Zagrożenie rozrzutem odłamków podczas transportu i przechowywania głowic bojowych i zbiorników wysokociśnieniowych 3

Transkrypt

1 ichał Jasztal, Andrzej Papliński Wojskowa Akademia Techniczna Zagrożenie rozrzutem odłamków podczas transportu i przechowywania głowic bojowych i zbiorników wysokociśnieniowych 3 Głowice bojowe oraz pojemniki wysokociśnieniowe (butle gazowe) są jednymi z wielu wyrobów, które podlegają przemieszczeniu i są magazynowane, odpowiednio do potrzeb. Jednocześnie, są to urządzenia, które spełniają definicję obiektu potencjalnie niebezpiecznego. Zawarta w głowicy bojowej lub w pojemniku wysokociśnieniowym energia, w przypadku uszkodzenia spójności obudowy zostaje w znacznej części przekazana powstającym fragmentom i odłamkom, skutkując nadaniem im niekiedy dość dużych prędkości początkowych. Określenie skali zagrożeń, jakie mogą wystąpić w wyniku niekontrolowanej fragmentacji obiektu wysokociśnieniowego wymaga zarówno rozpoznania jego charakterystyk jak i odniesienia się do otoczenia materialnego, w którym zdarzenie może wystąpić. Jednym z istotnych i podstawowych zagadnień jest ocena wielkości i potencjalnej dynamiki wyzwolenia energii, jaka jest zawarta wewnątrz urządzenia. W przypadku głowic bojowych, podczas przyjęcia ich do transportu i przechowywania, zwykle możliwe jest zapoznanie się z ich parametrami, metryką wyrobu. Na podstawie składu chemicznego oraz masy zastosowanego środka bojowego możliwe jest wówczas określenie wielkości energii, która w przypadku uwolnienia będzie czynnikiem sprawczym nadającym prędkość powstającym odłamkom. Należy jednakże podkreślić, że niekontrolowane uwolnienie energii zawartej w amunicji przebiega zwykle w sposób różny od tego, jaki został przewidziany w konstrukcji ładunku. Jeżeli ładunek kumulacyjny poddany zostanie zewnętrznemu obciążeniu termicznemu, na przykład po znalezienia się w rozlewisku spalającego się materiału palnego, inicjacja może nastąpić w wyniku przekroczenia temperatury zapłonu wybranego fragmentu materiału wybuchowego, na przykład w dziobowej części ładunku. Przebieg eksplozji będzie wtedy bliższy mechanizmowi wybuchu cieplnego, ze znacznie pomniejszonym efektem kumulacyjnym. W literaturze podawanych jest wiele przykładów wystąpienia, przebiegu i skutków wybuchów amunicji znajdującej w składach, przedziałach bojowych (okrętów, wozów bojowych). Przedstawiana praca poświęcona jest przygotowywaniu narzędzi, które będą pomocne przy rozpoznaniu przebiegu zjawiska na podstawie powstałych skutków a zwłaszcza, prognozowaniu potencjalnego przebiegu, w celu określenia środków zaradczych. Zakres zastosowań i powszechność występowania, w tym składowania i transportu, urządzeń ciśnieniowych przeznaczonych do zastosowań gospodarczych jest znacznie większa niż w przypadku głowic bojowych. Jednocześnie, w obydwu przypadkach są to układy techniczne o zamrożonej energii potencjalnej. Powstanie uszkodzenia związane jest nie tyko ze szkodą dotyczącą obiektu, ale tworzy również określony stopień zagrożenia dla otoczenia, innych składowanych lub przewożonych elementów, obudowy, środka transportu. Głowice bojowe i układy wysokociśnieniowe różnią się fizyczną naturą procesu wyzwolenia energii. W przypadku zbiornika ciśnieniowego energia układu jest w sposób bezpośredni reprezentowana przez wielkość ciśnienia i masę gazu wypełniającego zbiornik. Dynamika wydzielenia energii wybuchu związana jest z charakterem pobudzenia (inicjacja mechaniczna, termiczna), miejscem inicjacji oraz kształtem geometrycznym przestrzeni wypełnionej materiałem wybuchowym. Połączenie obydwu zagadnień i prace nad wspólną metodyką obejmującą obydwa rodzaje układów wynikają z kierunków dr inż. ichał Jasztal, Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział echatroniki i Lotnictwa, Instytut Techniki Lotniczej, Zakład Inżynierii Bezpieczeństwa, kierownik Zakładu. dr hab. inż. Andrzej Papliński, Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział echatroniki i Lotnictwa, Instytut Techniki Lotniczej, Zakład Inżynierii Bezpieczeństwa, prof. nadzw. 3 Artykuł recenzowany. Logistyka 5/05 959

