Witold Szczuciński Tsunami niedoceniane zagrożenie. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Poznań

Transkrypt

1 Witold Szczuciński Tsunami niedoceniane zagrożenie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Poznań

2 dr Witold Szczuciński geolog specjalizacja sedymentologia i geochemia; adiunkt w Instytucie Geologii UAM, członek Akademii Młodych Uczonych PAN; zajmuje się badaniem współczesnych procesów geologicznych, ich zapisem w osadach oraz zagrożeniami naturalnymi w tym tsunami, powodziami, cyklonami. Pracował w licznych projektach, często o interdyscyplinarnym charakterze. Prowadził badania przede wszystkim w Arktyce (Spitsbergen, Grenlandia) oraz w Azji (Morze Południowochińskie, delta Mekongu, wybrzeże i szelf kontynentalny Morza Andamańskiego, wybrzeża Japonii). Badania w Polsce prowadził w Tatrach, na Niżu jak i na Bałtyku. To nie jest jak zwykły sztorm, obserwowany przez wielu z nas na kameralnym Bałtyku. Żadna wichura, nawet najpotężniejsza, nie rozpędziłaby fal do niewyobrażalnej prędkości sięgającej 900 km/godzinę. Szybko przesuwające się fale, początkowo niepozorne, po dotarciu do wybrzeży sięgają już kilkudziesięciu metrów wysokości. Wtedy jest już na wszystko za późno. Dziesiątki tysięcy ludzi porywają na zawsze zwały wód, a po portowych miastach, do kilku kilometrów w głąb lądu, pozostają wyłącznie wspomnienia. Na tak potężną moc składają się niepowstrzymane siły dwóch żywiołów: ziemi i wody. Współczesny człowiek, odurzony stworzoną przez siebie cywilizacją, trwa w przekonaniu, że przejął panowanie nad światem przyrody. Wyjaśnił już niemal wszystko, od płatka śniegu po zorzę polarną, a jednak wobec potężnych żywiołów o niszczycielskiej sile pozostaje podobnie bezradny, jak kilkaset, kilka tysięcy lub kilkadziesiąt tysięcy lat wcześniej. Poznać i zrozumieć nie oznacza bowiem: opanować, a tym bardziej: zlekceważyć. Choć nie udało się dotychczas zapobiec podziemnym erupcjom z hipocentrum pod dnem oceanu ani powstrzymać ruchów tektonicznych płyt kontynentalnych i nie wydaje się, aby było to możliwe w najbliższym czasie, to badania źródeł fali portowej, jak tłumaczy się z japońskiego złowrogie słowo tsunami, mogą pozwolić na złagodzenie jej skutków. Największe nadzieje budzi opracowanie skutecznego sposobu wczesnego ostrzegania przed nadchodzącą katastrofą. Analiza zjawisk poprzedzających wstrząsy pozwoli na przewidywanie czasu, miejsca i siły ich wystąpienia, podobnie, jak dziś przewiduje się porywiste wiatry, ostrzega przed burzami i informuje o nadchodzącej fali powodziowej. Kiedyś jedynym kluczem do tajemnic pogody były nisko latające jaskółki, dziś skutecznie działa globalna sieć stacji meteorologicznych. Niewątpliwie podobnie stanie się z wieloma zagadkami ukrytymi pod skorupą ziemską. Oby tak było, gdyż mimo, że kameralny Bałtyk, szczęśliwie pozbawiony bezpośredniego połączenia z Oceanem Spokojnym, prawdopodobnie nigdy nie zazna skutków uderzenia potężnych fal, jednak, jak boleśnie uczy katastrofa z marca 2011 roku, tsunami metaforycznie i pośrednio, zyskuje zasięg globalny (A. BABCZYŃSKA dla serwisu internetowego

