A. Legucka, "Pomarańczowa Rewolucja" - wybór strategiczny w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Ukrainy, Zeszyty Naukowe AON 2006, nr 2, s

Transkrypt

1 A. Legucka, "Pomarańczowa Rewolucja" - wybór strategiczny w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Ukrainy, Zeszyty Naukowe AON 2006, nr 2, s dr Agnieszka Legucka Pomarańczowa rewolucja wybór strategiczny w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Ukrainy Z punktu widzenia geostrategii Ukraina zajmuje szczególne miejsce w Europie ze względu na swoje położenie, potencjał demograficzny, polityczny i ekonomiczny. Rozciągając się na obszarze 603,7 km 2, graniczy ona z: Białorusią, Federacją Rosyjską, Polską, Słowacją, Mołdawią, Rumunią i Węgrami 1. Zamieszkuje ją prawie 50 mln osób, w tym 77,8 proc. stanowią Ukraińcy, 17,3 proc. Rosjanie, reszta mniejszości to: Białorusini, Mołdawianie, Tatarzy Krymscy, Bułgarzy i inni, ale ich liczebność liczy się w tysiącach. Polaków jako stałych mieszkańców, według spisu w 2001 r. jest 144,1 tys 2. W latach 90. nasz wschodni sąsiad przeżywał poważne problemy wewnętrzne i zewnętrzne. Zubożenie społeczeństwa, ograniczenie działalności opozycji, prześladowanie dziennikarzy, korupcja i brak wolności słowa wiązało się z sojuszem władzy z oligarchami. Z kolei w polityce zagranicznej zauważalny był zwrot w kierunku ściślejszej współpracy z Federacją Rosyjską. Zmiany, które dość szybko zostały nazwane rewolucyjnymi nastąpiły zimą 2004 r. Wówczas Ukraińcy zebrani na kijowskim Majdanie Nezałeżnosti, w mrozie, skandując nas bohato, nas ne podolaty 3 wywalczyli sobie prawo do wolnego i demokratycznego wyboru prezydenta. Doprowadzili do powtórzenia drugiej tury wyborów, w których zwycięzcą okazał się Wiktor Juszczenko, lider pomarańczowej rewolucji 4. Wydarzenia te przyniosły wiele zmian i wiele nadziei na przyszłość, także w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. 1 Karol Grünberg, Bolesław Sprengel, Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku, Książka i Wiedza, s Tadeusz Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków: Instytut Studiów Strategicznych 2003, s Razem nas wielu, nie dadzą nam rady! jest to refren piosenki, która stała się nieoficjalnym hymnem pomarańczowej rewolucji. 4 Kolor pomarańczowy był kolorem wyborczym Wiktora Juszczenki. 1

2 Nowe władze zadeklarowały jednoznacznie europejski i euroatlantycki kierunek przemian. Ale pojawiają się pytania: czy oznacza to, że Ukraina dokonała wyboru strategicznego? Czy wybór opcji proeuropejskiej i euroatlantyckiej okaże się trwały? Czy Unia Europejska i NATO szybciej przyjmą pomarańczową Ukrainę do swojego grona? Bogdan Osadczuk, wybitny historyk i publicysta ukraiński, twierdzi, że w krajach Grupy Wyszehradzkiej, a więc i w Polsce, nie ma odpowiedniej bazy analitycznej do śledzenia rozwoju sytuacji na Ukrainie. Stąd pojawia się stała oscylacja między katastrofizmem lub zbytnim optymizmem 5. Czy w związku z pomarańczową rewolucją możemy widzieć sytuację na Ukrainie w tych czarno-białych barwach? Czy polski optymizm znajdzie pokrycie w faktach? Dylematy ukraińskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Ukraina w latach 90. prowadziła politykę wielowektorowości 6, która wynikała z jej skomplikowanego położenia geopolitycznego. Niektórzy badacze porównywali ten stan do szpagatu strategicznego lub trudnego balansowania, niektórzy przytaczali opinię o pierwszym prezydencie Ukrainy Leonidzie Krawczuku, że potrafi chodzić między kroplami deszczu, co oznaczało, że umiał godzić wpływy rosyjskie na Ukrainie z zachodnimi aspiracjami swojego państwa. Zdaniem Shermana Garneta Ukraina nie należy ani do Wschodu ani do Zachodu, jest jednak kluczowa dla przyszłości obydwu 7. W czasie istnienia ZSRR związki polityczne, gospodarcze i militarne między poszczególnymi republikami były tak poważne, że Leonid Krawczuk żartował, że Rosja mogłaby w ciągu dwóch dni zniszczyć gospodarkę Ukrainy, ale na trzeci dzień upadłaby gospodarka Rosji. Podobne relacje istniały również w sferze polityczno-wojskowej. Gospodarczo-finansowe związki Moskwa próbowała wykorzystywać do ponownej reintegracji przestrzeni poradzieckiej. Z tym z kolei Ukraina starała się walczyć. Niektórzy przekonywali, że chwiejna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Ukrainy wynika z niemożności opowiedzenia się po żadnej ze stron bowiem: zbytnie zbliżenie z UE i strukturami europejskimi oznaczało pogorszenie stosunków z Rosją, a zbyt ścisłe relacje z Rosją, odciągały Ukrainę od standardów europejskich. Wyrazem tego zjawiska było chociażby 5 Bogdan Osadczyk, Ukraina, Polska, świat, Sejny: Pogranicze 2000, s Ukr. bahatowektornist 7 Sh. Garnett, Keystone in the Arch: Ukraine in the Emerging Security Environment of Central and Eastern Europe, Waszyngton 1997, s84. 2

