Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce. Prospects of thermal spaś creating in Poland

Transkrypt

1 56 Turystyka i Rekreacja Tom 3/2007 Adam R. Szromek Politechnika Śląska w Gliwicach, Wydział Organizacji i Zarządzania w Zabrzu Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce Prospects of thermal spaś creating in Poland Abstract In the article situation and prospects of create of thermal spaś in Poland is describing. The author is locating deposits of thermal waters as potential places of building thermal spaś. Research findings identifying the need of construction of thermal swimming pools arę being described. Słowa kluczowe: uzdrowisko, turystyka zdrowotna, wody termalne. Wstęp Znaczenie wód termalnych, tak w Polsce, jak i na całym świecie, jest znane już od wieków. Nie sposób określić, od jakiego momentu ludzkiej ewolucji człowiek intuicyjnie, a później świadomie posługiwał się dobroczynnym działaniem wód termalnych. To właśnie natura była pierwszym lekarstwem i zarazem lekarzem pierwotnego człowieka, a nawet - zgodnie ze starą maksymą: Medicus curat - natura sanat (lekarz leczy - natura uzdrawia) - była jego uzdrowieniem. Analizując lokalizację uzdrowisk termalnych tuż za granicami Polski, trudno nie zauważyć obfitości złóż w jakie wyposażeni zostali nasi sąsiedzi. Skoro również na ziemiach polskich tradycje wskazują na szerokie wykorzystanie wód zdrojowych, a wśród nich i termalnych, to nasuwa się pytanie: dlaczego w Polsce nie ma dni jednego uzdrowiska termalnego? Czy powodem tego jest brak złóż? Celem artykułu jest próba nakreślenia obecnej sytuacji oraz perspektyw powstania i rozwoju uzdrowisk termalnych, w związku z postawionymi pytaniami. Wody i uzdrowiska termalne - analiza zasobów Zdefiniowanie pojęcia wody termalne, wbrew pozorom nie jest łatwe ze względu na interdyscyplinarność tego pojęcia. Faktem jest, iż są to wody podziemne o odpowiedniej temperaturze (pomijając te, które pochodzą z odwadniania zakładów górniczych). Istnieje jednak niejednoznaczność co do precyzyjnego określenia, od jakiej temperatury woda staje się termalną. Prawo i literatura przedmiotu zwykle przytacza trzy temperatury graniczne, którymi są: - prawidłowa temperatury ludzkiego ciała, azatem36-37 C[9]; - średnia temperatura powietrza na danym obszarze [9]; - co najmniej 20 C [10]. Pierwszy z warunków dotyczy temperatury ludzkiego ciała, jednak należy mieć na względzie cel, jakiemu ma służyć woda termalna. 0 ile w przypadku wykorzystania jej dla celów rekreacyjnych (u turystów, osób zdrowych) temperatura wody znacząco przewyższająca 37 C może przynieść zamierzone skutki w postaci odprężenia, o tyle w przypadku zastosowania leczniczego może pogorszyć stan zdrowia kuracjusza, dlatego wymaga schłodzenia, a tym samym nie jest już wodą termalną 1. Drugie z prezentowanych kryteriów nie ma postaci jednoznacznej, ponieważ średnia temperatura w okresie letnim może być różna w różnych regionach, a nawet różnych momentach. Wówczas eksploatacja wód np. o temperaturze 22 C w jednym roku w dwóch regionach kraju zostanie uznana za temperaturę wody termalnej 1 nie-termalnej zarazem. Tym sposobem również określone źródło w jednym roku może zostać uznane za termalne, a w innym za nietermalne. Najwłaściwszym zatem pozostaje