3 Wstęp Od zarania dziejów ludzie są narażeni na liczne zagrożenia i kataklizmy powodowane między innymi wybuchami wulkanów, trzęsieniami ziemi, katastrofalnymi powodziami, suszami czy olbrzymimi osuwiskami. Większości z nich nie da się uniknąć, można co najwyżej próbować je prognozować i przygotowywać się na nie aby zredukować skutki. W ostatniej dekadzie do listy najtragiczniejszych w skutkach zagrożeń dołączyło jeszcze jedno, do tej pory nieco niedoceniane zagrożenie fale tsunami. Pomimo, że znane były od starożytności, jeden z pierwszych opisów fal tsunami znajdziemy już w napisanej w V wieku p.n.e. przez TUKIDYDESA z Aten Wojnie peloponeskiej, to w powszechnej świadomości funkcjonują od grudnia 2004 roku, kiedy to światem wstrząsnęła katastrofa spowodowana tsunami w basenie Oceanu Indyjskiego. Miała ona ogromne rozmiary zginęło według różnych źródeł między a osób będących obywatelami 51 państw, również takich, do których wybrzeży nie dotarła. Na przykład, ilość obywateli Szwecji przebywających na wakacjach w Tajlandii, którzy zginęli lub ucierpieli w wyniku tsunami była tak wielka, że premier Szwecji GÖRAN PERSSON, wyraził obawę, że uderzenie tsunami było największą naturalną katastrofą w historii tego kraju. Historia tsunami z 2004 roku pokazała, że tak ogromnej liczby ofiar można by uniknąć gdyby ludzie posiadali chociażby podstawową wiedzę o tym zagrożeniu. Dobitnym przykładem jest historia dziesięcioletniej dziewczynki TILLY SMITH, która wraz z rodzicami spędzała wakacje na wyspie Phuket w Tajlandii. Kiedy zobaczyła, że poziom wody przy plaży nagle się znacząco obniża zaalarmowała rodziców i przebywających w okolicy turystów. Wszyscy zdążyli uciec przed tsunami. Dziewczynka wyniosła wiedzę o zjawiskach mogących poprzedzać zalew wybrzeża przez falę tsunami ze szkolnych lekcji geografii.

4 154 Witold Szczuciński Celem tego artykułu jest przybliżenie czytelnikom zjawiska tsunami: czym jest, co je powoduje, jak często i gdzie występuje, jakie są jego skutki oraz próba odpowiedzi na pytania o możliwość prognozowania wystąpienia fal tsunami. Artykuł kończy krótki poradnik co robić aby przeżyć falę tsunami. Co to jest fala tsunami? Fale tsunami podobnie jak wiele innych zjawisk przyrodniczych nie mają bardzo precyzyjnej definicji. Termin tsunami pochodzi z języka japońskiego i oznacza falę portową. W zatokach, gdzie często są zlokalizowane porty, dochodziło często do spiętrzenia fal tsunami co prowadziło niejednokrotnie nawet do zniszczenia całych osad. Obecnie termin tsunami definiuje się najczęściej jako długą oceaniczną falę grawitacyjną (lub zespół fal), wywołaną nagłym pionowym ruchem dna lub znaczącym zaburzeniem powierzchni oceanu. Ruch dna morskiego lub powierzchni oceanu może być spowodowany przez szereg czynników trzęsienia ziemi, osuwiska, wybuchy wulkanów, upadki asteroid jak również przez niektóre nagłe zjawiska meteorologiczne. Niezależnie od czynnika generującego, tsunami cechują się znaczną długością fali (nawet rzędu setek kilometrów), przy stosunkowo małej amplitudzie na otwartym morzu zwykle nie przekraczającej 3 metrów. W płytkich wodach fale te ulegają skróceniu a ich wysokość odpowiednio się zwiększa powodując często katastrofalny zalew strefy wybrzeża. Na przykład nizina w pobliżu Sendai została zalana 11 marca 2011 roku przez falę o wysokości kilkunastu metrów na odległość do 5 km od brzegu (Rys. 1). Przyczyny fal tsunami Uważa się, że trzy czwarte wszystkich fal tsunami są generowane w wyniku nagłego ruchu dna morskiego podczas trzęsienia ziemi (Tab. 1). Warto tu podkreślić, że nawet bardzo silne trzęsienie ziemi, które jednak nie powoduje znaczącego pionowego ruchu dna morskiego (a na przykład przesunięcie poziome w skorupie ziemskiej) nie będzie generować fal tsunami. Zwykle trzęsienia ziemi, które generują fale tsunami mają magnitudę ponad 6,5, chociaż najbardziej efektywne są przy magnitudzie >8, a ich ognisko znajduje się relatywnie płytko do kilkudziesięciu km pod dnem morskim. Powodują one nagłe przesunięcie wzdłuż uskoków dna morskiego na znacznych obszarach. Na przykład, szacuje się, że tsunami Tohokuoki z 11 marca 2011 roku było wywołane przez pionowe przesunięcie o około 40 m bloku o wymiarach około 200 na 450 km.