2 rozwoju współczesnej inżynierii bezpieczeństwa technicznego. Ze względu na zagrożenie rozrzutem odłamków, jakie powstają podczas fragmentacji zbiornika ciśnieniowego, analiza procesu napędzania metalowej obudowy pod działaniem rozprężającego się gazu przedstawiona została w wynikach badań niniejszej pracy. Jako odniesienie, w rozdziale Cel i metody badawcze przedstawione zostały podstawowe charakterystyki procesu wybuchowego miotania masywnych powłok pod działaniem produktów wybuchu lub detonacji ładunku skondensowanego materiału wybuchowego. Cel i metody badawcze Przedmiotem pracy jest określenie wpływu charakterystyk materiałowych układu wysokociśnieniowego na prędkość początkową fragmentów powstałych w wyniku zniszczenia masywnej obudowy. Podstawą do analizy jest koncepcja prędkości Gurneya [], która wykorzystywana jest do szacowania prędkości początkowej głowic odłamkowych [ 4]. Oszacowanie prędkości uzyskiwanej przez podlegającą fragmentacji obudowę oparte jest na uproszczonym bilansie energii układu wysokociśnieniowego. Schemat modelu stosowanego do określania prędkości masywnej obudowy napędzanej produktami wybuchu przedstawiony został na rysunku. Rys.. Schemat układu wybuchowego napędzania masywnej obudowy. W przybliżonym opisie procesu wybuchowego miotania zaniedbywane są wewnętrzne niejednorodności rozkładu ciśnienia i gęstości właściwej produktów przemiany materiału energetycznego. Przy prędkościach detonacji rzędu 6 8 km/s, prędkości małych zaburzeń (elementarnych fal nadciśnienia) wewnątrz produktów wynoszą odpowiednio 4,5 6 km/s. Ze względu na to, że prędkość obudowy narasta od zera dopuszczalne jest przyjmowanie założenia, że ciśnienie wewnątrz ośrodka gazowego ulega bieżącemu wyrównywaniu, w czasie procesu miotania. Uproszczony bilans energetyczny procesu wybuchowego miotania masywnej obudowy masy (rysunek ) zapisać można w postaci m E kin E U PW. () Symbolem E oznaczona została energia początkowa produktów wybuchu, przy czym m oznacza masę gazów powybuchowych. Energia wybuchu wydatkowana jest na nadanie energii kinetycznej napędzanej masie oraz pozostaje w postaci energii kinetycznej produktów wybuchu E PW kin. Założenie o równomiernym rozkładzie ciśnienia i gęstości właściwej pozwala na przyjęcie liniowego rozkładu prędkości masowej produktów wybuchu. Energia kinetyczna produktów wybuchu może być wówczas wyrażona za pomocą zależności E kin PW rr r 0 dm r R U. () 960 Logistyka 5/05

3 Ważnymi, ze względu na zastosowania praktyczne, są układy o symetrii sferycznej i cylindrycznej. W przypadku układu cylindrycznego masa elementu ośrodka gazowego wynosi dm( r) rldr (3) gdzie l długość układu. Podstawiając (3) do () i wykonując całkowanie otrzymujemy wyrażenie określające energię kinetyczna rozprężającego się ośrodka gazowego czyli E kin PW cyl Po podstawieniu zależności (5) do wzoru () R l U (4) 4 kin EPW cyl mu. (5) 4 m E U mu (6) 4 i wykonaniu niezbędnych przekształceń, otrzymujemy bezpośredni związek pomiędzy jednostkową energią materiału wybuchowego ([E ] = J/kg]) a uzyskiwaną prędkością napędzanego wybuchowo fragmentu obudowy U E. (7) Prędkość fragmentu (odłamka) jest funkcją stosunku masy napędzanej warstwy inercyjnej do masy materiału wybuchowego. (8) m Wartość E jest wielkością charakterystyczną, która określa własności miotające danego materiału wybuchowego, nazywana jest prędkością Gurneya. W praktycznych zastosowania pomijany jest zwykle indeks (E = E ). W takim przypadku, wartość E wyrażać będzie zdolność miotającą sprężonego ośrodka gazowego, o początkowej energii wewnętrznej E. W przypadku układu o symetrii sferycznej E kin sfer rr r0 r R U U 4 r dr R 5 R. (9) 5 Odpowiednio skąd otrzymujemy m 3 E U m U (0) 5 dla przypadku sferycznego. 5 U E () 3 5 Przedstawione wyprowadzenie wyraża fizyczną zasadność i trafność koncepcji zaproponowanej przez Gurneya, która w różnych wariantach znajduje zastosowania i dalsze rozwinięcia. Jednocześnie, przegląd Logistyka 5/05 96

