowią proces, w którym pojedyncze interwencje lokalne stopniowo wytwarzają całość; 2. Zasada partycypacji: wszystkie decyzje dotyczące zasady i realizacji obiektów budowlanych i innych, należą do użytkowników (sformułowanie związane zapewne z charakterem tego specyficznego przedsięwzięcia kampus uniwersytecki); 3. Zasada stopniowania rozwoju [fragmentation de la croissance]: należy dążyć do podziału procesu realizacji na projekty o małej skali; 4. Zasada [stosowania] modeli: wszystkie projekty i realizacje podlegają kontroli zgodności z ogólnymi zasadami zagospodarowania, przyjętymi przez społeczność zwanymi modelami ; 5. Zasada diagnozowania: aby zapewnić dobre funkcjonowanie całości, przez cały okres realizacji prowadzone będzie diagnozowanie pokazujące przestrzenie ożywione i martwe oraz ewolucję społeczności lokalnej; 6. Zasada koordynacji: powolna, organiczna strukturalizacja całości zostanie zapewniona dzięki sposobowi finansowania [zarządzania całością projektu] pozwalającemu na włączanie projektów różnych użytkowników w łączny plan całości. * Christopher Alexander, Une expérience d urbanisme démocratique, Éditions du Seuil, Paris 1976, str Rozwinął się także cały szereg środków używanych w tych sporach i walkach: Środki używane przez społeczności Środki używane przez władze Demonstracje Aktywny udział w publicznych dyskusjach nad projektami Squatting* Samorzutne zagospodarowanie terenu zgodnie z potrzebami społeczności Przygotowywanie planów i projektów zagospodarowania uwzględniających interesy wspólnoty. Zależnie od sytuacji określano je jako advocacy planning lub alternative planning Wykładanie planów do wglądu i rozpatrywanie zastrzeżeń Ankiety i konsultacje Publiczne dyskusje Użycie siły ( egzekwowanie prawa ). Często ograniczone wskutek działania prawa lub nacisku opinii publicznej** Zorganizowane całego procesu opracowania planu w bezpośredniej współpracy z zainteresowaną społecznością*** Powstał także cały szereg spisów zasad ( katechizmów ) podobnych do zasad ustalonych dla Kreuzbergu, regulujących zasady interwencji w zamieszkaną przestrzeń miejską. W efekcie wielu poszukiwań skutecznej formy współpracy pomiędzy mieszkańcami i przedsiębiorcami społecznością lokalną a zespołem zarządzającym inwestycją, projektującym i prowadzącym realizację, uznano, że wzajemne zaufanie i porozumienie co do ważnych kwestii pojawiających się w różnych fazach procesu inwestycyjnego, najskuteczniej osiąga się poprzez fizyczną lokalizację biura projektowego na rewitalizowanym terenie. Oczywiście wymaga to stosowania polityki stałego dialogu i otwartych drzwi pracowni. * Wg Wikipedii: opuszczone pomieszczenie (budynek), zajęte, przeważnie, bez zgody właściciela. W wielu krajach takie zajęcie lokalu traktuje się jako przestępstwo, w niektórych postrzega się je jedynie jako konflikt pomiędzy właścicielem a squatersem. Squatersi uważają, że prawo do zaspokojenia potrzeby może być ważniejsze od prawa własności. Squaty częstokroć, oprócz funkcji mieszkalnych, spełniają też i inne role np. centrów alternatywnej kultury, edukacji itp. ** W wielu krajach prawo zabrania odcinania okupującym dostępu do wody, żywności, pomocy medycznej. *** Często prowadzi to aż do zorganizowania pracowni projektowej na miejscu przebudowy. Bardzo często projekty rewitalizacji wywołują gwałtowny opór mieszkańców. Ujawniają się przy tym głębokie konflikty interesów pomiędzy właścicielami, inwestorami, władzą 15

