OCHRONA ŚRODOWISKA NA UNIWERSYTECKICH STUDIACH PRZYRODNICZYCH (monografia)

Transkrypt

1 Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi Wydział Przyrodniczo-Techniczny Uniwersytet Opolski OCHRONA ŚRODOWISKA NA UNIWERSYTECKICH STUDIACH PRZYRODNICZYCH (monografia) Praca zbiorowa pod redakcją Czesławy Rosik-Dulewskiej i Mariusza Głowackiego Opole 2007

2 Publikacja dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Opolu Recenzenci: prof. dr hab. Wojciech Budzyński, prof. dr hab. Krystyna Dubel, dr Mariusz Głowacki, prof. dr hab. Ewelina Kantowicz, dr hab. inż. Joanna Kyzioł-Komosińska - prof. UO, prof. dr hab. Elżbieta Lonc, prof. dr hab. Andrzej Mizgalski, dr hab. Józef Mosiej - prof. SGGW, dr Izabella Pisarek, prof. dr hab. inż. Czesława Rosik-Dulewska, prof. dr hab. Jerzy Siepak, prof. dr hab. inż. Jan Żelazo. Redakcja prof. dr hab. inż. Czesława Rosik Dulewska dr Mariusz Głowacki Redakcja techniczna Agnieszka Brożonowicz, Mariusz Głowacki, Elwira Wiśniewska, Krystyna Borecka, Grażyna Kłakowicz Projekt okładki: Mariusz Głowacki Zdjęcia na okładce: Tomasz Ciesielczuk, Leonard Boszke, Mariusz Głowacki Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi Wydziału Przyrodniczo-Technicznego Uniwersytetu Opolskiego Druk Zakład Poligraficzny SINDRUK Opole, ul Obrońców Stalingradu 66 tel Nakład: 300 egz.

3 Pracownicy Katedry Ochrony Powierzchni Ziemi Wydziału Przyrodniczo-Technicznego Uniwersytetu Opolskiego podjęli się zorganizowania w dniach września 2007 r. XV KONFERENCJI METODYCZNEJ OCHRONA środowiska NA UNIWERSYTECKICH STUDIACH PRZYRODNICZYCH. Do udziału w tej konferencji zaproszono przedstawicieli uniwersytetów, na których funkcjonuje kierunek studiów Ochrona środowiska. Stroną organizacyjną Konferencji zarządzał Komitet Organizacyjne w składzie: Krystyna BORECKA Przewodnicząca, Mariusz Głowacki Z-ca Przewodniczącego, Urszula Karwaczyńska - Z-ca Przewodniczącego, Agnieszka Brożonowicz Sekretarz, Grzegorz Kusza, Elwira Wiśniewska, Izabella Pisarek. Poziomowi merytorycznemu Konferencji patronował Komitet Naukowy w składzie: prof. dr hab. inż. Czesława Rosik-Dulewska Przewodnicząca, prof. dr hab. Jerzy Bolałek, prof. dr hab. Wojciech Budzyński, prof. dr hab. Krystyna Dubel, prof. dr hab. Adam Juszkiewicz, prof. dr hab. Ewelina Kartowicz, prof. dr hab. Leszek Kucharski, prof. dr hab. Elżbieta Lonc, prof. dr hab. Andrzej Mizgalski, dr hab. inż. Józef Mosiej, prof. dr hab. Jerzy Siepak, prof. dr hab. Stanisław Wika, prof. dr hab. inż. Jan Żelazo Materiały przedstawione na tej konferencji (oraz przygotowane jako opracowania pomocnicze) prezentujące aktualny stan wiedzy i działań w zakresie edukacji na poziomie wyższym z zakresu ochrony środowiska stały się podstawą przygotowania niniejszego opracowania.

4

5 SPIS TREŚCI 1. Danuta Babska, Leszek Kucharski ROZDZIAŁ I Problemy metodyczne Zajęcia terenowe w programie studiów Ochrona Środowiska w Uniwersytecie Łódzkim Krystyna Borecka Geneza i rozwój koncepcji kształcenia na pierwszym w kraju uniwersyteckim kierunku ochrona środowiska (przykład opolski) Krystyna Borecka Rola edukacji środowiskowej w upowszechnianiu procedur ekologicznej partycypacji publicznej Krystyna Borecka, Józef Borecki, Elżbieta Gołąbek Edukacyjne aspekty szacowania skutków obciążeń środowiska antropopresją Bogusław Chmiel, Adam Lesiuk, Marcin Kuśmierz, Jerzy Niećko Problematyka gospodarowania odpadami w pracach licencjackich i magisterskich studentów Ochrony Środowiska UMCS Tomasz Ciesielczuk Studencki ruch naukowy Włodzimierz Czamara, Mirosław Wiatkowski Kształcenie studentów kierunku Ochrona Środowiska Uniwersytetu Opolskiego w zakresie hydrologii Krystyna Dubel O potrzebie uczestnictwa absolwentów studiów Ochrona Środowiska w procesie planowania przestrzennego Natalia Demeshkant Zróżnicowane poziomy świadomości ekologicznej studentów wrocławskich uczelni Marcin Frankowski, Anetta Zioła, Marcin Siepak, Jerzy Siepak Przedmiot Analiza zanieczyszczeń wód i gruntów na studiach drugiego stopnia kierunku Ochrona Środowiska Mariusz Głowacki, Izabella Pisarek O możliwości kształcenia na poziomie wyższym w zakresie ochrony środowiska w systemie nauczania na odległość (on-line) Elżbieta Gołąbek Najstarsi przedstawiciele dendroflory i ich rola w edukacji środowiskowej...97