3 rozumienie pojęcia partner strategiczny. Opiniotwórczy ośrodek analityczny Centrum Badań Politycznych i Ekonomicznych im. Razumkowa w Kijowie, analizując treść dokumentów państwowych naliczyło aż dziewiętnastu strategicznych partnerów Ukrainy (w tym: USA, Niemcy, Polska, Rosja, Białoruś, Uzbekistan, Bułgarię, Azerbejdżan, Turcję, ale także: Chiny i Argentynę). Słusznie zatem wnioskowali, że stan taki wskazuje raczej na brak zdecydowania w określaniu priorytetów polityki zagranicznej, niż o wyważonym osądzie układów międzynarodowych 8. Pisali dalej, że Termin strategiczne partnerstwo zbyt często pojawia się na ustach ukraińskich polityków, nie zawsze w sposób przemyślany i oznacza jedynie podkreślenie ważności stosunków z danym państwem. Z tą tendencją starał się zerwać minister spraw zagranicznych Ukrainy w 2001 r. Anatolij Złenko. Od jego nazwiska powstała nowa doktryna polityki zagranicznej mówiąca o dwóch strategicznych partnerach: USA i Federacji Rosyjskiej. Nie zmieniło to sytuacji, gdyż w późniejszych deklaracjach, przemówieniach i dokumentach pojawiają się ci sami strategiczni partnerzy, w tym Polska. Stosunki z Unią Europejską Jeszcze w okresie prezydentury Leonida Kuczmy Ukraina wielokrotnie powtarzała pragnienie integracji ze strukturami europejskimi. 8-9 czerwca 1998 r. podczas pierwszego spotkania Rady Współpracy Ukraina UE, w ramach Porozumienia o Partnerstwie i Współpracy, premier Ukrainy ogłosił, że jego kraj zdąża do członkostwa w Unii Europejskiej. Kilka dni później potwierdził to prezydent Leonid Kuczma przyjmując dekret o Strategii integracji z Unią Europejską. Zapowiedział w nim, że w roku 2007 Ukraina będzie posiadać niezbędne warunki, aby stać się pełnoprawnym członkiem tej europejskiej struktury. Ponownie 18 czerwca 2002 r. prezydent Ukrainy, w dorocznym orędziu państwowym przyjął prozachodni kurs polityki zagranicznej i jako cel strategiczny wskazał integrację europejską 9. Warunkiem niezbędnym do wypełnienia tego celu miały być wewnętrzne reformy w kraju. W europejskim wyborze Ukrainę wspierała Polska. W wypowiedziach naszych polityków i dyplomatów słychać było słowa poparcia dla europejskiego wyboru Ukrainy. Zainicjowana przez polskie MSZ koncepcja Wschodniego Wymiaru UE miała być formą realizacji strategicznego partnerstwa obu państw w nowych uwarunkowaniach europejskich. 8 Strategic ni partnery Ukrainy: deklaracji i realii, Centr Razumkowa, Nacjanal aja Bezpieka i Oborona, Kijew 2001, s. 5 9 Europejski wybór Ukrainy hasło czy polityczny projekt, Komentarze OSW, czerwiec

4 Aleksander Kwaśniewski przekonywał, że fakt przyjęcia Polski do UE nie będzie oznaczał budowy nowego muru, nowej żelaznej kurtyny, w Europie oraz, że dzięki unijnym funduszom będziemy w stanie pomóc Ukraińcom w ich demokratycznych reformach. Deklaracje o integracji europejskiej Ukrainy nie miały pokrycia w faktach, a wręcz przeciwnie. Przyjęcie umowy o utworzeniu Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, przekreślało możliwości realizacji niektórych porozumień z UE. 19 września 2003 r. Ukraina podpisała układ z Rosją, Białorusią i Kazachstanem, ustanawiając Wspólną Przestrzeń Gospodarczą, która w perspektywie miała doprowadzić do unii celnej i walutową. Dla Ukrainy oznaczałoby to podwójne podporządkowanie wobec Moskwy bowiem przyjęcie zobowiązań w ramach WPG podważało możliwości integracji Ukrainy z Unią Europejską. Günter Verheugen, Komisarz ds. rozszerzenia Unii Europejskiej, ostrzegał, że umowa o WPG może mieć poważne skutki dla stosunków Ukrainy z Unią Europejską 10. Dotychczas struktura ta nie nabrała realnego kształtu i może ją czekać podobny los, jak wielu pozostałych inicjatyw na obszarze WNP, ale Ukraina wyraźnie wykonała gest w stosunku do Moskwy, a nie Brukseli. W stosunkach Ukraina-Unia Europejska było więcej pretensji i roszczeń niż konkretnych projektów do realizacji. Ukraina zarzucała UE, że jej pomoc jest niewystarczająca i nie zauważa ona problemów Ukrainy. Z kolei unijni dyplomaci krytykowali Ukrainę, za brak reform demokratycznych, korupcję, ograniczanie wolności słowa. Podczas konferencji Ukraina w Europie (październik 2002 r.) Javier Solana, Wysoki Przedstawiciel ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oświadczył, że brak stabilizacji na Ukrainie jest zagrożeniem dla bezpieczeństwa w Europie, wyrażając jednocześnie opinię, że czasami wydaje się, że Ukraina gra zasadami demokracji, a nie według zasad demokracji 11. Ukraińcy podkreślali wówczas, że w tym czasie w Rosji toczy się wojna czeczeńska i łamane są prawa człowieka na masową skalę, a jednak Unia rozmawia z Moskwą, w tym samym czasie piętnując Kijów. Niektórzy politycy ukraińscy zbijali kapitał polityczny na rozgoryczeniu europejskim wyborem Ukrainy. Wiktor Janukowycz, ówczesny premier (2004 r.) 10 Wacław Radziwiłowicz, Ukraina podpisała układ z Rosją, Białorusią i Kazachstanem, ale z poprawkami, Gazeta Wyborcza, Hołos Ukrainy, , Media zagraniczne o Polsce i polskiej kulturze na świecie, Biuletyn MSZ, 1949/2702/XI, s. 3. 4