2 57 przyjęcie norm prawnych [10] i uznanie termalnymi wód, których temperatura na wypływie z ujęcia wynosi co najmniej 20 C. Na świecie złoża wód termalnych wykorzystywane są w celach energetycznych (ogrzewanie budynków, produkcja prądu), przemysłowych, turystycznych i leczniczych, gospodarczych (odśnieżanie chodników, rozpuszczanie śniegu) itd. W Polsce jak dotąd wody geotermalne były wykorzystywane w ograniczonej skali, głównie w ciepłownictwie, rekreacji i balneologii. Uzdrowiskiem termalnym (cieplicami), nazywa się obszar, (1) gdzie prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, którego podstawą jest lecznicze wykorzystanie wód termalnych. Obszar ten musi również posiadać (2) status uzdrowiska nadany przez Radę Ministrów oraz (3) strefy ochronne, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony naturalnych surowców leczniczych. Obecnie wśród 43 polskich uzdrowisk nie ma ani jednego o profilu termalnym 2. Wart podkreślenia jest jednak fakt, iż na terenie kilku uzdrowisk (m.in. Cieplic, Lądka, Ciechocinka, Konstancina, Ustronia, Dusznik i Iwonicza) identyfikuje się znaczący potencjał wód termalnych, a w kilku kolejnych uzdrowiskach zauważa się przesłanki do przeprowadzenia stosownych badań geologicznych [1]. Udokumentowana historia zastosowania wód termalnych sięga czasów starożytnych, kiedy to legiony rzymskie po stoczonych bitwach leczyły rany w wodach termalnych. W Polsce pierwsze wzmianki o zastosowaniu gorących wód pochodzą z XII wieku. Legenda o powstaniu uzdrowiska Cieplice głosi, iż w roku 1175 Książę Bolesław Kędzierzawy kąpał się tam w ciepłych źródłach zdrojowych. Historia XX wieku ukazuje jednak, iż odnalezione przed wiekami źródła nie stanowią całości polskich złóż, a wręcz przeciwnie - są incydentalnym symptomem istnienia ogromnych pokładów złóż wód termalnych (w czym niemałą rolę odegrał przypadek). Rozwój przemysłu, w drugiej połowie XX wieku, wzmógł potrzebę poszukiwania naturalnych surowców energetycznych, a głównie ropy i gazu. Polskie władze państwowe zleciły wykonanie licznych odwiertów w poszukiwaniu tych surowców. Z. Krasiński [4] wspomina jednak, iż zamiast ropy efektem wykonanych odwiertów były gorące wody podziemne, które nie cieszyły się zainteresowaniem władz. Ze względów bezpieczeństwa dokumentacja z przeprowadzonych badań została utajniona i - co gorsza - niewykorzystana. Dopiero pod koniec XX wieku ujawniono dokumentację przeprowadzonych badań geologicznych i wznowiono je, lecz w zaledwie kilku miejscach w Polsce, mając na względzie wykorzystanie złóż przede wszystkim w celach energetycznych 3. Ze względu na wielkość złóż Polska jest europejskim potentatem wód termalnych. Polskie złoża wód termalnych obejmują około 80% powierzchni kraju i są o 20% większe od złóż niemieckich, których potencjał hydrogeotermalny obliczono na 600-krotność wielkości energii elektrycznej wytwarzanej obecnie w tym kraju [5]. Temperatura wód znajdujących się na głębokości 4000 metrów sięga ok. 120 C, a ich objętość porównywana jest do dwukrotnej pojemności morza Bałtyckiego [6]. Z. Płochniewski [9], do regionów Polski, w których wody termalne dla celów balneologii i rekreacji są najlepsze, zalicza Sudety, nieckę mogielińsko-łódzką, północne części monokliny przedsudeckiej oraz Podhale. Ujawnienie dokumentacji geologicznej dotyczącej złóż wód termalnych nie ułatwiło jednak korzystania z tych zasobów. Wśród cech stojących na przeszkodzie w wykorzystaniu omawianych złóż, wymienia się ich wysoką mineralizację, konieczność stosowania pomp (w eksploatacji wód), trudności z odprowadzaniem zużytych zasobów oraz wysokie koszty odwiertów [9].

3 58 X" MOKKI \", ^X^ PWWWifWW V_ - _, :^-*.~«_. ""PROWINCJA Instalacje geotermalne Funkcjonujące w 2002 r. Planowane do realizacji w najbliższych latach Inne planowane Uzdrowiska z wodami geolernialnymi Rys. 1. Instalacje geotefmalne na mapie Polski. Źródło: W. Nowak, A. A, Stacliel [7] Potrzeba eksploatacji wód termalnych - wyniki badań Sposoby zastosowania wód termalnych rozwijały się wraz z rozwojem cywilizacji. Dowodzi tego historia wykorzystywania tych złóż, które początkowo zaspokajały jedynie fizjologiczne pragnienie organizmu, następnie stały się środkiem higieny i gastronomii, znacznie później - środkiem rekreacyjno-leczniczym, a ostatnio (w XX wieku) zasobem ekonomicznym oraz surowcem energetycznym [3]. Skupiając uwagę na potrzebach rynku turystycznego (głównie w jego segmencie usług uzdrowiskowych), należy podkreślić, iż wody termalne stanowią potencjalną część produktu poszerzonego, wyróżniającą go spośród innych produktów tego typu. Badania przeprowadzone w lipcu i sierpniu 2003 roku przez D. Dryglas [2] w ramach projektu badawczego realizowanego przez Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o. oraz Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP na próbie kuracjuszy przebywających w polskich uzdrowiskach wykazały, że baseny geotermalne są najbardziej pożądaną atrakcją uzdrowiskową. Potrzebę kąpieli w tych basenach ujawniło 46,5% respondentów, podczas gdy na parki wodne wskazało 40,9%, na zajęcia muzykoterapeutyczne 28,4% badanych, a na tężnie 21,4% respondentów. Mniejszą popularnością cieszyły się: karczmy regionalne (16,4%), imprezy nocą (16,3%), aromaterapia (10,5%) oraz chirurgia plastyczna (3,4%). Poszerzone badania przeprowadzone (przez te same ośrodki badawcze) w 2005 roku na próbie kuracjuszy gmin uzdrowiskowych potwierdzają, iż jedną z najczęściej wskazywanych przez kuracjuszy atrakcji jest kąpiel w basenach geotermalnych [1]. Potrzeba budowania takich obiektów została zatem dowiedziona wprost w dwóch projektach badawczych przeprowadzonych w ostatnich latach (tab.l).