6 13. Hanna Gulińska Specjalność nauczycielska Chemia i Przyroda w świetle nowych standardów kształcenia nauczycieli Anna Kalinowska, Witold Lenart Ochrona środowiska czas na emancypację naukową - kierunek, dziedzina czy dyscyplina? Refleksje po konferencji na Uniwersytecie Warszawskim (25 czerwca 2007 r.) Urszula Karwaczyńska, Czesława Rosik-Dulewska, Izabella Pisarek Dostosowanie programów nauczania na kierunku Ochrona Środowiska w Opolu do minimalnych wymogów projektu standardu kształcenia Agnieszka Kosterka, Elżbieta Lonc Bioetyczne kształcenie postaw studentów Ochrony Środowiska na uniwersyteckich studiach przyrodniczych Maria Kościńska-Pająk Kształcenie w zakresie ochrony przyrody w Uniwersytecie Jagiellońskim Aleksandra Pełechata, Jerzy Siepak, Andrzej Pukacz Program studiów licencjackich Ochrony Środowiska w Collegium Polonicum UAM w Słubicach Małgorzata Stępniewska, Iwona Zwierzchowska Zagrożenia środowiska abiotycznego w nauczaniu na kierunku Ochrona Środowiska Anna Turek, Joanna Kobyłecka, Jacek Krystek, Wojciech M. Wolf Udział studentów kierunku Ochrona Środowiska w badaniach zanieczyszczenia gleb regionu łódzkiego LigiaTuszyńska Przygotowanie studentów Ochrony Środowiska do prowadzenia edukacji środowiskowej społeczności lokalnych Stanisław Wika, Edyta Sierka, Wojciech Sierka Audyty środowiskowe w wybranych kompleksach leśnych Wyżyny Śląskiej w oparciu o zasady Przejściowych Standardów SmartWood dla Polski Jan Żelazo, Józef Mosiej Wybrane aspekty kształcenia na kierunku Ochrona Środowiska ROZDZIAŁ II Ocena przydatności studiów w pracy zawodowej 1. Duda Agnieszka Przydatność studiów ochrona środowiska w mojej pracy zawodowej...195

7 2. Juszczyszyn-Pieczonka Małgorzata Ocena przydatności przedmiotów realizowanych w ramach kierunku ochrona środowiska w pracy zawodowej Niewęgłowski Jakub Kilka refleksji absolwenta kierunku ochrona środowiska na Uniwersytecie Opolskim pracującego w dziedzinie wod-kan Justyna Kantorczyk Utylitarność kierunku studiów ochrona środowiska na Uniwersytecie Opolskim - opinia absolwentki ROZDZIAŁ III Współczesne kierunki badawcze możliwe do uwzględnienia w zajęciach dydaktycznych 1. Krzysztof Badora, Stanisław Koziarski Struktura ekologicznego systemu przestrzennego doliny odry na obszarze ostoi ptasiej natura 2000 Grądy Odrzańskie Tomasz Ciesielczuk, Czesława Rosik-Dulewska, Tomasz Nabzdyjak Występowanie węglowodorów alifatycznych oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (PAH) w wodach podziemnych skażonych produktami ropopochodnymi Izabela Czerniawska-Kusza Wykorzystanie zmian w strukturze zespołu makrobezkręgowców bentosowych i występowania deformacji u larw Chironomus sp. w badaniach stanu ekologicznego małych rzek nizinnych Kusza Grzegorz Zmiany wybranych właściwości fizyko-chemicznych zwałowisk poeksploatacyjnych Kopalni Wapieni Strzelce Opolskie i Kamień Śląski pod wpływem roślinności wysokiej Joanna Kyzioł-Komosińska, Twardowska Irena Usuwanie jonów Fe i Mn ze ścieków przemysłowych metodą sorpcji na torfach Krzysztof Miszewski Geoturystyczne skarby Opolszczyzny: złoto, fałdy, wulkany. Czym jest geoturystyka? Antoni Murkowski Radiacyjna metoda oczyszczania spalin Czesława Rosik-Dulewska, Urszula Karwaczyńska Metody dynamicznego ługowania zanieczyszczeń z odpadów mineralnych jako próba określenia rzeczywistego ich oddziaływania na środowisko Mirosław Wiatkowski Wykorzystanie zbiorników wstępnych do ochrony jakości wód retencjonowanych w zbiornikach zaporowych...289