5 przekonywał, że możemy zbudować sobie Brukselę w Doniecku lub Lwowie, zamiast jeździć do niej wagonem III klasy 12. Idea integracji europejskiej spotyka się ze znacznym poparciem społeczeństwa ukraińskiego. Za opowiada się 56% do 60% badanych. Jednocześnie 52% jest przekonane, że dobrym rozwiązaniem dla polityki zagranicznej państwa jest przyłączenie się do Związku Białorusi i Rosji, a co trzeci Ukrainiec nie widzi problemu w połączeniu obu strategii polityki zewnętrznej 13. Oznacza to, jak niewielkie jest zrozumienie wśród Ukraińców czym jest integracja europejska 14. Jednocześnie 70% badanych na Ukrainie w 2004 r. opowiadało się za integracją w ramach Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG) 15. Ukraina - NATO Wykształcony jeszcze w czasach sowieckich negatywny obraz Sojuszu Północnoatlantyckiego, jest wciąż żywy nad Dnieprem. Dlatego pierwszą reakcją na propozycje rozszerzenia NATO o Polskę, Węgry i Czechy był ukraiński sprzeciw. Obawiano się nie tylko samego NATO u granic Ukrainy, ale również zawężenia strefy rozrzedzonego bezpieczeństwa, w której Ukraina znalazłaby się pod zwiększoną presją Moskwy. Wraz z rozwojem stosunków z NATO w ramach Partnerstwa dla Pokoju, do którego Ukraina przystąpiła jako pierwsze państwo z obszaru WNP (8 luty 1994 r.), pomogły złagodzić ukraińską niechęć do rozszerzenia. Wspólne przedsięwzięcia i rozwój strategicznych stosunków z Polską, przekonał Ukraińców do zaakceptowania sytuacji. W zamian NATO podpisało w 1997 r. z Ukrainą Kartę o Szczególnym Partnerstwie, dzięki czemu uzyskała ona uprzywilejowaną pozycję na arenie międzynarodowej. Coroczne spotkania Komisji NATO- Ukraina przyczyniły się do intensyfikacji współpracy i wspólnych przedsięwzięć. Pomimo ochłodzenia wzajemnych stosunków w marcu 1999 r., podczas interwencji humanitarnej w Kosowie, już w czerwcu 1999 r. zgodzili się brać udział w operacji pokojowej. Po uzyskaniu odpowiedniej rezolucji ONZ, w ramach sił pokojowych KFOR, Ukraińcy weszli w skład 12 Osłabienie europejskiego wektora polityki zagranicznej Ukrainy, Komentarze OSW, 6 maja 2004 r. (Źródło URL: ). 13 Agnieszka Legucka, Dokąd zmierza Ukraina, Zeszyty Naukowe 4 (53)/ Robert Brodzicz Smoliński, Dokąd zmierza Ukraina. Raport z konferencji organizowanej przez Centrum Stosunków Międzynarodowych w dniach 4-5 kwietnia 2003 r., Raporty i Analizy, nr 5, Warszawa: CSM 2003, s Osłabienie europejskiego wektora polityki zagranicznej Ukrainy, Komentarze OSW, 6 maja 2004 r. (Źródło URL: ). 5