16 Społeczny sens rewitalizacji Struktury społeczne napędzające współczesne ruchy miejskie Cel ruchu miejskiego Miasto jako wartość użytkowa Tożsamość, autonomia kulturalna i komunikacja Samorząd terytorialny Idee i oczekiwania objęte tym celem świadczenia i usługi społeczne jakość życia ochrona dziedzictwa i natury życie sąsiedzkie różnorodność etniczna tradycje autonomia lokalna decentralizacja do poziomu sąsiedzkiego (osiedla) partycypacja społeczna Cele przeciwnika Miasto jako wartość rynkowa (wymienna, handlowa) Zmonopolizowany i jednokierunkowy przepływ informacji centralizacja władzy, racjonalizacja biurokracji izolacja aparatu Kwestie społeczne i wąt- zawłaszczenie renty gruntowej spekulacja kultura masowa ki ideologiczne nieruchomościami standaryzacja znaczeń infrastruktura dla zorientowanej na zysk izolacja przestrzenna produkcji kapitalistycznej centralizm biurokratyzacja autorytarianizm Sprzeczne wizje historycznego sensu miasta Miasto jako przestrzenne oparcie dla życia versus Miasto jako towar albo oparcie dla produkcji i obrotu towarów Miasto jako sieć komunikacyjna i źródło innowacji kulturalnej versus Aprzestrzenny, programowany, jednokierunkowy przepływ informacji Miasto jako samorząd Versus Miasto jako podmiot państwa scentralizowanego na usługach imperiów światowych Strukturalna sprzeczność historyczna, do której się ten konflikt odnosi Kapitał versus Praca przy przeznaczaniu nadwyżki i decyzjach inwestycyjnych Informacja (wyłączając komunikację) Versus Komunikacja (obejmująca informację) Porządek i władza versus Zmiana i wolność Nazwa przeciwnika (aktor historyczny) Burżuazja Technokracja Miasto Wspólnota (społeczność) Obywatele Nazwa ruchu miejskiego Konsumpcja zbiorowa w języku danego celu Związki zawodowe (aktor miejski) miejską i mieszkańcami lub użytkownikami. Wielu teoretyków uważa, że walka o formułę rewitalizacji jest częścią ogólniejszych, strukturalnych konfliktów społecznych. Stąd konflikty wokół rewitalizacji uważane są za fragment tzw. ruchów miejskich. Opisując je można więc odwołać się do teorii konfliktów lewicowych, anarchistycznych i innych. Klasykiem analizy ruchów miejskich jest Manuel Castells, z którego dzieła ( The City and the Grassroots 12) zaczerpnęliśmy poniższą matrycę. Opisuje ona typy ruchów odmiennie formułujące główny cel funkcjonowania miasta: Miasto jako wartość użytkowa Tożsamość, autonomia kulturalna i komunikacja Samorząd terytorialny W zależności od tego, który cel rozpatrujemy, inne interesy, konflikty i sprzeczności wysuwają się na pierwszy plan (patrz tabela). 12 Manuel Castells, The City and the Grassroots: A Cross-Cultural Theory of Urban Social Movements, University of California Press, 16

17 O obecnej sytuacji rewitalizacji w Polsce 4. O obecnej sytuacji rewitalizacji w Polsce W Polsce do tej pory nie zrealizowano kompleksowego programu rewitalizacyjnego. Temat rewitalizacji był podejmowany jedynie na wydziałach architektury i w niektórych konkretnych projektach. Do najbardziej znanych należał projekt rewitalizacji starego Krakowa z lat 70. czy gdański projekt ożywienia Wyspy Spichrzów. Trudno jednak znaleźć przykład, który byłby realizowany, obejmował partnerski program społeczny i tworzył specyficzne instrumenty realizacyjne. terwencji), na tym szczeblu pojawiają się także konsultacje społeczne; c. aktywne formy pomocy (oferta dla zdeterminowanych); d. współrządzenie (respektowanie dziedzictwa i społecznych praw do terytorium poprzez rozwiązania instytucjonalne, a nie jedynie dobrą wolę strony silniejszej). Można zaryzykować twierdzenie, że faktyczne realizacje projektów rewitalizacyjnych i opracowywane projekty koncentrują się na elementarnych poziomach zaproponowanej gradacji (a, b), natomiast w dyskusji dostrzega się złożoność problemu, zauważa problemy finansowania, funkcjonowania usług publicznych i inne. Interesującą matrycę zależności zaproponowali S. Kołodziejczak, J. Kowalewski i