8

9 ROZDZIAŁ 1 PROBLEMY METODYCZNE

10

11 Ochrona środowiska na uniwersyteckich studiach przyrodniczych Danuta Babska, Leszek Kucharski Uniwersytet Łódzki, Katedra Ochrony Przyrody ZAJĘCIA TERENOWE W PROGRAMIE STUDIÓW OCHRONA ŚRODOWISKA W UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM Zarys treści: W trakcie pierwszych trzech lat studiów studenci ochrony środowiska w Uniwersytecie Łódzkim mają obowiązek odbycia 150 godzin zajęć terenowych (łącznie 25 dni). Uzupełniają one nie tylko wiedzę studentów zdobytą w trakcie wykładów i zajęć laboratoryjnych, ale także pozwalają poznać różne regiony naszego kraju i ich problemy. W trakcie zajęć, prowadzonych przez specjalistów różnych dziedzin, realizowana jest problematyka z zakresu: geomorfologii, gleboznawstwa, hydrologii, botaniki, zoologii, ochrony przyrody i środowiska itd. Prowadzone są one w różnych regionach kraju m.in.: w górach (Tatry, Pieniny, Sudety), na: Górnym Śląsku, Roztoczu, Warmii i Mazurach oraz w różnych częściach Polski Środkowej. Studenci poznają specyficzne problemy związane z ochroną środowiska na obszarach: przemysłowych (Śląsk) oraz terenach rolniczych (Mazury). W trakcie wyjazdów mają możliwość spotkania się z miejscowymi specjalistami z związanymi z problematyką ochrony przyrody lub środowiska na danym obszarze lub w zwiedzanym obiekcie. Środowisko przyrodnicze złożone jest z wielu obiektów i zjawisk różniących się swoistymi cechami i relacjami. Stanowi ono źródło bodźców oddziałujących na zmysły człowieka, głównie wzrok, słuch i węch. Dlatego poznanie otaczającego nas środowiska jest najpewniejsze poprzez bezpośredni z nim kontakt (Frątczak 1990). Możliwość obcowania z przyrodą, przeżywania jej piękna utrwala zdobywaną o niej wiedzę. Nauka poprzez osobiste przeżywanie treści jest najwartościowsza (Zaczyński 1990). W ostatnich latach, a zwłaszcza po wejściu do UE, szczególnie silnie akcentuje się znaczenie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego dla kształtowania osobowości człowieka i poczucia jego tożsamości narodowej. Wydaje się, że autorzy programu studiów ochrony środowiska ze znacznym wyprzedzeniem przewidzieli rosnące potrzeby w tym zakresie. Interdyscyplinarność, a przede wszystkim głęboki humanizm leżący u podstaw założeń programowych tego kierunku stwarza możliwość wpływania na kształtowanie i wychowanie młodych ludzi, na powstanie nowej kadry pracowników - wysokiej klasy specjalistów rozumiejących zarówno procesy fizykochemiczne i ekologiczne kształtujące środowisko przyrodnicze, ale jednocześnie humanistów rozumiejących mechanizmy prawne, ekonomiczne i społeczne kształtujące postawy, działania ludzi i ich oczekiwania wobec środowiska. 11

12 D. Babska, L. Kucharczyk Kierunek ochrona środowiska został utworzony na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi (obecnie Biologii i Ochrony Środowiska) w 1991 roku. W pierwszych latach istnienia obejmował tylko studia stacjonarne, a od roku 1999 również studia niestacjonarne I 0 i II 0. W ciągu 16 lat istnienia kierunku jego program był wielokrotnie modyfikowany. Od początku jednym z priorytetów w programie nauczania kierunku są zajęcia terenowe. Ich obecność ma podkreślać interdyscyplinarność kierunku, weryfikować wiedzę i teorię zdobytą w salach wykładowych z praktyką, a przede wszystkim uczyć szerokiego pojmowania i interpretowania zjawisk przyrodniczych według zasady od poznania do poszanowania. W pierwszym programie studiów na kierunku ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim zajęcia terenowe obejmowały 90 godzin i 2 tygodnie stacjonarnego praktikum geograficznego po drugim semestrze oraz 2 tygodnie praktikum ekologicznego po czwartym semestrze. Łącznie było to około 260 godzin zajęć. Do tej liczby należy dodać również czas, jaki spędzali studenci w terenie w ramach innych przedmiotów. Zajęcia te stanowiły wówczas około 10 % ogółu ćwiczeń prowadzonych na tym kierunku i około 6% wszystkich zajęć. Liczne modyfikacje i zmiany w programie studiów wprowadzane w kolejnych latach sprawiły, że w aktualnie obowiązującej siatce godzin zajęcia terenowe to: 150 godzin obligatoryjnych ćwiczeń terenowych i 2. tygodniowe praktikum ekologiczne po czwartym semestrze. Ich liczbę, jak w poprzednich latach, uzupełniają krótkie, kilkugodzinne wypady w ramach innych przedmiotów. Łącznie zajęcia terenowe stanowią około 10% wszystkich ćwiczeń i 7% wszystkich zajęć (Załącznik 1). Załącznik 1. Wykaz ćwiczeń terenowych realizowanych na kierunku ochrona środowiska w UŁ w roku akademickim 2006/2007 Rok studiów Czas trwania Miejsce odbywania ćwiczeń Temat zajęć I rok STUDIA STACJONARNE 1 dzień Wzniesienia Łódzkie Charakterystyka strefy krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, - Rogów Arboretum w Rogowie. 1 dzień Zapniów, Bielowice, Inowłódz Budowa geologiczna regionu łódzkiego i wpływ 1 dzień Kłodawa górnictwa na środowisko. 1 dzień Bełchatów 1 dzień Tomaszów Maz. - Bronisławów-Kalinko System zaopatrzenia Łodzi w wodę. Zróżnicowanie krajobrazu Polski rzeźba obszarów 4 dni Warmia i Mazury młodoglacjalnych, szata roślinna i fauna północnowschodniej części kraju, waloru turystyczne Warmii i Mazur, turystyka a ochrona przyrody. 12