6 batalionu polsko-ukraińskiego (POLUKRBAT). Współpraca wielonarodowa Ukrainy przekonała Zachód do ukraińskiego partnera. NATO zaangażowało się także w reformowanie armii ukraińskiej. Współtworzyło ono ramy normatywno-prawne funkcjonowania sił zbrojnych, zwiększenia udziału cywilów i cywilnej kontroli nad armią i było głównym partnerem ćwiczeń wojskowych na Ukrainie. Do ćwiczeń organizowanych regularnie zalicza się: Peace Shield, Cossack Step, Cossack Express oraz lądowo-morskie Cooperative Partner. Dzięki współpracy w ramach PARP (Proces Planowania i Oceny) i Indywidualnego Programu Partnerstwa, Ukraina otworzyła się na NATO, które stało się podstawowym łącznikiem Kijowa z Zachodem. W maju 2002 r. Leonid Kuczma ogłosił, że Ukraina rozpoczyna intensyfikację współpracy z Sojuszem, której celem będzie członkostwo w NATO. Z kolei afera z Kolczugami 16, niedemokratyczne działania władz, a także postępujący proces zbliżenia Ukrainy z Rosją oddaliła tę perspektywę i Ukraina nie została zaproszona do Planu Działań na rzecz Członkostwa (MAP) w Pradze w październiku 2002 r. Względem Ukrainy przyjęto wówczas Plan Działań (AP), które regulowało zasady modernizacji armii ukraińskiej nie przedstawiając perspektywy członkostwa. Latem 2004 r. Ukraina ogłosiła nową doktrynę wojenną (poprzednia z 1993 r. określała Ukrainę jako państwo pozablokowe). Tekst dokumentu był opracowany już w listopadzie 2003 r. ale zwlekano z jego ogłoszeniem. Dopiero dekretem prezydenta z 15 czerwca 2004 r. została wprowadzona w życie 17. Tekst jednoznacznie zapewniał, że Ukraina chce zostać członkiem NATO (art. 9 i 16). Ale przy okazji zbliżającego się spotkania Leonida Kuczmy z Władimirem Putinem (lipiec 2004 r.) prezydent Ukrainy nieoczekiwanie kazał wykreślić z doktryny zdanie o pragnieniu członkostwa w Sojuszu Północnoatlantyckim. Nowy tekst doktryny wojskowej ze zmianami wprowadzonymi przez prezydenta Ukrainy nr 800/2004 został ogłoszony 15 lipca 2004 r. Co prawda odwoływał się on do euroatlantyckiej integracji, ale nie precyzował pragnienia członkostwa w Sojuszu. Analitycy podkreślają, że decyzja prezydenta Kuczmy wywołała duży rezonans w społeczeństwie, co można tłumaczyć dużym zainteresowaniem 16 Kolczugi systemy wszesnego wykrywania ataku rakietowego. Afera wynikła, kiedy podano dane, że w roku 2000 r. za zgodą Leonida Kuczmy systemy radarowe Kolczuga zostały sprzedane do Iraku (łamiąc embargo międzynarodowe). Do końca nie wyjaśniona sprawa zaciążyła na wizerunku ukraińskiego prezydenta i wiarygodności Ukrainy jako partnera NATO. 17 The Military Doctrine of Ukraine, Aproved by decree of the President of Ukraine dated 15 June 2004, No. 648, op. cit., s

7 integracją euroatlantycką. Reakcja Sojuszu Północnoatlantyckiego była bardzo spokojna i wyważona. Niekonsekwencja w wyznaczaniu kierunków polityki zagranicznej stanowiła bowiem cechę charakterystyczną całego okresu prezydentury Leonida Kuczmy. Z przeprowadzony badań opinii publicznej wynika, że młodzi Ukraińcy (18-29 lat) są za członkostwem w NATO (43,4%), z kolei starsze pokolenie, które patrzy przez pryzmat zimnowojennych stereotypów opowiada się przeciwko rozszerzeniu NATO o Ukrainę (39,7%). Inny podział widoczny jest jeżeli spojrzymy na regiony Ukrainy. Na zachodzie w 2002 r. za członkostwem opowiadało się 45,4%, przeciwko 20,4%, na wschodzie kraju odpowiednio: za 24,8%, przeciwko 40,6%, na południu: za 27,9%, przeciwko 37,9%, na północy: za 28,6%, przeciwko 27,9%. Sumując te dane więcej na Ukrainie jest przeciwników niż zwolenników członkostwa ich kraju w Sojuszu Północnoatlantyckim 18. Nowe elementy w ukraińskiej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Do czasu pomarańczowej rewolucji Ukraina miała złą opinię na arenie międzynarodowej. Główną przyczyną było przyjmowanie białorusko-rosyjskiego modelu władzy podobnego do dyktatury i skupiania władzy w jednym ręku. Leonid Kuczma zyskiwał więcej poparcia w Moskwie, niż na Zachodzie. Metody uprawiania rządów: korupcja, afery prywatyzacyjne, afera z Kolczugami, prześladowania dziennikarzy i zamordowanie opozycyjnego dziennikarza Gieorgija Gongadze i wiele innych spraw przyczyniało się do negatywnego obrazu Ukrainy w świecie. Pomarańczowa rewolucja udowodniła, że społeczeństwo ukraińskie nie godzi się na takie rządzenie krajem i oczekuje zmian. Ich sprzeciw został zauważony na Zachodzie. Unia Europejska zaangażowała się w poparcie dla demokratycznych przemian na Ukrainie, czego wyrazem była dyplomacja Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Javiera Solany, a także prezydentów Polski i Litwy: Aleksandra Kwaśniewskiego i Valdasa Adamkusa. 23 stycznia 2005 r. nowy prezydent Wiktor Juszczenko został mianowany prezydentem Ukrainy. W swoim pierwszym przemówieniu, wygłoszonym na Majdanie, skierował kurs ukraińskiej polityki zagranicznej na integrację z Unią Europejską 19. Oznacza to, że nowa ekipa, w sferze polityki zagranicznej i 18 NATO-Ukraine relations in the public focus, op. cit., s Początek prezydentury Wiktora Juszczenki, Tydzień na Wschodzie, nr 04 (382), , s. 3. 7