M. Kowalewski14. Głównym mankamentem większości podejść, tych starszych i zupełnie współczesnych13, jest przewaga perspektywy remontowej nad społecznymi problemami starych zespołów miejskich. Miano rewitalizacji nadaje się często działaniom noszącym charakter odbudowy czy przebudowy. Bardzo często jest to po prostu świadome nadużycie terminu będącego kluczem do skarbca dotacyjnego i stosowanie go w odniesieniu do zwykłych przedsięwzięć remontowych. Społeczną treść wypełnia w takich przypadkach pobieżna analiza zwana diagnozą oraz ankieta wśród mieszkańców, markująca konsultacje społeczne. Trudno tu mówić o udziale w podejmowaniu decyzji czy zarządzaniu. Program społeczny jest pozorowany, a o rozwoju przedsiębiorczości rzadko się nawet wspomina. Ewidentna słabość merytoryczna jednostek zarządzających funduszami i brak systemu doradztwa czy konsultacji pogłębiają problem. Można spotkać się z różnymi podejściami do zadania rewitalizacji terytorium. W zaproponowanej gradacji stopniowo rośnie znaczenie diagnozy i respektowania praw dziedzictwa społecznego i kulturowego: a. interwencja inwestorska; b. leczenie objawowe (dostarczenie usług i świadczeń łagodzących istniejące problemy, w tym także skutki in- Ponieważ znaczącą rolę w ożywieniu dyskusji i podejmowaniu inicjatyw dotyczących rewitalizacji odgrywają otwarte niedawno możliwości finansowania takich przedsięwzięć przez Unię Europejską, bardzo wiele uwagi poświęca się sposobowi zarządzania projektami rewitalizacji. Stopień ich skomplikowania i znaczna wartość finansowa wywołały zainteresowanie tematem wśród wielkich firm doradczych. Między innymi PriceWaterHouseCoopers opracował interesujący materiał studyjny15, gdzie porównuje kilka charakterystycznych modeli wdrażania i finansowania programów rewitalizacyjnych: Model angielski polega na znacznym zaangażowaniu partnerów prywatnych (partnerstwo publiczno-prywatne) przy realizacji programów rewitalizacyjnych. Tworzone są spółki specjalnego przeznaczenia, w skład których wchodzi sektor publiczny oraz wybrani drogą przetargu inwestorzy prywatni zwykle odpowiedzialni za pozyskanie finansowania; 13 Nie podejmuję tu systematycznej analizy, choć powszechnie znane są projekty rewitalizacji w wielu miastach Polski. Wymagałoby to jednak oddzielnych badań 14 Cytuję za: Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. Bohdan Jałowiecki, Wojciech Łukowski, Wyd. Scholar, Warszawa PriceWaterhouseCoopers:, Rewitalizacja kompendium procesu [niepublikowany tekst 2007]. 17

18 Społeczny sens rewitalizacji Cechy starych przedmieść a wyzwania programów rewitalizacji Dolegliwość" (obszar problemowy) Diagnoza" (zagrożenia i wyzwania programu rewitalizacji) Brak wspólnej przestrzeni, przestrzeń niczyja Kuracja" (proponowane elementy programu rewitalizacyjnego) Szczegóły kuracji" (proponowane kierunki działań prospołecznych) Błędy, których trzeba uniknąć Rozpad przestrzeni publicznej, Zwiększanie współodpowiedzialzawłaszczanie przestrzeni niczy- ności mieszkańców za własne jej przez grupy pijące alkohol lub środowisko zamieszkania oraz młodzież bez zajęcia udział w wybranych pracach na rzecz rewitalizacji Włączanie mieszkańców do procesu konsultacji społecznych nad przyszłymi funkcjami obszaru. Projekty małych usprawnień i włączanie mieszkańców w prace niewymagające wysokich kwalifikacji (np. tworzenie terenów zielonych) Brak przełożenia ustaleń planistycznych na działania praktyczne. Odsuwanie mieszkańców od procesu konsultacji Brak odpowiedzialności za wspólną przestrzeń, dewastacje Budowanie poczucia własności i współodpowiedzialności Budowanie świadomości potrzeby istnienia przestrzeni publicznej i platformy dialogu, gdzie mogłyby toczyć