4 założeń i uproszczeń, jakie związane są z wyprowadzeniem wzorów (7) i () jest podstawą do podjęcia dyskusji ograniczeń związanych z proponowaną metodą oraz, poszukiwania dalszych jej rozwinięć. W pracy [3] przedstawiony został następujący szacunkowy bilans rozdziału energii podczas wybuchowego napędzania masywnej powłoki E s E E E m E () k p gdzie poszczególne symbole oznaczają odpowiednio: E s energia przekazywana do otaczającego ośrodka (wody, gruntu, powietrza), E k energia kinetyczna produktów wybuchu, E p energia wewnętrzna (energia potencjalna) produktów wybuchu, E energia zmiany formy (plastycznej deformacji i niszczenia materiału powłoki). Na podstawie analizy szeregu danych eksperymentalnych (obserwowane prędkości napędzanych wybuchowo powłok cylindrycznych), przeprowadzone zostało ilościowe oszacowanie rozdziału energii wybuchu. Wielkość energii przekazywanej napędzanej wybuchowo powłoce oceniana jest jako wynosząca % energii wybuchu. Pozostała część energii wybuchu (40 5 %) pozostaje głównie w produktach wybuchu, w postaci ich energii kinetycznej (E kin ) oraz energii potencjalnej (energii wewnętrznej ). Utrata energii na plastyczną deformację powłoki oceniona została jako rzędu % E, natomiast energia fali uderzeniowej powstałej wokół powłoki jako nie większa od % E. W przypadku miotania wybuchowego, znaczną trudność stanowi ocena stanu ruchu i parametrów rozprężających się produktów. Przemiana wybuchowa przyjmuje zwykle postać detonacji, co jest związane z bardzo niejednorodnym rozkładem pola prędkości w obszarze wypełnionym produktami wybuchu. W kierunku, w którym rozprzestrzenia się fala detonacyjna o prędkości D, produkty wybuchu uzyskują prędkość masową wynoszącą około D/(k+), gdzie k dla typowych materiałów wybuchowych jest przyjmowane jako równe 3 [3, 4]. W kierunku prostopadłym do kierunku rozprzestrzeniania się detonacji, początkowa prędkość masowa produktów jest równa zeru. Wpływ geometrii ładunku i miejsca inicjowania detonacji ilustruje Tabela. Wartości prędkości Gurneya uzyskiwane w przypadku, gdy fala detonacyjna oddziałuje czołowo dla napędzaną powłokę oznaczone zostały symbolem U GN, podczas gdy prędkości Gurneya obserwowane podczas napędzania warstwy materiału w wyniku bocznego rozlotu produktów detonacji oznaczono U GT. Tab.. Wartości prędkości Gurneya w zależności od kąta padania obciążającej fali detonacyjnej Źródło: [4]. U GN U GT [m/s] kg/m3 m/s materiał kruchy materiał ciągliwy Hx/TNT / Trotyl Obserwowane zależności i wzajemne związki pomiędzy stanem termodynamicznym oraz polem prędkości ośrodka gazowego a uzyskiwanymi wielkościami prędkości napędzanej powłoki były bezpośrednimi przesłankami do wyznaczenia celu pracy. W pracy podjęte zostało zadanie opracowania programu obliczeniowego, który pozwoliłby na określenie parametrów ruchu napędzanej powłoki z uwzględnieniem możliwie ścisłego opisu stanu i ruchu rozprężającego się ośrodka gazowego. Do symulacji ruchu ośrodka gazowego zastosowana została metoda Godunowa o podwyższonej dokładności [5]. Rozwiązanie zadania o rozpadzie dowolnej nieciągłości na granicach komórek numerycznych uwzględnia nieidealne właściwości termodynamiczne opisywanego gazu [6]. Wymóg ten jest bardzo istotny, ponieważ w zadaniach o obciążeniu wewnętrznym układów wysokociśnieniowych niezbędne jest uwzględnianie rzeczywistych właściwości wypełniającego gazu. W stanie wysokiej komprymacji ujawnia się wpływ objętości 96 Logistyka 5/05