4 59 Tabela 1: Produkt oczekiwany przez kuracjuszy Dodatkowe atrakcje uzdrowiska Leczniczy Cel przyjazdu kuracjusza do uzdrowiska Wypoczynkowy Profilaktyczny Kolejka widokowa nad uzdrowiskiem 12,37% 13,44% 11,29% Baseny geotermalne 12,25% 12,36% 11,41% Park wodny 10,70% 10,59% 10,54% Szlaki tematyczne (rowerowe, konne) 8,14% 8,06% 7,87% Imprezy nocą "światło i dźwięk" 7,76% 7,53% 8,45% Spektakle teatralne 7,66% 7,81% 6,83% Loty widokowe samolotem, balonem 6,81% 6,70% 7,11% Wycieczki turystyczne 6,64% 6,83% 6,45% Karczmy, gastronomia regionalna 6,41% 6,08% 6,73% Historyczna wioska wakacyjna 3,99% 4,01% 4,42% Warsztaty artystyczne 3,82% 3,79% 3,90% Rodzinny park sportowy 3,28% 3,01% 3,43%"" Wesołe miasteczko 2,86% 2,82% 3,51% Turystyka archeologiczna 2,66% 2,54% 2,95% Ekoturystyka 2,49% 2,62% 2,57% Sporty ekstremalne 2,16% 1,81% 2,54% Źródło: T. Burzyński, D. Dryglas, J. Golba, A. Bartosik [1] Rzeczywista ocena wpływu poszerzenia produktu uzdrowiskowego o usługi związane z wykorzystaniem wód termalnych na rozwój turystyki uzdrowiskowej w Polsce będzie możliwa dopiero po powstaniu pierwszego uzdrowiska termalnego. Chcąc jednak dokonać oszacowania prognozy ex ante można spojrzeć na przykłady zagranicznych cieplic znajdujących się w pobliżu polskich granic. Popularność np. słowackich basenów termalnych wskazuje, iż takie wykorzystanie gorących wód staje się w krótkim czasie znaczącym lub podstawowym dochodem gminy. Wody termalne mogą mieć również ścisły związek z bezpieczeństwem energetycznym państwa poprzez możliwość dywersyfikacji krajowych źródeł energii. Zważając na wielkość złóż znajdujących się pod powierzchnią Polski,