8 bezpieczeństwa, stara się zerwać z polityką wielowektorowości i dokonać strategicznego wyboru. Pierwsze podróże prezydenta W. Juszczenki potwierdziły deklaracje nowych władz dokonania istotnej rewizji dotychczasowej strategii zagranicznej Ukrainy. Pierwszą wizytę złożył w Moskwie, podkreślając, że Rosja pozostaje strategicznym partnerem Ukrainy, ale ich relacje muszą być oparte na nowych racjonalnych zasadach. Podkreślił, że zasady, w oparciu o które zamierza kształtować relacje z Rosją muszą uwzględniać interesy państwowe Ukrainy i nie mogą blokować Ukrainie swobody wyboru i poruszania się w innych kierunkach i na inne rynki 20. Mianowanie Julji Tymoszenko premierem oraz Borysa Tarasiuka na ministra spraw zagranicznych potwierdza tezę, że Juszczence nie bardzo zależy na pogłębianiu stosunków z Rosją, a raczej na utrzymaniu ich w poprawnej równowadze. Podczas wizyty w Strasburgu, przemawiając w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy 25 stycznia 2005 r. Wiktor Juszczenko powtórzył priorytety w polityce zagranicznej Ukrainy. są to: - integracja z Unią Europejską; - jak najlepsze stosunki z Rosją i innymi państwami, szczególnie z sąsiadami. Pierwszym etapem w realizacji tych celów ma być wprowadzenie w życie Planu Działań UE Ukraina. Kijów ma nadzieje uzyskać status państwa o gospodarce rynkowej oraz wstąpić do Światowej Organizacji Handlu (WTO) oraz dojść do porozumienia w sprawie zawarcia umowy o strefie wolnego handlu. W Krakowie, podczas obchodów 60. wyzwolenia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu stycznia 2005 r. W. Juszczenko stwierdził, że strategicznemu celowi, jakim jest członkostwo w UE, podporządkowane zostaną zasadnicze decyzje nowych władz 21. Zasugerował nawet możliwość rewizji umów o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, jeżeli będą one utrudniać integrację europejską Ukrainy. W wywiadzie dla The Times ukraiński prezydent potwierdził, że Ukraina przystąpi do realizacji wszystkich zadań, których celem jest wykonanie kryteriów kopenhaskich. Ukraina chce się jednoczyć z Europą nie dla samej obietnicy, ale 20 Tamże, s Ukraina wybiera Unię Europejską, Tydzień na Wschodzie, Ośrodek Studiów Wschodnich, nr 05 (383), , s. 3. 8

9 dlatego, że reformy, które integracja wymusi są potrzebne Ukrainie i ukraińskiemu społeczeństwo, które dokonało już zasadniczego wyboru zachodnioeuropejskich wartości 22. Zdecydowanie się na jeden wektor prozachodni w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa kłóci się jednak z racją stanu Ukrainy, wynikającą z jej położenia geopolitycznego. Nowa ekipa nie ustrzegła się działań i wypowiedzi podobnych do stylu prowadzenia polityki poprzednich rządów. Podczas pobytu w Kazachstanie w czerwcu 2005 r. prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko stwierdził, że w przyszłości Ukraina gotowa jest podzielić się swoją suwerennością w ramach Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej. Taka wypowiedź była zaskoczeniem dla wielu obserwatorów. Oznacza to powrót do poprzednich metod dyplomacji ukraińskiej wyrażającej się w niekonsekwencji dokonywanych wyborów. Deklaracjami w sprawie WPG prezydent, podobnie jak jego poprzednik, przekreśla bowiem swoje deklaracje dotyczące integracji z Unią Europejską 23. Stanowisko Unii Europejskej Reakcją Unii Europejskiej na wydarzenia rewolucji pomarańczowej było zaangażowanie się w proces mediacyjny na Ukrainie. Sygnał wspólnoty międzynarodowej przyniesiony przez Aleksandra Kwaśniewskiego, Vaclava Adamkusa i Javiera Solanę, wpłynął znacząco na pokojowy przebieg antysystemowego przewrotu. W efekcie w trakcie trwania protestów doszło do trzykrotnej wizyty delegacji unijnej, z udziałem Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, która przyczyniła się do wypracowania ostatecznej formuły rozwiązania konfliktu. Dając wyraz poparcia dla ukraińskich działań 31 stycznia 2005 r. na posiedzeniu Rady UE, na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, przyjęto dodatkowy 10-punktowy plan pogłębiania współpracy z Ukrainą. Uzupełnia on Plan Działań, uzgodniony jeszcze z poprzednią władzą, w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa 24. W planie uwzględnia się niektóre ukraińskie postulaty: uzyskanie statusu kraju z gospodarką rynkową, poparcie dla członkostwa w WTO, liberalizację handlu stalą i tekstyliami, uproszczenie reżimu wizowego. 22 Tamże, s Sergey Solodkij, Znów gra na dwa fronty, Deń, Dokument Europejska Polityka Sąsiedztwa jest całościową długoterminową wizją relacji UE ze wschodnimi i południowymi sąsiadami UE. Została opublikowana 12 maja 2004 r. (zatwierdzona w czerwcu 2004 r.). Państwa te w dokumencie nie mają perspektywy członkostwa w UE. Nowym instrumentem miały być 3-5 lenie Plany Działania (PD) przygotowywane dla każdego kraju (uwzględniające jego możliwości) i akceptowane przez jego władze. 9