13 Zajęcia terenowe w programie studiów ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim II rok III rok 1 dzień Mroga, Bzura, Ner, Jasień 2 dni G. Świętokrzyskie 1 dzień Kampinoski PN 2 dni 6 dni IV rok 4 dni Sudety II rok Jura Krakowsko- Częstochowska Górny Śląsk-Tatry- Pieniny- Babia Góra 1 dzień Kłodawa 2 dni Jura Krak.- Częstochowska Ekologia rzeki czystej i zanieczyszczonej. Flora i fauna oraz budowa geologiczna Gór Świętokrzyskich, system ochrony przyrody województwa świętokrzyskiego, Staropolski Okręg Przemysłowy. Zarządzanie parkiem narodowym, stacja monitoringu przyrodniczego, szata roślinna doliny Wisły. Szata roślinna i fauna lądowa Wyżyny Małopolskiej, system ochrony przyrody Jury Krakowsko- Częstochowskiej, wpływ turystyki na ochronę przyrody terenów wyżynnych. Zróżnicowanie krajobrazu Polski obszary zagrożenia ekologicznego, wpływ górnictwa i przemysłu na środowisko, zróżnicowanie szaty roślinnej polskich gór, problemy ochrony przyrody w Tatrzańskim PN. Bogactwo przyrody ożywionej i nieożywionej Sudetów, dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska, obszary zagrożenia ekologicznego, wpływ turystyki na ochronę przyrody. STUDIA NIESTACJONARNE I 0 Budowa geologiczna regionu łódzkiego i wpływ górnictwa na środowisko Szata roślinna i fauna lądowa Wyżyny Małopolskiej, system ochrony przyrody Jury Krakowsko- Częstochowskiej, wpływ turystyki na ochronę przyrody terenów wyżynnych. 1 dzień Mroga, Bzura, Ner, Jasień Ekologia rzeki czystej i zanieczyszczonej Flora i fauna wodna oraz budowa geologiczna Gór 2 dni G. Świętokrzyskie Świętokrzyskich, obszary chronione województwa świętokrzyskiego, zabytki Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. III rok Zróżnicowanie krajobrazu Polski szata roślinna, fauna 3 dni Bory Tucholskie i rzeźba obszarów młodoglacjalnych, ochrona przyrody w Borach Tucholskich, wpływ turystyki na stan przyrody 1 dzień Tresta k/spały Stacja Monitoringu Przyrodniczego Zajęcia terenowe na kierunku ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim można podzielić na 3 podstawowe grupy: 1. Bliskie i krótkotrwałe zwykle w granicach miasta. Trwają one zwykle kilka godzin i są organizowane w ramach poszczególnych przedmiotów. W trakcie tych zajęć studenci: zapoznają się z funkcjonowaniem m.in.: Instytutu Techniki Cieplnej urządzenia i problematyka badawcza w zakresie ochrony przed hałasem i wibracjami; Elektrociepłowni EC IV SA urządzenia oczyszczające spaliny oraz funkcjonowanie monitoringu atmosfery; 13