się negocjacje na temat potrzeb mieszkańców i przyszłych funkcji obszaru. Docelowo budowanie kapitału społecznego i wspieranie idei samorządności. Monopolizacja procesu decyzyjnego, odejście od reguł demokratycznych przy podejmowaniu wspólnych ustaleń. Problemy socjalne (marginalizacja, bezrobocie) Brak środków finansowych na czynsz w lokalu zamiennym, zadłużenia w spłacie czynszu Zaangażowanie mieszkańców do prac interwencyjnych w ramach programu rewitalizacji; praca jako forma spłaty zadłużenia Tworzenie warunków samozatrudnienia i wsparcie doradcze inicjatyw indywidualnych w dzielnicy. Konsultacje z prywatnymi pracodawcami realizującymi projekty w ramach programu rewitalizacji, rozpoznanie zapotrzebowania na pracowników o określonych kwalifikacjach Zaangażowanie pracodawców prywatnych może wiązać się z komercjalizacją niektórych elementów programu i zmniejszeniem znaczenia priorytetów socjalnych Inne Niska mobilność zawodowa (niskie kwalifikacje) Podnoszenie kwalifikacji bezrobotnych podczas prac interwencyjnych Współpraca z instytucjami Wzmacnianie negatywnego pomocy społecznej w zakresie wizerunku dzielnicy jako obszaru pobudzania aktywności zawodo- opanowanego przez osoby wej mieszkańców, wykorzystabezrobotne nie środków EFS w obszarze marginalizacji i wykluczenia społecznego Model hiszpański, (również w Portugalii, Irlandii, Grecji) zakłada dominujący udział środków Unii Europejskiej. Wkład sektora publicznego jest często uzupełniany udziałem inwestorów prywatnych; Model niemiecki, stosowany głównie w landach wschodnich, polega na finansowaniu programów wyłącznie ze środków publicznych. Podobne rozwiązania stosowane są we Francji. nigier twierdzi także, że administracja rządowa unika planowania z powodu skutków finansowych. Kolejne wersje ustaw o rewitalizacji (od 1992 r.) nie stały się projektem rządu dlatego, że generowały wydatki ze źródeł publicznych. Z drugiej strony twierdzi Autor, żadne przepisy nie zastąpią aktywności samorządów. W latach 90. część samorządów zignorowała wyzwania związane ze zmianą sposobu planowania. Trudno się dziwić, że zniecierpliwione środowiska gospodarcze rozpoczęły wojnę medialną przeciwko samorządom. Autorzy studium uważają, że z powodu możliwości wykorzystania finansowania Unii Europejskiej oraz ograniczonych zasobów publicznych w Polsce korzystne i realne jest oparcie się na modelach hiszpańskim i angielskim. Ustawodawstwo rewitalizacyjne nie powinno generować bezpośrednich zobowiązań po stronie rządowej i samorządowej, lecz ma dostarczyć lokalnemu samorządowi dodatkowych narzędzi. Najważniejsze jest to, aby stało się podstawą do ingerencji w prawo własności oraz dało podstawę do rozliczenia nakładów poniesionych na rewitalizację i korzyści z rewitalizacji. Najnigier chętnie zobaczyłby procedurę likwidacji wspólnoty mieszkaniowej w przypadku wydania decyzji o rozbiórce obiektu czy zakazu użytkowania z powodów technicznych. Z kolei S. Najnigier16 (przytaczając wypowiedzi samorządowców) zwraca uwagę, że rewitalizacja nie stała się ważną częścią polityki państwa ani w formie finansowej, ani w legislacji. Ministrowie budownictwa ponosili porażkę w starciu z ministrami finansów przy ustawach o finansowym wspieraniu remontów czy o termomodernizacji. Rewaloryzacja odbywa się na zasadzie kontynuacji PRL (Kraków otrzymał pieniądze za pośrednictwem budżetu prezydenta RP). Naj- Rewitalizacja została zauważona dopiero w programach unijnych, twierdzi Najnigier, dołączając się do apelu Forum Rewitalizacji, aby w ramach nowej polityki UE rozszerzony 16 Sławomir Najnigier; O polityce przestrzennej miast i rewitalizacji; w: Panorama Miast Polskich, Wrzesień