10 UE deklaruje ponadto zwiększenie dla Ukrainy dostępu do funduszy Europejskiego Banku Inwestycyjnego aż do sumy 250 mln euro 25. Ale propozycje te są niewystarczające dla strony ukraińskiej bowiem nie ma tam mowy o perspektywie integracji. Unia jest gotowa współpracować z Ukrainą na zasadzie uprzywilejowanego partnerstwa w ramach polityki sąsiedztwa, ale nie na płaszczyźnie ewentualnego rozszerzenia 26. Nadal podstawą wzajemnych stosunków pozostaje Umowa o Partnerstwie i Współpracy (PCA) podpisana w 1994 r. (weszła w życie 1998) oraz Wspólna Strategia dla Ukrainy z 1999 r. Wielu analityków podkreśla, że oba dokumenty nie wystarczają do zaspokojenia potrzeb uprzywilejowanego partnerstwa Ukrainy i UE. 21 lutego 2005 r. Ukraina podpisała Plan Działań w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa Unii Europejskiej. Został on przewidziany na trzy lata i zawiera 300 punktowy plan działań odnoszących się do wielu sfer funkcjonowania państwa. W efekcie Ukraina ma zbliżyć się do standardów europejskich. Unia zobowiązała się do rozpoczęcia wczesnych konsultacji na temat Umowy pogłębionej współpracy, mającej zastąpić Umowę o Partnerstwie i Współpracy (PCA), którego ważność kończy się w 2008 r. Bruksela, oprócz sfery zmian wewnętrznych, zamierza współpracować z Ukrainą w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym zwłaszcza w kwestii pokojowego rozwiązania konfliktu naddniestrzańskiego. Unia z zadowoleniem obserwuje, jak Kijów dąży do przejęcia roli regionalnego lidera. Podjął on próbę reanimacji porozumienia GUAM, które stawia sobie za cel uniezależnienie się od Rosji. Państwa wchodzące w jego skład: Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan i Mołdawia (Uzbekistan czasowo zawiesił swoje uczestnictwo) łączy pragnienie zbliżenia z Zachodem, dywersyfikacji źródeł surowców energetycznych oraz współpraca na rzecz bezpieczeństwa regionalnego. 22 kwietnia 2005 r. odbył się szczyt GUAM w Kiszyniowe, na którym przedstawiono ukraiński plan uregulowania konfliktu w Naddniestrzu 27. Plan ten zwany planem Juszczenki został zaakceptowany 10 czerwca 2005 r. przez parlament mołdawski 28. Plan ten przewiduje powstanie, w ramach Mołdawii, autonomicznej republiki Naddniestrza, 25 Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, EPS w praktyce Unia Europejska wobec Rosji, Ukrainy, Białorusi i Mołdawii rok po publikacji Dokuemntu Strategicznego, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich czerwiec 2005, s Ukraina wybiera Unię Europejską, Tydzień na Wschodzie, op. cit., s Szczyt GUUAM w Kiszyniowie, Komentarze OSW, 28 kwietnia Ukraiński plan uregulowania naddniestrzańskiego zaakceptowany przez Mołdawię, Tydzień na Wschodzie, Biuletyn Specjalny, Ośrodek Studiów Wschodnich, nr 22 (400),