5 własnej molekuł oraz potencjału międzymolekularnego na postać zależności pomiędzy objętością, ciśnieniem i temperaturą (energią wewnętrzną) gazu. W szczególności, niezbędnym jest uwzględnianie różnic pomiędzy wykładnikiem politropy (k), który opisuje zależności pomiędzy ciśnieniem a objętością podczas rozprężania gazu a współczynnikiem Grüneisena (), który opisuje zmiany energii wewnętrznej ośrodka. W przypadku wykorzystania równania stanu o postaci p = p(, ), gdzie p ciśnienie, objętość właściwa, energia wewnętrzna, współczynnik k wyraża się zależnością natomiast c k p, p p, (3) p p p gdzie c prędkość dźwięku. Bardziej szczegółowy opis algorytmu przedstawiony został w [7], w pracy [8] zamieszczone zostały wyniki obliczeń kontrolnych, w których przeprowadzono symulacje rozprężania się produktów detonacji trotylu do nadciśnienia porównywalnego z ciśnieniem otoczenia (0,65 Pa). Uzyskano bardzo dobrą zgodność rezultatów symulacji numerycznej z wynikami pomiarów doświadczalnych zamieszczonymi w [9]. Wyniki badań W celu weryfikacji opisu modelowego objętego zależnościami ( ) przeprowadzone zostały obliczenia kontrolne napędzania powłok metalowych produktami wybuchu. Rozpatrzono napędzanie powłoki metalowej napędzanej wybuchem ładunku trotylu. Produkty detonacji trotylu opisane zostały równaniem stanu JWL [3, 4] o parametrach A = 586,8 GPa, B = 0,67 GPa, R = 4,4, R =,, = 0,8 [0]. Energię wybuchu ładunku TNT przyjęto równą 0 = 4,9 J/kg, gęstość właściwą napędzanego ośrodka przyjmowano jako równą 0 = 7800 kg/m 3. Rozpatrzono napędzanie powłok o różnych promieniach, promień ładunku wybuchowego dobierano tak, aby stosunek mas powłoki i materiału wybuchowego wynosił,5. Dla ładunku o symetrii sferycznej, prędkość powłoki obliczona zgodnie ze wzorem () wynosi wówczas U = 735 m/s. Prędkości napędzanych powłok w funkcji promienia zewnętrznego przedstawione zostały na rysunkach a i b. (4) a) zasadniczy etap wybuchowego napędzania powłoki b) późne stadium ruchu powłoki Rys.. iotanie sfery metalowej wybuchem ładunku TNT, =,5. Logistyka 5/05 963