14 D. Babska, L. Kucharczyk 14 - Grupowej Oczyszczalni Ścieków urządzenia służące do oczyszczania ścieków i przeróbki osadów; - Zakładu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej technologie ochrony środowiska; - Okręgowej Dyrekcji Lasów Państwowych, Biura Planowania Przestrzennego Woj. Łódzkiego, Ośrodka Badawczo Rozwojowego Ekologii Miast, gdzie poznają specyfikę funkcjonowania instytucji związanych z ochroną środowiska; wykonują zadania pod opieką prowadzącego zajęcia: są to zwykle prace społecznie użyteczne np. inwentaryzacje wysokiej zieleni w mieście (dendroflora cmentarzy, parków lub zadrzewienia przyuliczne); przeprowadzają ankiety dotyczące badania postaw społecznych na temat Świadomości ekologicznej mieszkańców wsi czy estetycznych potrzeb mieszkańców naszego miasta w ankiecie Łódź-zielone miasto?; uzyskane wyniki są analizowane na interdyscyplinarnych konwersatoriach III roku. 2. Wyjazdy 1-2 dniowe, organizowane na terenie województwa łódzkiego lub na obszarach sąsiednich województw (np. świętokrzyskiego i śląskiego). Zajęcia te można podzielić ze względu na poruszaną w nich tematykę na: zajęcia specjalistyczne poświęcone np.: problemom zaopatrzenia Łodzi w wodę i czystości wód łódzkich rzek Mroga, Bzura, Ner, Jasień;

15 Zajęcia terenowe w programie studiów ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim ekologii rzeki na przykładzie Drzewiczki; budowie geologicznej i wpływowi górnictwa na środowisko, na przykładzie kopalni soli w Kłodawie, węgla brunatnego w Koninie i Bełchatowie, piaskowca w Zapniowie; poznaniu problemów funkcjonowania i zarządzania parkami narodowymi i parkami krajobrazowymi: PK Wzniesień Łódzkich, Przedborskiego PK, Sulejowskiego PK, Jurajskich PK oraz Kampinoski PN i Świętokrzyski PN; zapoznaniu się z problemami ochrony w rezerwatach przyrody: Kruszewiec, Niebieskie Źródła, Dębowiec, Murawy Dobromierskie i inne; funkcjonowaniu i roli Stacji Monitoringu Przyrodniczego na przykładzie stacji w Treście k/sulejowa i Międzynarodowego Centrum Ekologii PAN w Łodzi 3. Długie wyjazdy terenowe trwające od 3 do 6 dni o charakterze interdyscyplinarnym, w których uczestniczą specjaliści z różnych dziedzin: geografowie, botanicy i zoologowie. Celem ich jest poznanie specyfiki poszczególnych regionów naszego kraju zarówno pod kątem ich różnorodności przyrodniczej jak i bogactwa kulturowego. Zajęcia te przeprowadzane są: na Warmii i Mazurach, w Borach Tucholskich, na Górnym Śląsku, w Tatrach, Pieninach i Sudetach. (Załącznik 2, 3) Specyfika tych zajęć wynika również z faktu współuczestnictwa studentów w ich realizacji. Polega to na wcześniejszym przygotowaniu i zreferowaniu w terenie opracowanych tematów. Często ujawniają się w ten sposób prywatne zainteresowania studentów np. budownictwem regionalnym, fotografią przyrodniczą, historią odwiedzanych regionów czy geologią. (Załącznik 4). Szczególną formą rozwijania wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych studentów jest 2. tygodniowe interdyscyplinarne praktikum ekologiczne, które przez wiele lat realizowane było na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego, a obecnie Spalskiego PK. Głównym jego celem jest wyrabianie samodzielności naukowej umiejętności doboru, selekcji, analizy i prezentacji zebranych materiałów i uzyskanych wyników oraz umiejętności współpracy w grupie. 15