11 która będzie miała pewne kompetencje w sferze polityki wewnętrznej i zagranicznej. Niewielkie poparcie Zachodu, głównie Unii Europejskiej i USA oraz sprzeciw Rosji, która nie lubi nierosyjskich planów pokojowych, może zahamować realizację ukraińskiego planu rozwiązania konfliktu naddniestrzańskiego. Wbrew ukraińskim oczekiwaniom 13 czerwca 2005 r. w Luksemburgu Komisja ds. współpracy Ukraina-UE odłożyła w czasie przyznanie Ukrainie statusu kraju z gospodarką rynkową 29. Według Jędrzeja Bieleckiego owoce ukraińskiego przełomu byłyby bardziej obfite, gdyby Unia zarysowała choć mglistą perspektywę przyjęcia kraju do wspólnotowej rodziny, oceniając politykę wobec Ukrainy, jako tą, która tworzy się raczej przez zaniechania 30. Uchylanie drzwi NATO Ukraińska polityka zagraniczna i bezpieczeństwa najwięcej sukcesów odniosła w stosunkach z Sojuszem Północnoatlantyckim. Przedstawiciele NATO wciąż deklarują, że drzwi do NATO pozostają dla Ukrainy otwarte, ale jak żartobliwie powiedział ambasador Ukrainy w Polsce Igor Charczenko - wejdziecie, ale najpierw musicie wytrzeć buty 31. Ukraińcy muszą wpierw sprostać wymaganiom, które stawia przed nimi Sojusz Północnoatlantycki, w tym demokratyzacja ukraińskiej armii. Wspólne ćwiczenia, operacje pokojowe przyczyniają się do wzajemnego poznania się i nawiązania bliższych kontaktów oficerów i żołnierzy NATO i Ukrainy. Nowa ekipa w stosunkach z NATO deklaruje wyjście poza ramy dotychczasowej współpracy. Wiktor Juszczenko kazał ponownie wpisać w treść doktryny wojennej kraju, że celem Ukrainy jest członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim. Na spotkaniu z Komisją Europejską 21 lutego 2005 r. zadeklarował uczestnictwo i zaangażowanie Ukrainy w północnoatlantyckiej wspólnocie demokratycznych narodów, co umocni pokój i 29 Brak sukcesu w tej sprawie to głównie przyczyna rządu ukraińskiego, który dokonał po raz kolejny interwencji na rynku paliw i artykułów spożywczych, Tydzień na Wschodzie, Biuletyn Specjalny, OSW, nr 22 (400), , s Jędrzej Bielecki, :Strategia przez zaniechanie, Rzeczpospolita, 26 września Wypowiedź podczas konferencji: The EU and Southeast Europe. The EU Neigbourhood Policy towards the region of Southeast Europe and the expectations of Ukraine, Moldova and Belarus,12 maj

12 bezpieczeństwo na kontynencie europejskim 32. Juszczenko zadeklarował wolę przystąpienia Ukrainy do MAP. NATO także odpowiedziało poparciem dla przemian demokratycznych na Ukrainie kwietnia 2005 r. w Wilnie podczas posiedzenia Komisji NATO Ukraina (NUC), ministrowie państw NATO postanowili rozpocząć z Ukrainą Zintensyfikowany Dialog na temat ukraińskich aspiracji do członkostwa i odpowiednich reform bez przesądzania o ostatecznej decyzji Sojuszu. Jest to instrument polityki partnerskiej Sojuszu od 1997 r., powołany z myślą o państwach dążących do członkostwa. Polega on na serii spotkań i wymogów związanych z członkostwem. W 1999 r. został zastąpiony Planem działań na rzecz Członkostwa (MAP), ale dla Ukrainy poprzedni instrument wydał się bardziej adekwatny. NATO zrobiło gest polityczny w kierunku wschodniego sąsiada, podkreślając jednocześnie ogromne poparcie dla reform na Ukrainie. W tym duchu przyjęto dokument: Pogłębienie współpracy NATO Ukraina: działania krótkoterminowe. Określone zostały w nim działania, zmierzające do przybliżenia Ukrainy do standardów pozwalających jej stać się pełnoprawnym członkiem Sojuszu. Plan przewiduje: umacnianie instytucji demokratycznych, wzmocnienie dialogu politycznego, ożywienia współpracy i reformie struktur bezpieczeństwa i obronności, rozwoju dyplomacji publicznej oraz zwiększenie wsparcia dla neutralizacji społecznych skutków reformy obronnej. Ponadto plan przewiduje prowadzenie konsultacji na temat problemów istotnych dla Bezpieczenstwa stron, w tym konfliktu nadniestrzańskiego, zwiększenie częstotliwości spotkań NUC, informowanie o NATO społeczeństwa ukraińskiego. Porozumiano się także w kwestii udziału Ukrainy w operacji Active Endeavour na Morzu Śródziemnym. Decyzje NATO ogłoszone na nieformalnym spotkaniu ministerialnym w Wilnie oznaczają kolejny krok w procesie otwierania się Sojuszu na Ukrainę. Jeszcze bardziej jednoznaczne stanowisko wyraził sekretarz generalny NATO Jaap de Hoop Scheffer podczas wizyty w Kijowie października 2005 r., stwierdzając, że członkostwo Ukrainy w NATO zależy wprawie wyłącznie od Ukrainy. Dodał także, że Sojusz jest gotowy wesprzeć ukraińskie reformy, które są najważniejszym warunkiem członkostwa tego państwa w Sojuszu Północnoatlantyckim. Dodatkowo postanowiono otworzyć regionalne ośrodki informacyjne nt. NATO w Charkowie, Doniecku i Odessie, w których sprzeciw wobec członkostwa jest największy. Poparcie dla Ukrainy wyrazili także 23 października 2005 r. 32 Ukraina w rodzinie euroatlantyckiej, Tydzień na Wschodzie, Biuletyn Specjalny, Ośrodek Studiów Wschodnich, nr 08 (386), , s