5 TSUNAMI 155 RYS. 1. Fala tsunami z 11 marca 2011 roku na nizinie Sendai, Japonia. Ujęcia z filmu nakręconego na lotnisku w Sendai pokazujące stopniowe zalewanie lotniska przez wody tsunami niosące między innymi samochody i samoloty. Prędkość czoła fali została oszacowana na 4 m/s [GOTO i in., 2011]. Zdjęcia udostępnione przez Japan Coast Guard.

6 156 Witold Szczuciński Trzęsienia ziemi są również często przyczyną osuwisk, zarówno podmorskich jak i takich, które inicjowane są na lądzie i wkraczają do morza (Rys. 2). Wielkie podmorskie osuwiska mogą powodować fale tsunami o rozmiarach porównywalnych do tych generowanych przez wielkie trzęsienia ziemi. Na przykład około 8 tysięcy lat temu miało miejsce osuwisko Storegga na Morzu Norweskim, które wywołało falę zalewającą wybrzeża Szkocji, Norwegii ale również Islandii i Grenlandii. Z kolei, osuwiska na wybrzeżach mogą generować fale tsunami o mniejszym zasięgu, ale z kolei o dużej wysokości zalewu. Dobrym przykładem są tu osuwiska i fale tsunami z Paatuut w zachodniej Grenlandii (Rys. 2; Tab. 1), która osiągnęła wysokość 50 m n.p.m. oraz z zatoki Lituya na Alasce, gdzie fala zalała przeciwległy do usuwiska stok fiordu na wysokość około 500 m! Była to najwyższa fala tsunami w czasach historycznych. RYS. 2. Zdjęcie osuwiska Paatuut (zachodnia Grenlandia), które miało miejsce 21 listopada 2000 roku. W trakcie osuwiska zostało gwałtownie, z prędkością około 140 km/godzinę, przemieszczone 260 milionów ton skał, które docierając do morza wywołały falę tsunami osiągającą wysokość zalewu do 50 m n.p.m. [DAHL-JENSEN i in., 2004]. Zdjęcie wykonane ze śmigłowca dzień po osuwisku i tsunami. Szczyty gór mają około 2000 m n.p.m. Zdjęcie dzięki uprzejmości policji w Ilulissat, Grenlandia.

7 TSUNAMI 157 TAB. 1. Lista fal tsunami, które miały miejsce od roku 2000 o wysokości fali >2m. Za: National Geophysical Data Center/World Data Center (NGDC/WDC) Global Historical Tsunami Database. Data Obszar źródłowy tsunami Indonezja (Sulawezi) Papua Nowa Gwinea Grenlandia (Paatuut) Przyczyna (podana magnituda trzęsień ziemi) Maksymalna wysokość fali na wybrzeżu [m] trzęsienie ziemi (7,6) 6,0 trzęsienie ziemi (8,0) 3,0 osuwisko 50,0 Liczba ofiar śmiertelnych Peru trzęsienie ziemi (8,4) 7, Filipiny (Mindanao) Papua Nowa Gwinea Włochy (Stromboli) Wyspy Salomona trzęsienie ziemi (7,5) 3,0 trzęsienie ziemi (7,6) 5,5 aktywność wulkaniczna i osuwisko 10,9 trzęsienie ziemi (7,3) 2, Algieria trzęsienie ziemi (6,8) 3, Montserrat (Male Antyle) Japonia (Hokkaido) Indonezja (na zachód od Sumatry) aktywność wulkaniczna 4,0 trzęsienie ziemi (8,3) 3,9 trzęsienie ziemi (9,1) Straty materialne w milionach $ USD 50, Indonezja trzęsienie ziemi (8,7) 3, Indonezja (Seram) Indonezja (Jawa) Wyspy Salomona trzęsienie ziemi (6,7) 3,5 4 trzęsienie ziemi (7,7) 20, trzęsienie ziemi (8,1) 12,1 52