16 D. Babska, L. Kucharczyk Oddzielną grupę stanowią zajęcia terenowe realizowane na IV i V roku studiów w ramach tzw. bloków specjalizacyjnych. Dla przykładu studenci bloku Konserwatorska ochrona przyrody oprócz zajęć związanych bezpśrednio z terenem objętym pracą magisterską uczestniczą w wyjazdach: na Roztocze, do Białowieskiego Parku Narodowego, Parku Narodowego Ujścia Warty i Ogrodu Botanicznego w Berlinie. W ostatnich latach, w ramach prac badawczych Katedry Ochrony Przyrody, studenci ostatnich lat studiów, przeprowadzają inwentaryzacje przyrodnicze parków łódzkich. Wyniki tych prac są wykorzystywane w wydawnictwach dotyczących historii i wartości przyrodniczych parków Łodzi. Studenci IV. i V. roku bloku Biologiczne podstawy ochrony wód od kilku lat uczestniczą w Kursie biologii morza, który odbywa się na Lazurowym Wybrzeżu (Francja). Dużą uwagę, szczególnie na pierwszym roku studiów, przywiązuje się do rozbudzenia ciekawości i samodzielności poznawczej studentów na przykładzie najbliższych okolic regionu łódzkiego. W ramach nich uczestnicy tych zajęć poznają: budowę geologiczną wychodni w Zapniowie, Bielowicach i Inowłodzu, kopalnictwo soli, morfologię i rzeźbę strefy krawędziowej Wyżyny Łódzkiej na przykładzie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, funkcjonowanie Arboretum SGGW w Rogowie oraz środowisko przyrodnicze, historię i kulturę Łodzi na całodziennym spacerze doliną rzeki Jasień. Na drugim roku studiów zajęcia terenowe nastawione są m.in. na poznanie systemu ochrony przyrody w Polsce Środkowej. Dlatego w programie znajdują się wizyty w: Kampinoskim Parku Narodowym, Przedborskim Parku Krajobrazowym, Jurajskich PK, i innych chronionych obiektach. W każdym z wymienionych wyżej obiektów przedstawiane są zagadnienia związane z funkcjonowaniem zwiedzanego obiektu i jego specyficzne cechy. Na trzecim i czwartym roku studiów ćwiczenia terenowe prowadzone są na odległych od uczelni obszarach. Studenci poznają przyrodę i funkcjonowanie górskich i wyżynnych parków narodowych (Tatrzańskiego PN, Pienińskiego PN, Babiogórskiego PN, Karkonoskiego PN, Roztoczańskiego PN). Zapoznają się z problemami ochrony środowiska na poddanych silnej antropopresji terenach Górnego Śląska oraz w Górach Izerskich. Poznają środowisko przyrodnicze i kulturowe, dla wielu z nich jeszcze ciągle nieznane. Zajęcia terenowe są istotnym składnikiem procesu dydaktycznego na kierunku ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim. Uświadamiają one złożoność problematyki związanej z ochroną środowiska regionu i kraju, przygotowują do samodzielnej pracy terenowej po ukończeniu studiów, pozwalają poznać nie tylko najbliższe otoczenie zamieszkania, ale także odleglejsze regiony kraju. Ważnym zadaniem zajęć terenowych, szczególnie na pierwszym roku studiów, jest także integracja grupy studentów oraz wypracowanie umiejętności pracy w grupie. Literatura 1. Frątczak J Edukacja przez przyrodę w teorii i praktyce. Zesz. nauk. WSP w Bydgoszczy, Stud. Przyrod. 8: Zaczyński W. P Uczenie się przez przeżywanie. Rzecz o teorii wszechstronnego kształcenia. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa. 16

17 Zajęcia terenowe w programie studiów ochrona środowiska w Uniwersytecie Łódzkim Załącznik 2. Ćwiczenia terenowe Warmia i Mazury I rok studiów stacjonarnych Ćwiczenia: 24 h. semestr 2. Cele ćwiczeń Poznanie charakterystycznych cech krajobrazu ukształtowanego podczas ostatniego zlodowacenia, zapoznanie się z roślinnością jeziorną oraz zamieszkującą te siedliska ornitofauną, rozpoznawanie typu jeziora po zasiedlającej je roślinności, zapoznanie się z charakterystycznymi cechami roślinności występującej w północno-wschodniej części kraju, poznanie bogactwa kulturowego Warmii i wschodniej części Mazur. Tematyka ćwiczeń 1. Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy położony w krajobrazie ukształtowanym w okresie ostatniego zlodowacenia. - Rezerwat florystyczny Czarny Bryńsk (roślinność jeziora eutroficznego, pasy roślinności w jeziorze, kłoć wiechowata element atlantycki w naszej florze). - Rezerwat geomorfologiczno-leśny Jar Brynicy (dąb Rzeczypospolitej pomnik przyrody, przełom rzeki Brynicy, łęg jesionowo-olszowy). - Rezerwat krajobrazowo-torfowiskowy Torfowisko Piaseczeńskie (dystroficzne Jezioro Piaseczeńskie z charakterystyczną roślinnością, roślinność torfowiska przejściowego). 2. Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego (PKPI) obejmujący Jeziorak i sąsiadujące z nim jeziora i obszary leśne. - Rezerwat ornitologiczny Jezioro Karaś (jezioro i otaczające je bagna i lasy jako miejsca lęgowe ptactwa wodnego i błotnego). Poza PKPI. - Rezerwat krajobrazowo-leśny Jasne (oligotroficzne Jezioro Jasne i dystroficzne Jezioro Luba, roślinność torfowiska wysokiego, fauna i flora jeziora oligotroficznego i dystroficznego). W PKPI. - Rezerwat torfowiskowy Zielony Mechacz (bór bagienny, torfowisko wysokie i relikt glacjalny malina moroszka). Poza PKPI. 3. Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich (PKGD) obejmujący zespoły wzgórz morenowych porośniętych naturalnymi lasami liściastymi w tym także bukowymi. - Góra Dylewska najwyższe wzniesienie na terenie PKGD, ścieżka przyrodnicza. - Rezerwat krajobrazowy Źródła Łyny (misy źródliskowe, lasy łęgowe porastające dno doliny Łyny i grądy porastające skarpy jej doliny). Poza PKGD. 4. Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej (PKWE) obejmuje bardzo malowniczy, urozmaicony morfologicznie obszar moreny dennej z zespołami drumlinów i jarów. - Pomnikowy dąb w Kadynach. - Rezerwat leśny Kadyński Las (flora lasu bukowego). - Rezerwat ornitologiczny Jezioro Drużno (miejsce lęgowe ptactwa wodnego i błotnego, stanowiska interesujących gatunków wodnych m.in. grzybieńczyka wodnego). Poza PKWE. 5. Obiekty zabytkowe (zamek krzyżacki w Malborku, Frombork, Muzeum Budownictwa Wiejskiego w Olsztynku). 17