13 ministrowie obrony państw członkowskich na nieformalnym spotkaniu NATO-Ukraina w Wilnie. Szef Pentagonu Donald Rumsfeld oświadczył, że USA będą wspierać działania reformatorskie Ukrainy i proces jej zbliżenia z NATO 33. Z drugiej strony ukraińskie społeczeństwo nadal jest uprzedzone do NATO. Za członkostwem opowiada się jedynie 15% społeczeństwa, podczas gdy 48% badanych jest temu przeciwne. Retoryka antynatowska z pewnością zaistnieje w hasłach przed wyborami parlamentarnymi na wiosnę 2006 r., a wszyscy są zgodni co do tego, że rządzący, aby zrealizować reformy wewnętrzne i utrzymać kurs polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, muszą uzyskać większość w parlamencie 34. Konkluzje Pomarańczowa władza na Ukrainie dokonała zwrotu w swojej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Dotychczasową politykę wielowektorowości, przez złośliwych nazywaną polityką niezdecydowania, zastąpiono jednym celem strategicznym integracją ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Chodzi przede wszystkim o Unię Europejską i NATO. Prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko podkreśla, że realizacja tego celu nie jest wymierzona w Federację Rosyjską, która nadal pozostaje strategicznym partnerem Ukrainy, głównie w sferze gospodarczej. Ukraińcy są świadomi, że integracja europejska nie może nastąpić szybko, gdyż to wymaga wielu reform wewnętrznych, zmian w ustawodawstwie państwa. Rząd koalicji z okresu rewolucji pomarańczowej nie ma większości w Radzie Najwyższej Ukrainy. Dopiero po ewentualnym zwycięstwie w wyborach parlamentarnych, które przewidywane są na marzec 2006 r., rząd będzie w stanie przeforsować reformy systemowe w parlamencie. Na obecnym etapie Wiktor Juszczenko stara się wypełnić niektóre obietnice przedwyborcze w polityce wewnętrznej. Chodzi o podniesienie najniższych emerytur, zmian w konstytucji i ordynacji wyborczej, oczyszczeniu kadr, walkę z korupcją, zaprzestanie prześladowania mediów. Te ostatnie coraz częściej krytykują posunięcia władz, ale na tym przecież polega demokracja. Pomarańczowa Ukraina ma większe szanse utrzymania kursu na budowanie demokracji i wolnego rynku przy wsparciu ze strony Zachodu. Tymczasem Unia Europejska nie widzi 33 NATO mówi tak Ukrainie, Komentarze OSW, 27 październik Osiem miesięcy pomarańczowej władzy próba bilansu, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa: wrzesień

14 szansy integracji europejskiej Ukrainy. Przewiduje jedynie uprzywilejowane miejsce w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa. Przedstawiciele UE nie chcą nawet zwodzić Ukraińców daremnymi obietnicami. Paradoksalnie większe szanse na członkostwo Ukraina ma w NATO, ale społeczeństwo ukraińskie takim rozwiązaniem jest mało zainteresowane. Czy kurs na integrację europejską okaże się trwały zależeć będzie od wielu czynników. Do tej pory niepowodzenia na Zachodzie prezydenci Ukrainy próbowali rekompensować sobie zbliżeniem z Rosją. Prawdopodobnym scenariuszem będzie powrót do polityki wielowektorowości, czyli godzenia interesów wielu partnerów. Świadczą o tym dwuznaczne wypowiedzi niektórych polityków ukraińskich o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej. Ukraińscy analitycy przekonują, że przeszkody w integracji europejskiej są jednocześnie pokusą dla Kijowa zwrócenia się na Wschód 35. Podobnego zdania jest prof. Jerzy Kozakiewicz, który utrzymuje, że Ukraina preferuje specyficzny typ niechęci do dokonywania klarownych politycznych wyborów oraz stosuje model dwuznacznego a zarazem dość przejrzystego prowincjonalnego sprytu politycznego 36. Ukraina pozostanie tam, gdzie jest pisze Tadeusz Olszański a jej polityka będzie zdeterminowana położeniem geopolitycznym. Jest ona krajem bardziej czarnomorskim niż środkowoeuropejskim. Będzie musiała utrzymywać poprawne stosunki z Rosją, przy jednoczesnym zbliżaniu się do UE i WTO. Członkostwo Ukrainy w NATO wydaje się realne, bo po stronie NATO jest wola dalszego zbliżenia z Ukrainą, a nawet jej przyjęcia do tej organizacji. Ale ta możliwość obwarowana jest funkcją stosunków natowskich z Rosją. W przypadku UE mamy do czynienia z innym problemem, który jest problemem Unii Europejskiej. Nikt Ukrainy do UE nie zapraszał i w najbliższych latach raczej to nie nastąpi. Wpierw UE musi dojść do siebie po ostatnim rozszerzeniu i zastanowić się nad przyszłym swym losem, czy ma być federacją państw, czy organizacją międzypaństwową. Ponadto rozpoczęcie negocjacji członkowskich z Turcją odracza członkostwo Ukrainy, bo UE nie będzie w stanie wchłonąć dwóch tak dużych państw 37. Obecnie stosunki z Ukrainą są realizowane w ramach Nowej Polityki Sąsiedztwa, która w założeniu nie ma prowadzić do rozszerzenia. 35 Aleksandra Wasiliewa, Nowa pokusa wielowektorowości, Dielowaja Stolica, Jerzy Kozakiewicz, Geopolityka Europy Środkowo-Wschodniej po rozpadzie ZSRR, Stosunki polskoukraińskie, Jerzy Kozakiewicz (red.), nr 6, Kraków: ISS 1998, s Tadeusz Olszański, Jaka Ukraina, Przegląd Środkowoeuropejski, Styczeń-Luty 2005, nr 39, s

15 15