6 We wszystkich przypadkach, prędkość powłoki dąży asymptotycznie do wielkości określonej wzorem (). W warunkach praktycznych, zakończenie napędzającego działania produktów wybuchu nastąpi w chwili fragmentacji powłoki i powstania odłamków. Należy zauważyć, że w przypadku napędzania wybuchowego prędkość obciążanej powłoki wrasta relatywnie szybko. Po osiągnięciu przez promień powłoki zakresu R 3 R 0, prędkość powłoki staje się bliska jej wartości asymptotycznej. Fragmentacja i powstanie odłamków następują w sytuacji, gdy powłoka uzyskała już znaczną prędkość, bliską prędkości określanej wzorami przybliżonymi. Ogólna zgodność rzeczywistego przebiegu wybuchowego miotania z ocenami przybliżonymi, stanowią o praktycznej przydatności metod wywodzących się z podejścia zaproponowanego przez Gurneya. Opracowana metoda symulacji numerycznej zastosowana została do analizy napędzania powłoki zbiornika wysokociśnieniowego pod działaniem rozprężającego się gazu. Uzyskane wyniki pozwalają na przybliżenie rozpoznania warunków obciążenia i fragmentacji zbiorników wysokociśnieniowych. W pracy przeprowadzono symulacje numeryczne napędzania powłok wykonanych ze stopu tytanowego. Wyniki symulacji odniesione zostały do danych doświadczalnych zamieszczonych w monografii [9]. W pracy [9] przytaczane są rezultaty pomiaru prędkości powłok napędzanych sprężonym azotem o ciśnieniu początkowym 55, Pa. Wyniki pomiaru prędkości uzyskiwanych przez fragmenty powłoki przedstawione zostały w Tabeli. Tab.. Prędkości początkowe fragmentów powstałych w wyniku rozerwania powłoki tytanowej Źródło: [9] Promień sfery, mm Grubość ścianki, mm Ciśnienie początkowe, Pa Początkowa prędkość odłamków, m/s Numer eksperymentu 7,74 5, ,9 5, ,9 5, ,9 5, pomiar prędkości odłamków techniką stroboskopową; rejestracja prędkości odłamków na podstawie czasów zerwania obwodów kontrolnych z drutu. Do opisu gazu wypełniającego sferę zastosowano równanie stanu uwzględniające nieidealne właściwości gazu gdzie przy czym p g(, ) (5) 0,40 0,04 g(, ) k bk 0,36 bk e b k 0,7739 m 3 k / kg, k,6 J/kg. 0,3 k gdy gdy k 0,63 (7) 0,0573 ln k k (6) 964 Logistyka 5/05

7 Kontrolne obliczenia pozwalające na sprawdzenie zależności temperatury, energii wewnętrznej od ciśnienia i gęstości właściwej, wykonywane w pracy [], potwierdziły poprawność opisu rzeczywistych właściwości powietrza przez równanie stanu (5). Wyniki symulacji numerycznych przedstawione zostały na rysunkach 3a i 3b. a) R 0 = 7 mm, = 0,5776 b) R 0 = 343 mm, = 0,60803 U asympt = 60,4 m/s; wz. () U asympt = 599,4 m/s; wz. () Rys. 3. Wyniki symulacji procesu napędzania sfery ze stopu tytanu, 0 = 4460 kg/m 3, p = 55, Pa. W przypadku napędzania powłok tytanowych uzyskiwane prędkości odłamków są znacząco mniejsze niż w przypadku miotania wybuchowego. Stosunek masy napędzanej powłoki do masy gazu jest prawie czterokrotnie mniejszy, występują jednakże zasadnicze różnice w wielkości energii początkowej gazu. Podczas analizy rozprężania zbiorników tytanowych przyjmowano, że temperatura początkowa gazu jest bliska temperaturze otoczenia (98,5 K). W takim przypadku, energia początkowa gazu wynosi 0 = 0, J/kg, co odpowiada ciśnieniu początkowemu p 0 = 55,Pa, zgodnie ze wzorem (5). Obserwowany przyrost prędkości powłoki tytanowej charakteryzuje się znacznie mniejszą dynamiką niż w przypadku napędzania wybuchowego (rysunki a, b). Określenie prędkości odłamków na podstawie wzorów przybliżonych związane jest ze znacznie większym błędem (rzędu 30%) niż w przypadku powłok napędzanych wybuchowo. Natomiast w przypadku oszacowań związanych z określaniem stopnia zagrożenia, zależności przybliżone określone wzorami (7) i () mogą być wykorzystywane jako oszacowanie od góry. Bardziej precyzyjne określenie prędkości odłamków wymaga uwzględnienia wpływu właściwości wytrzymałościowych na stan ruchu i ciśnienia wewnętrznego, przy którym nastąpi utrata spójności materiału powłoki. ożna przyjąć, że badania i określenie wpływu warunków wytrzymałościowych na prędkość powstających fragmentów będą miały większe znaczenie w przypadku zniszczenia wysoko-wytrzymałych zbiorników, niźli podczas wybuchowego napędzania masywnych powłok. Podsumowanie W pracy przedstawione zostało nowe, rozszerzone podejście do opisu i analizy procesu obciążenia a następnie fragmentacji masywnej obudowy pod działaniem wewnętrznego, wysokiego ciśnienia. Podstawą podejścia jest zastosowanie symulacji numerycznej o wysokiej dokładności do opisu ruchu gazu napędzającego obciążaną powłokę. W przedstawionym modelu uwzględniane są rzeczywiste, nieidealne właściwości gazu wypełniającego powłokę. Przedstawione zostały zasady przybliżonego, asymptotycznego określania prędkości odłamków, jakie mogą powstawać w wyniku fragmentacji powłoki. Na podstawie analizy zgodności symulacji numerycznej z doświadczalnymi rejestracjami prędkości powłoki tytanowej rozrywanej ekspandującym gazem wskazane zostało znaczenie, jakie dla uzupełnienia przed- Logistyka 5/05 965