18 D. Babska, L. Kucharczyk Załącznik 3. Ćwiczenia terenowe Górnośląski Okręg Przemysłowy -Tatry Pieniny- Babia Góra III rok studiów stacjonarnych Ćwiczenia: 60 h, semestr 6. Cele ćwiczeń Zapoznanie studentów z problemami ochrony środowiska Górnego Śląska, możliwość obserwacji w terenie zmian wywołanych działalnością przemysłową i dewastacją środowiska, a także przykładów korzystnych działań ochronnych. Celem drugiej części zajęć terenowych jest zapoznanie studentów z walorami przyrodniczymi i turystycznymi górskich parków narodowych. Przekazanie studentom podstaw wiedzy dotyczącej organizacji ochrony przyrody w Polsce na przykładzie parków narodowych Tatrzańskiego, Pienińskiego i Babiogórskiego. Zapoznanie z przyrodą - szczególnie z geologią, geomorfologią, florą i roślinnością polskich Karpat i Sudetów, a także nabycie umiejętności obserwowania i rozpoznawania gatunków roślin i zwierząt w terenie oraz nabycie umiejętności poruszania się w terenie, prowadzenia obserwacji zjawisk przyrodniczych i ich dokumentowania. Tematyka ćwiczeń 1. Śląska konurbacja przemysłowa; problemy kształtowania i ochrony środowiska GOP; odziaływanie przemysłu GOP na atmo-, hydro- i pedosferę; rekultywacja, obszary cenne przyrodniczo. 2. Walory naukowe, przyrodnicze i estetyczne Tatr i Podhala ze szczególnym uwzględnieniem Tatrzańskiego Parku Narodowego: budowa geologiczna Tatr; szata roślinna - flora tatrzańska: gatunki endemiczne, reliktowe i chronione, roślinność - piętra roślinne; ochrona przyrody Tatr - funkcjonowanie TPN; Kotlina Nowotarska - torfowisko Baligówka - rodzaje torfowisk, flora torfowisk; Rezerwat Przełom Białki; funkcjonowanie górskiego, transgranicznego parku narodowego; turystyka a ochrona przyrody ; spotkanie z dyrektorem TPN; Trasy: Dolina Kościeliska, Sarnia Skała, Dolna Białego, Dolina Lejowa, Dolina Roztoki, Dolina Pięciu Stawów, Dolina Rybiego Potoku. 3. Walory naukowe, przyrodnicze i estetyczne Pienińskiego Parku Narodowego: szata roślinna i jej ochrona, flora gatunki endemiczne, reliktowe i chronione; Zbiornik Czorsztyński; walory kulturowe i historyczne Parku - zamek w Niedzicy; trasy: Krościenko n. Dunajcem, Sokolica, Przełęcz Szopka, Wąwóz Sobczański, Sromowce Niżne. 5. Walory naukowe, przyrodnicze i estetyczne Babiogórskiego Parku Narodowego: flora i roślinność Beskidu Wysokiego: turystyka w BPN; trasa: Przełęcz Krowiarki, Sokolica, Babia Góra, Markowe Szczawiny, Zawoja Markowa. 18