8 158 Witold Szczuciński Chile trzęsienie ziemi (6,2) 7, Peru trzęsienie ziemi (8,0) 10, Indonezja (Sumatra) Kanada (jezioro Chehalis) Stany Zjednoczone (Maine) trzęsienie ziemi (8,4) 5 osuwisko 2 nieznane 3,6 0, Honduras trzęsienie ziemi (7,3) Samoa trzęsienie ziemi (8,0) 22, Wyspy Salomona trzęsienie ziemi (7,1) Haiti trzęsienie ziemi (7,0) Chile trzęsienie ziemi (8,8) Indonezja (Sumatra) Japonia (Honsiu) trzęsienie ziemi (7,8) trzęsienie ziemi (9,0) 38, Około 5% fal tsunami powstaje w związku z działalnością wulkaniczną. Ta działalność może przejawiać się na kilka sposobów. Podczas gwałtownej erupcji może dojść do powstania szybkiego spływu piroklastycznego do morza. Taka sytuacja miała zapewne miejsce podczas znanego wybuchu wulkanu Krakatau w 1883 roku. Może się również zdarzyć, że stożek wulkanu zapadnie się w związku z opróżnieniem komory magmowej. Znane są również przypadki kiedy dochodziło do osunięcia ogromnych fragmentów stoków wulkanów. Takie przypadki są udokumentowane w zapisie geologicznym i były zapewne odpowiedzialne za jedne z największych fal tsunami w dziejach Ziemi. Spośród innych przyczyn powstania fal tsunami do najbardziej spektakularnych należą impakty upadki asteroidów. Z badań modelowych wynika, że aby powstała fala tsunami asteroida musi mieć minimalną średnicę rzędu 100 do 500 m. Najlepiej udokumentowany w zapisie geologicznym przypadek tsunami spowodowanego impaktem jest kataklizm jaki miał miejsce w późnej kredzie kiedy powstał krater Chicxulub w rejonie Jutakanu i z którym wielu wiąże kryzys w rozwoju wielu grup organizmów z dinozaurami w pierwszym rzędzie. Do rzadszych przyczyn powstawania fal tsunami należą specyficzne warunki meteorologiczne, związane przede wszystkim z nagłą zmianą ciśnienia atmosfe-

9 TSUNAMI 159 rycznego nad dużym obszarem. Długie fale powstają również w wyniku przewracania się dużych gór lodowych oraz podczas katastrofalnych powodzi. Jak często i gdzie występują? Fale tsunami, z geologicznej perspektywy, nie są zjawiskiem rzadkim. Tabela 1 przedstawia zestawienie tsunami z ostatniej dekady średnio co roku miały miejsce 2 do 3 fal o rozmiarach powodujących zniszczenia. Należy jednak pamiętać, że ponadto co roku ma miejsce wiele fal tsunami o mniejszych rozmiarach. Oczywiście biorąc pod uwagę określone wybrzeże to okazuje się, że częstotliwość jest stosunkowo mała. Fale tsunami mogą występować co około 100 lat (np. Hokkaido, [NANAYAMA i in., 2003]), 500 lat (np. Tajlandia, [JANKAEW i in., 2008], bądź co kilkadziesiąt tysięcy lat, jak to ma miejsce na wielu wybrzeżach. Fale tsunami są znane ze wszystkich basenów oceanicznych. Najczęściej jednak zdarzają się na Pacyfiku (ponad 50%) szczególnie u wybrzeży Japonii, Kamczatki, Chile, Alaski, Kalifornii oraz na Hawajach. Szacuje się, że około 20% fal tsunami powstaje w rejonie południowo-wschodniej Azji, przede wszystkim u wybrzeży Indonezji (Jawa, Sumatra) ale również Filipin czy Papui Nowej Gwinei. Kolejnym obszarem gdzie fale tsunami są szczególnie powszechne są Karaiby, gdzie relatywnie częste są tsunami związane zarówno z trzęsieniami ziemi jak i wybuchami wulkanów. Bliższe nam obszary również są narażone na fale tsunami dotyczy to przede wszystkim basenu Morza Śródziemnego, gdzie udokumentowano około 10% wszystkich znanych tsunami. Znana jest historia erupcji wulkanu Santorini niedaleko Krety, która miała miejsce około 1640 roku p.n.e. i mogła utworzyć tsunami o wysokości około 90 m. Niektórzy wiążą to wydarzenie z opowieściami o zatopieniu Atlantydy. W czasach historycznych zarejestrowano ponad 300 tsunami w rejonie śródziemnomorskim. Do najbardziej zagrożonych obszarów należą wschodnie wybrzeża (Grecja, Turcja, Izrael) oraz Włochy, gdzie w ciągu ostatnich 2000 lat zanotowano 67 tsunami. Jedno z najtragiczniejszych miało miejsce stosunkowo niedawno. W 1908 roku trzęsienie ziemi i tsunami w rejonie Messyny spowodowały śmierć 8000 osób. W rejonie północnego Atlantyku fale tsunami są rzadsze ale wiele z nich osiągnęło znaczne rozmiary. Szczególnie znane jest trzęsienie ziemi i tsunami z 1755 roku, kiedy to fala o wysokości do 15 m zniszczyła porty w Lizbonie, Kadyksie i na Maderze i dotarła również do Karaibów gdzie miała 7 m wysokości. Z danych geologicznych wiemy również o wielkim tsunami spowodowanym przez podmorskie osuwisko Storegga około 8000 lat temu, ale podobne zjawiska, choć o nieco mniejszych rozmiarach, zachodzą również współcześnie np. w 1929 roku w rejonie Nowej Funlandii. Morze Bałtyckie nie jest postrzegane jako obszar gdzie należałoby się spodziewać występowania fal tsunami. Jednakże dla ostatnich kilkunastu tysięcy lat