5 60 bezsprzecznym jest fakt ogromnego potencjału energii odnawialnej. Istniejące technologie energetyczne (opisywane np. w [7]) pozwalają nie tylko na wykorzystywanie tych wód do ogrzewania budynków i ulic, ale również do uzyskiwania energii elektrycznej. Uniejów - potencjalne uzdrowisko termalne Przykładem miejscowości, która zamierza w przyszłości wykorzystać przypadkowo odkryty potencjał jest gmina Uniejów k. Łodzi, gdzie w roku 1978 natrafiono na wody termalne poszukując ropy i gazu. Na początku lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto badania wód Uniejowa. Ich wyniki udowodniły tezę, iż wytryskujące tam gorące wody są wodami termalnymi o bogatym składzie chemicznym i niskiej mineralizacji (8g/l). Instytut Balneologii w Poznaniu wydał zatem ekspertyzę, iż potencjalnie są to również wody lecznicze. Poprzez wykonanie odwiertów i utworzenie w 1999 roku spółki Geotermia Uniejów, władze gminy zainicjowały kolejny etap ewolucji miejscowości, opierając jej potencjał rozwojowy na wykorzystaniu gorących wód do celów energetycznych, hodowlanych, a w perspektywie - rekreacyjnych i leczniczych. Zakład prowadzi również (w niewielkim zakresie) działalność związaną z usługami balneologicznymi. Opracowane [12] plany inwestycyjne gminy na najbliższe lata wskazują na ukierunkowanie jej rozwoju na działalność turystyczną przez budowę bazy rekreacyjnej - głównie aąuaparku z wodami termalnymi. W przyszłości rozwój obszaru turystycznego Uniejowa może przybrać znacznie szybsze tempo dzięki tej inwestycji, czego efektem może być również rozwój bazy noclegowej, a w konsekwencji również sanatoryjnej, co w krótkim czasie mogłoby pomóc w uzyskaniu statusu uzdrowiska termalnego (cieplic). Zakończenie Rozwój środkowoeuropejskich uzdrowisk w ostatnich latach nabrał tempa. Zmiana sposobu finansowania działalności państwowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych spowodowała, że stanęły one wobec konieczności podjęcia walki konkurencyjnej o kuracjusza. Stawką tej rywalizacji niejednokrotnie było przetrwanie na rynku. W chwili wstąpienia Polski do Unii Europejskiej (UE) ów rynek poszerzył się w znaczący sposób, czego konsekwencją jest m.in. konieczność konkurowania już nie tylko na rynku krajowym, ale również europejskim, a - stojąc wobec globalizacji informacji - może i światowym. Państwa postkomunistyczne, które wraz z Polską weszły do UE stanęły zatem wobec konieczności przyjęcia odpowiedniej strategii konkurencyjnej. Chcąc odróżnić się od konkurencyjnych uzdrowisk środkowoeuropejskich i w ten sposób zachęcić zachodnioeuropejskich kuracjuszy do przyjazdu, ukierunkowały swoje usługi m.in. na wykorzystanie potencjału wód termalnych. Jak dowodzą przytoczone wyniki badań T. Burzyńskiego, A. Bartosika, D. Dryglas i J. Golba w [l, 2] - przynajmniej w fazie oczekiwań rodzimych kuracjuszy - popularność basenów termalnych jest znacząca, a tym samym produkt uzdrowiskowy wzbogacony zabiegami z zastosowaniem wód termalnych może przyczynić się do podniesienia ich konkurencyjności również na rynku europejskim. Literatura: 1. Burzyński T., Bartosik A., Dryglas D., Golba J, 2005: Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność uslug turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych; Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o. oraz Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych, Kraków: 124, 209 i Dryglas D. 2006: Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Kępińska B., Łowczowska A. 2002: Wody geotermalne w lecznictwie, rekreacji i turystyce, PAN, Kraków: 4. Krasiński Z. 2004: Cykle życia uzdrowisk, Wyd. Patan- Press, Kołobrzeg: Kotowski W. 2005: Energia geotermalna dla światowej gospodarki, Energia Gigawat 11/2005, Kraków: wydanie internetowe: ( ) 6. Legutko Ł. 2003: Bałtyki ciepłej wody pod Polską? Energia tania choć..., Energia Gigawat 7/2003, Kraków: wydanie internetowe: ( ) 7. Nowak W Stachel A.A. 2004: Ciepłownie geotermalne w Polsce stan obecny i planowany, Czysta Energia 7/8: file=article&sid=512 (21, ) 8. OgarekG. 1978: Uzdrowiska. Organizacja i formy świadczeń. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa: Płochniewski Ź. 1990: Perspektywy zwiększenia eksploatacji wód termalnych do celów balneologicznych i rekreacyjnych [w:] R. Ney (red.) Możliwości

6 61 wykorzystania wód geotermalnych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem synklinorium Mogileńsko-Łódzkiego, Wyd. AGH, Kraków: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie zlóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczania kopalin pospolitych z określonych zlóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. 2006, Nr 32,poz.219i220) 11. Sapińska-Śliwa A. 2003: The effects of developing the geothermal energy in Uniejów town, Poland, International Geothermal Conference, Reykjavik: Strona internetowa Geotermii Uniejów" ( ) 13. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U.2005, Nr 167, póz. 1399). Adres korespondencyjny: dr inż. Adam R. Szromek Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania w Zabrzu ul.roosevelta 26 Zabrze Warunkiem zastosowania wody termalnej w lecznictwie jest ograniczenie jej bodźcowości m.in. przez ograniczenia temperatury oraz stopnia mineralizacji wody [9]. 2 Od roku 2005 polskie prawo przewiduje możliwość powstania uzdrowisk termalnych (tzw. cieplic) [133]. 3 Przykładem takich prac geologicznych są starania organizacji skupiających się wokół odwiertu w Uniejowie, czy na Podhalu.