19 O obecnej sytuacji rewitalizacji w Polsce został wachlarz instrumentów wspierania rewitalizacji i rozwoju miast. Nie pierwszy to przypadek, kiedy próbujemy zaprowadzić w Polsce porządek odwołując się do siły wyższej (uwaga KH). powinien połączyć w projekcie trzy aspekty (zachowujemy sformułowania cytowanego dokumentu): a. rozwój gospodarczy (w tym także poprawa warunków mieszkaniowych i infrastruktury publicznej w dzielnicach); b. włączenie społeczne osób bezrobotnych na rynek pracy; c. prewencję społeczną, uprzedzającą degradację osób i grup zagrożonych marginalizacją lub łagodzącą jej skutki Dyskusja nad ramami prawnymi i organizacyjnymi rewitalizacji w Polsce Tylko równoczesne działania łączące te sektory mogą przyczynić się do przełamania kryzysu społeczno-gospodarczego rewitalizowanych dzielnic. Wiąże się to jednak z koniecznością i umiejętnością negocjacji z partnerami społeczno-gospodarczymi podkreślają autorzy. Ożywienie dyskusji nastąpiło w latach 90 XX w.. Wtedy tez powstało stowarzyszenie Forum Rewitalizacji [rok 1998], które jest rzecznikiem i promotorem rewitalizacji, popularyzatorem metod i instrumentów, wzorców programów społecznych i gospodarczych. Forum opracowywało kolejne projekty ustaw (lub współpracowało przy ich tworzeniu)17. Wielkie znaczenie dla utrzymania zainteresowania administracji publicznej zagadnieniami rewitalizacji miała obecność tego tematu w pracach Inicjatywy Wspólnotowej URBAN.18 Prace te doprowadziły do ustalenia w miarę jednolitego podejścia do spraw rewitalizacji, definicji, metod i instrumentów. Znalazło to odbicie m.in. w projektach dokumentów. Zdaniem autora, w cytowanych opracowaniach nie mówi się o słabości istniejącej infrastruktury wsparcia. Konieczne jest opracowanie wzorów, projektów pilotażowych i głęboka reorganizacja poradnictwa i szkoleń obejmująca: Dokonanie przeglądu instytucji i organizacji powstałych w minionych latach, prowadzących działalność animatorską, poradniczą lub edukacyjną. a. Pomoc w powstawaniu i rozwoju istniejących jednostek programowania (w tym organizacji pozarządowych) w celu opracowania dla miast, miasteczek, wsi różnych typów wzorcowych programów i wzorcowych instrumentów. b. Pomoc w powstawaniu i działaniu wyspecjalizowanych poradni: procedury administracyjne, technologie, instrumenty developerskie i finansowe. c. wykorzystanie instrumentów dynamizujących pracę systemu, takich jak akredytacja czy franchising. Szkolenia, promocję i doradztwo (w społecznościach, w samorządach i wśród przedstawicieli administracji i jednostek realizujących przedsięwzięcia rewitalizacyjne, prowadzonych jako zadanie zlecone przez administrację publiczną). Poradnictwo i szkolenia dla organizacji bezpośrednio prowadzących projekty. Poradnictwo ogólne (np. poprzez Biura Porad Obywatelskich) w zakresie praw i dostępu do poszczególnych instrumentów. Umożliwienie finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych z funduszy europejskich wywołało potrzebę opracowania jednolitych wskazówek dla przygotowujących projekty. Takim materiałem jest (jedyna publikacja o charakterze wytycznych urzędowych19) projekt Przewodnika ZPORR przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy20. Proponuje on stosowanie kryteriów wyboru terenów interwencji podobnych do sugerowanych przez środowisko Forum Rewitalizacji, a także szczegółowe procedury przygotowania programu rewitalizacji. Poradnik zwraca też uwagę, że przygotowując program rewitalizacji samorząd 17 Warto wspomnieć: projekt ustawy o rewitalizacji oraz wspieraniu remontów [wrzesień 2006]; założenia ustawy o rewitalizacji (opracowany w Urzędzie Miasta Łodzi z udziałem Uniwersytetu Łódzkiego i Politechniki Łódzkiej) [wiosna 2006]; założenia ustawy