10 160 Witold Szczuciński udokumentowano na podstawie osadów szereg prawdopodobnych zjawisk tego typu w Szwecji [MÖRNER, 2008]. Natomiast historyczne zapisy zjawiska zwanego niedźwiedziem morskim na południowym wybrzeżu Bałtyku wskazują, że mogły to być zalewy morskie spowodowane falami o charakterystyce typowej dla fal tsunami. Geneza tych ostatnich jest jednak jak dotąd nieznana, brak również ich potwierdzenia w zapisie geologicznym. Z danych archiwalnych wynika, że tego typu zjawiska mogły zdarzać się nawet co kilkadziesiąt lat, a czasami osiągały znaczne rozmiary na przykład w 1497 roku zalew morza sięgnął lokalnie, prawdopodobnie aż do wysokości kilkunastu metrów [PIOTROWSKI, 2007]. Jakie są skutki fal tsunami? Fale tsunami powodują cały zestaw skutków, wiele z nich odczuwanych jest przez dziesiątki lat. Do tych najbardziej bolesnych należą przede wszystkim ofiary śmiertelne, których liczba sięga setek tysięcy w ostatnich latach (Tab. 1). Należy jednak pamiętać, że jeszcze większa jest zwykle liczba rannych oraz tych, którzy musieli zostać przesiedleni w związku z utratą domów czy miejsc pracy. Liczba tych ostatnich po tsunami w 2004 roku została oszacowana na ponad milion osób. Straty ekonomiczne zależą w dużym stopniu nie tylko od wielkości fali ale i od tego jak rozwinięta była infrastruktura na zalanym wybrzeżu. Dobrze to ukazuje porównanie wielkości strat materialnych podczas dwóch ostatnich wielkich tsunami: na Oceanie Indyjskim w 2004 roku i w Japonii w 2011 (Tab. 1). Pierwsze tsunami zalało przede wszystkim obszary rolnicze bądź przeznaczone pod turystykę. Tsunami w Japonii z kolei dotknęło również liczne obszary przemysłowe (Rys. 3), a straty osiągnęły rekordową wartość w historii katastrof naturalnych. W dużej mierze przyczyniła się do tego awaria elektrowni jądrowej w Fukushimie. Elektrownie jądrowe są często budowane w pobliżu wybrzeży ponieważ potrzebują bardzo dużej ilości wody do chłodzenia. Tak też było w przypadku tej jednej z najstarszych elektrowni jądrowych w Japonii. Miała falochron, który mógł zatrzymać falę o wysokości 5,5 metra. Jednak 11 marca metrowa fala tsunami przelała się bez trudu przez falochron. Reaktory zatrzymały się automatycznie, ale ich system chłodzenia uległ uszkodzeniu doprowadzając do katastrofy, której skutki trwają do dziś. Fale tsunami powodują również wiele zmian w środowisku. Erodują osady morskie i często doprowadzają do erozji wybrzeży i zmiany linii brzegowej, szczególnie w pobliżu ujść rzecznych. Osady porwane z dna morza, plaży i niektórych obszarów lądowych są częściowo deponowane w strefie zalanej przez falę pokrywając wcześniejszą glebę zasolonym, często piaszczystym osadem. Ma to oczywiście konsekwencje dla rozwoju szaty roślinnej, szczególnie upraw, które nie są odporne na zasolenie gleb. Fale tsunami mogą również prowadzić do przekształcenia całych ekosystemów, mają duży wpływ na rafy koralowe, łąki przybrzeżne itp.