19 Ochrona środowiska na uniwersyteckich studiach przyrodniczych Krystyna Borecka Uniwersytet Opolski GENEZA I ROZWÓJ KONCEPCJI KSZTAŁCENIA NA PIERWSZYM W KRAJU UNIWERSYTECKIM KIERUNKU OCHRONA ŚRODOWISKA (PRZYKŁAD OPOLSKI) Zarys treści: W pracy zaprezentowano i dokładnie scharakteryzowano podstawowe elementy, które zarówno in statu nascendi, czyli w chwili tworzenia kierunku, jak i obecnie wywierają największy wpływ na kształt uniwersyteckiej edukacji środowiskowej. Szczególną uwagę zwrócono na założenia koncepcyjne i ogólne zasady konstruowania systemu kształcenia na kierunku OŚ oraz pokazano znaczenie, ważnych dla jego sprawnego funkcjonowania, a zmieniających się w czasie tzw. czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Przedstawione zmiany w organizacji i przebiegu procesu dydaktycznego na kierunku OŚ w Uniwersytecie Opolskim obejmują lata Uwarunkowania zewnętrzne powołania kierunku Ochrony Środowiska Idea stworzenia podstaw profesjonalnego kształcenia w zakresie ochrony środowiska, w ramach samodzielnego kierunku o profilu uniwersyteckim (obok kierunków na uczelniach technicznych, takich jak: Systemy Ochrony Środowiska, Inżynieria Środowiska czy Inżynieria Sanitarna) zrodziła się pod koniec lat 80-tych ubiegłego stulecia w zespole pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska kierowanego przez doc. Krystynę Dubel, i funkcjonującego na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Na forum międzynarodowym rozwój edukacji środowiskowej (symbolicznie oznaczanej EE Environmental Education) już wówczas uznawano za jedno z pilniejszych zadań współczesności i traktowano jako jeden z najskuteczniejszych sposobów osiągnięcia powodzenia i społecznej akceptacji zmian ukierunkowanych na wdrażanie do praktyki zasad ekorozwoju. W naszym kraju transformacja ustrojowo-polityczna zapoczątkowana w 1989 roku i towarzyszące jej przemiany świadomościowe społeczeństwa wywołały po okresie niemal całkowitej ignorancji wobec narastających problemów środowiskowych prawdziwy urodzaj koncepcji dotyczących realizacji najważniejszych celów powstającej polityki ekologicznej państwa i wypełnienia ogromnej luki w społecznej 19

20 K. Borecka wiedzy nt. faktycznego stanu środowiska przyrodniczego w kraju i jego poszczególnych regionach. Powoli oczywisty stawał się fakt, że degradacji środowiska nie powstrzyma się za pomocą samych tylko mechanizmów prawnych bądź ekonomicznych czy nawet określonych rozwiązań technicznych, jeśli nie będzie im towarzyszyć zrozumienie i profesjonalne wsparcie społeczne. Była to konkluzja o istotnym znaczeniu, bowiem w tym czasie poza wymienionymi możliwościami specjalistycznej edukacji środowiskowej w ramach samodzielnego kierunku studiów, istniało w naszym kraju naprawdę niewiele ośrodków akademickich (nie mówiąc o szkolnictwie niższych szczebli) kierujących swoją ofertę dydaktyczną do szerokiego kręgu odbiorców zainteresowanych nie tyle rozwiązaniami inżynierskimi w ochronie środowiska, co rzetelną wiedzą nt. ochroniarskiej profilaktyki i kreowania nowej hierarchii wartości w relacjach człowiek przyroda. Na dobrą sprawę tego typu edukacja była realizowana w owym czasie głównie na studiach podyplomowych, takich jak np. działające od 1969 r. przy AR w Krakowie Studium Podyplomowe Ochrony Przyrody im. S. Myczkowskiego (prof. J. Greszta) i od 1978 r. w SGGW w Warszawie Studium Ochrony i Kształtowania Środowiska (prof. H. Zimny) oraz studia o tej samej nazwie funkcjonujące od 1984 r. w WSP Kielce (prof. S. Więckowska) i od 1987 r. w UMK Toruń (prof. J. Wilkoń-Michalska), czy wreszcie studium uruchomione także w 1987 r. na AGH w Krakowie pod nazwą Kompleksowe Kształcenie z Zakresu Ochrony Środowiska (prof. J. Dobrowolski), a w rok później na Politechnice Lubelskiej Międzyuczelniane Studium Podyplomowe Ochrony Środowiska (prof. L. Pawłowski). Więcej informacji o tych i innych formach profesjonalnej EE (na polskich wyższych uczelniach) przed transformacją ustrojową oraz w latach można znaleźć w obszernym opracowaniu autorstwa Dubel, Borecka (1993). Wszystkie wymienione czynniki zewnętrzne w połączeniu z niezwykłą determinacją i zaangażowaniem zespołu doc. Dubel (także władz WSP w Opolu) zaowocowały uruchomieniem w roku akademickim 1990/1991 pierwszych w kraju stacjonarnych 5-letnich studiów magisterskich (o profilu uniwersyteckim), początkowo o nazwie Systemy Ochrony Środowiska, zmienionej na Ochrona Środowiska po podjęciu przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego (w dniu r.) uchwały o jej zamieszczeniu na obowiązującej wówczas liście kierunków studiów. Na I rok nowego kierunku przyjęto 50 studentów, z których co warto podkreślić sześciu po ukończeniu studiów podjęło (już w Uniwersytecie Opolskim) pracę w charakterze asystenta, a dzisiaj przygotowuje swoje rozprawy habilitacyjne z zakresu szeroko rozumianej ochrony środowiska. O znaczeniu tego pionierskiego dokonania dla rozwoju uniwersyteckiej edukacji środowiskowej świadczy fakt, że już w latach samodzielny kierunek Ochrona Środowiska został uruchomiony w takich polskich uniwersytetach jak: UAM, UG, UŁ, UMCS (studia dwustopniowe), UWr i KUL. W pozostałych uniwersytetach specjalistycz- 20