8 stawianego modelu mają studia nad właściwościami plastycznymi i warunkami zniszczenia, utraty spójności obciążanych wewnętrzne powłok. Oszacowanie prędkości początkowej odłamków pozwala na prognozowanie ich zasięgu i zagrożeń, jakie w otoczeniu materialnym tworzą przemieszczające się elementy materialne [, 3]. Streszczenie W pracy przedstawiono analizy procesu napędzania masywnych powłok pod działaniem rozprężającego się gazu o wysokim ciśnieniu początkowym. Do numerycznej symulacji ruchu gazu napędzającego rozrywaną powłokę zastosowana została metoda Godunowa o podwyższonej dokładności. Przedstawiono wykorzystanie wzorów przybliżonych do określania prędkości powstających odłamków. Zwrócono uwagę na niezbędność studiów wytrzymałościowych, w celu uściślenia warunków fragmentacji i wynikającej z nich prędkości początkowej odłamków. Fragment scattering hazard in transport and storage of warheads and high-pressure tanks Abstract In the paper modeling and numerical analysis of the process of massive shells driving by expanding gases was investigated. Numerical simulation of expanding gas is performed with use of second-order extension of Godunov-type scheme. Estimation of fragment velocities by approximate formulas is discussed. The role of dynamic strength influence on fragmentation and splinter velocities is discussed. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY []. Gurney R.W., The Initial Velocities of Fragments from Bombs, Shells and Grenades, Ballistics Research Laboratories Report 405, 943. []. Zukas J.A., Explosive Effects and Applications, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, 997. [3]. Andrejev S.G. et. al., Fizika Vzryva, Fizmatlit, oskva, 004. [4]. Trębiński R., Zastosowania wojskowych materiałów wybuchowych, Wojskowe materiały wybuchowe, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, 000, str [5]. B.van Leer, Towards ultimate conservative difference scheme V. A second-order sequel to Godunov s method, J.Comp.. Phys., vol. 3, 977, pp [6]. P.Colella, H..Glaz, Efficient solution algorithm for the Riemann problem for real gases, J.Comp. Phys., vol. 59, 985, pp [7]. Papliński A., odelowanie rozwoju spalania i wybuchu w niejednorodnych fizycznie ośrodkach reaktywnych, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa, 009. [8]. Papliński A., Evaluation of hazard parameters imposed by expansion of high-pressure cloud in the air, Polish Journal of Environmental Studies, vol. 7, No 3C, 008, pp [9]. Baker W.E., Cox P.A., Westine P.S., Kulesz J.J., Strehlow R.A., Explosion hazards and evaluation, Elsevier, New York, 983. [0]. Papliński A., Równowagowe obliczenia termochemiczne z uwzględnieniem dużej ilości składników, Biul. WAT, 4, Nr, str. 3 43, 993. []. Hornberg. H, Determination of fume state parameters from expansion measurements of metal tubes, Propellants, Explosives, Pyrotechnics,, p. 3 4, Logistyka 5/05

9 []. Krzewiński R., Szcześniak Z., Zagrożenie wybuchem odłamków w przypadku wybuchu w magazynie materiałów wybuchowych w ochronie zapakowanych produktów, XXV iędzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOILITARIS 0 Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, Zakopane 3 6 września 0, s [3]. Ahlers E.B., Fragment hazard study, inutes of the th Explosives Safety Seminar, vol., Armed Services Explosives Safety Board, Washington DC, 969. Logistyka 5/05 967

10 968 Logistyka 5/05