o gminnych programach rewitalizacji [marzec 2005]; założenia do projektu ustawy o rewitalizacji obszarów miejskich (opracowanie Departamentu Ładu Przestrzennego Ministerstwa Infrastruktury) oraz instrumenty finansowe dedykowane rewitalizacji [2004]; projekt ustawy o programach rewitalizacji (opracowany na zlecenie Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z 2000 r.) [marzec 2002]; projekt ustawy o rewitalizacji [wrzesień 2000]; projekt ustawy o renowacji i modernizacji obszarów zabudowanych [kwiecień 1997]; materiał do ustawy o rehabilitacji istniejących zasobów mieszkaniowych [marzec 1993]. 18 Wielu wątków także we wcześniejszych ( ) programach: RESIDER (rekonwersja stref dotkniętych kryzysem w przemyśle hutniczym); RECHAR (rekonwersja stref dotkniętych kryzysem w kopalnictwie węgla); KONVER II (rekonwersja regionów sektora obronnego). 19 W związku z ulokowaniem programów rewitalizacji w poszczególnych Regionalnych Programach Operacyjnych prawdopodobnie nie ukaże się ogólnokrajowy poradnik zawierający zalecenia i wiedzę na ten temat. 20 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Dokument roboczy, Przewodnik dotyczący kryteriów planowania oraz zarządzania projektami dotyczącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, poprzemysłowych i powojskowych w ramach zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego finansowanego ze środków funduszy strukturalnych, Warszawa, październik Znacznie lepszy merytorycznie jest: Carl A. Heller, Rewitalizacja obszarów miejskich. Praktyczny przewodnik: Jak opracować lokalny plan rozwoju, Wyd.. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w Polsce; Projekt Bliźniaczy: Przygotowanie do wdrażania w Polsce, Code PL/ID/2002/OT/03C. Nie podano daty wydania, prawdopodobnie 2005 r. Również ten drugi poradnik jest zbyt proceduralny, nie przekazuje istotnych wartości, które powinny decydować o wyborze rozwiązań i przekonywać do prospołecznego i endogennego podejścia do zadania. We wszystkich opracowaniach tego okresu znajdziemy wspólną myśl przewodnią. Obejmuje ona: 1. Zalecenie stosowania sprecyzowanych kryteriów wyboru terenów rewitalizowanych: * wysoka stopa bezrobocia; * niska aktywność ekonomiczna mieszkańców, wysoki stopień biedy i wykluczenia; * dezintegracja społeczna; * wysoka stopa przestępczości; * niski poziom wykształcenia; * przestarzałe funkcje ekonomiczne; * trudne warunki mieszkaniowe; 19

20 Społeczny sens rewitalizacji * wysoki poziom degradacji technicznej infrastruktury i budynków; * zanieczyszczenie środowiska. 2. Przyjęcie, że program rewitalizacji powinien być logicznie powiązany z: planami zagospodarowania przestrzennego i strategiami rozwoju. Powinny zostać uwzględnione badania i analizy demograficzne, społeczne, ekonomiczne, techniczne, własnościowe i przestrzenne. Niezbędne jest przeprowadzenie analiz postaw i preferencji społecznych; dyskusje publiczne oraz ocena gotowości do partycypacji finansowej właścicieli nieruchomości. Spółka powinna działać nie dla zysku. Usytuowanie w nurcie gospodarki społecznej powinno mieć odzwierciedlenie w społecznej reprezentacji we władzach i przejrzystości finansowej. Zdaniem autora, wybór istniejącej lub powołanie nowej organizacji nie powinien być traktowany jako neutralne rozwiązanie organizacyjne. W związku z tym przy wyborze kandydatów powinny być rozpatrywane kandydatury istniejących organizacji miejscowych o charakterze Agencji Rozwoju Lokalnego, Agencji Wspierania Inicjatyw Mieszkaniowych czy nawet TBS. Zgadzając się z propozycją nadania tej organizacji charakteru non-profit, zwróćmy uwagę na wielokrotnie dyskutowaną propozycję stworzenia powszechnie dostępnego statusu organizacji gospodarczej działającej nie dla zysku (lub przywrócenia dawnego zapisu Kodeksu Handlowego). Niedostatecznie akcentuje się też fakt, iż inicjatywy mieszkaniowe stanowią i powinny stanowić bardzo istotny komponent wszelkich programów rewitalizacji. Między programami rewitalizacji a kształtowaniem polityki mieszkaniowej w miastach, gminach i na poziomie ogólnokrajowym powinno istnieć silne powiązanie. Najważniejsze priorytety to: Mieszkanie jako miejsce rodziny, pracy i uczestnictwa społecznego. Określa to wymagania dotyczące jakości mieszkania i otoczenia (standardów zamieszkiwania, technicznych i wyposażenia komunikacyjnego). Poprawa zarządzania; wzrost uczestnictwa społecznego w zarządzaniu we wszystkich formach własności wspólnej; uzdrowienie mechanizmów demokratycznych w spółdzielczości, wspólnotach mieszkaniowych i TBS. Ograniczenie działania pułapki mieszkaniowej ograniczającej ruchliwość i wymuszającej niechciane uczestniczenie.* Stworzenie funduszu wymiany sprywatyzowanych mieszkań, które nie mogą być sprzedane na rynku, i zasobu lokali mieszkalnych i użytkowych na wymianę w celu dopasowania (integracji) mieszkańców i użytkowników o podobnych oczekiwaniach ( profilach ). Zwiększanie roli mieszkania jako kapitału (zasób umożliwiający aktywność ekonomiczną). Rozwój pierwotnego i wtórnego rynku mieszkaniowego. Uzdrowienie i stabilizacja rynku najmu. Racjonalizacja czynszów (zwiększenie wymiaru czynszu do wielkości umożliwiającej remonty bieżące, zamortyzowanie obciążeń poprzez dodatki mieszkaniowe). Lepsze adresowanie i lepiej dobrane formy dostarczania pomocy społecznej. Dostępność odpowiednich kredytów, gwarancji, dotacji i ulg podatkowych. Radykalny przyrost remontów istniejących zasobów. Zdaniem autora, niezbędne jest podkreślenie, że obowiązkowym zadaniem przedsięwzięć korzystających z pomocy publicznej powinno być doprowadzanie do ustalonych standardów obejmujących np. trwałość, oszczędną eksploatację, doprowadzenie sieci multimedialnych itp. Konieczne jest także rozwiązanie problemów mieszkalnictwa socjalnego związanych z rewitalizowanym terenem najlepiej na tym samym terenie, podejmowane wspólnie przez gminę i operatorów społecznych. 3. Stosowanie instrumentów specyficznych dla rewitalizacji. Ze względu na ich duże znaczenie, przytaczamy opis instrumentów dosyć szczegółowo21. Warto także podkreślić, że są to rozwiązania dyskutowane trudno je nawet nazwać projektowanymi. Znajdujemy wśród nich: Gminne instytucje rewitalizacji a. Pełnomocnik do spraw rewitalizacji odpowiada za opracowanie programu, koordynację projektów społecznych, ekonomicznych i technicznych, promocję, partycypację społeczną, finansowanie zewnętrzne, sprawozdawczość i monitoring. b. Rada do spraw rewitalizacji ciało kolegialne, reprezentujące środowisko i podmioty zainteresowane rewitalizacją, pełniące funkcje opiniodawcze i kontrolne dla całego procesu realizacji programu rewitalizacji. c. Spółka publiczno-prywatna towarzystwo odnowy (TO) do zarządzania nieruchomościami publicznymi i pełnienia funkcji inwestora zastępczego w realizacji inwestycji, na obszarach rozdrobnionej własności. To pozwoliłoby samorządowi wyłączyć się z funkcji zarządczych oraz oddzielić decyzje właścicielskie od funkcji organizatora programu rewitalizacji. TO organizowałoby także prace remontowe na zlecenie. Wspólnoty mieszkaniowe i gmina jako właściciel zasobów komunalnych mogłyby zlecać mu organizację inwestycji. * Łatwość wymiany mieszkań (wyboru miejsca, jakości mieszkania i środowiska społecznego oraz formy zarządzania) 21 Podaję za: dr Alina Muzioł-Węcławowicz; Rewitalizacja miast założenia ustawy o gminnych programach rewitalizacji; MgiP, 26 marca 2005 r. 20