11 TSUNAMI 161 RYS. 3. Kompletnie zniszczone przez Tohoku-oki tsunami (11 marca 2011) miasto Minami- Sanriku. Na pierwszym planie pozostałości fundamentów domów mieszkalnych. Fala tsunami sięgała najwyższego piętra budynku widocznego w tle. Dach tego budynku był zaprojektowany jako miejsce ewakuacji i miał odpowiednio wzmocnioną konstrukcję. Fot. W. SZCZUCIŃSKI. Jak przewidujemy fale tsunami? Na dzień dzisiejszy nie jesteśmy w stanie dokładnie przewidzieć kiedy nastąpi trzęsienie ziemi lub osuwisko a zatem nie potrafimy również przewidzieć fali tsunami. Możliwe jest jednak wyznaczenie stref potencjalnie narażonych na takie fale, jak i określenie prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Oparte to jest zwykle o analizę danych historycznych i geologicznych połączonych z modelowaniem numerycznym. Zapis historyczny jest stosunkowo krótki, dla wielu obszarów systematyczne informacje pisane są gromadzone od zaledwie wieku. Dlatego szczególną rolę w określaniu zagrożenia falami tsunami odgrywa badanie osadów pozostawionych przez fale (Rys. 4). Obecność takich osadów informuje nas, że dany obszar był już w przeszłości zalewany przez falę tsunami więc może do tego zapewne dojść i w przyszłości. Czasami można znaleźć więcej warstw osadów tsunami, wtedy można określić częstotliwość występowania tsunami. Z kolei śledząc zasięg osadów tsunami można określić szerokość minimalnej strefy zagrożenia jest to szczególnie ważne z punktu widzenia planowania przestrzennego, wybierania lokalizacji dla ważnych budynków (szkół, szpitali, elektrowni) oraz wyznaczania dróg ewakuacji (Rys. 5). Chociaż nie jesteśmy w stanie przewidzieć fali tsunami to jednak w wielu przypadkach możemy ją wykryć zanim dotrze do wybrzeża i ogłosić alarm z odpowiednim wyprzedzeniem. Zajmują się tym ośrodki wczesnego ostrzegania, które są szczególnie dobrze rozwinięte na Pacyfiku. Stale monitorowane są sejsmometry, które informują

12 162 Witold Szczuciński nas o sile trzęsień ziemi i ich lokalizacji. W przypadku wystąpienia silnego podwodnego trzęsienia ziemi jest wysyłane ostrzeżenie, które następnie jest modyfikowane w zależności od napływających danych. Dane te dostarczane są między innymi przez tsunamometry głębokowodne czujniki ciśnienia, które są w stanie wykryć przechodzącą nad nimi falę tsunami. Takie dane są wykorzystywane do modelowania w czasie rzeczywistym, dzięki czemu obecnie można z dość dużą precyzją podać informację na temat spodziewanego czasu dotarcia fali tsunami do brzegu. Dla ratowania życia ludzkiego kluczowe jest jednak skuteczne i szybkie przekazanie tej informacji za pośrednictwem radia, telewizji, telefonów komórkowych, sygnałów dźwiękowych itp., co w praktyce bywa trudne. Niezbędna jest również wiedza mieszkańców obszarów nadmorskich na temat koniecznych działań w przypadku alarmu, znajomość dróg i miejsc ewakuacji. W niektórych społecznościach (np. w Japonii) istnieje system edukacji przygotowujący na wypadek tsunami. Jego skuteczność okazała się wysoka podczas ostatniego tsunami. W większości przypadków ponad 95% ludności znajdującej się w strefie zalanej przez tsunami zdołała się z niej ewakuować. RYS. 4. Wkop pokazujący piaszczyste osady tsunami z 11 marca 2011 roku w Japonii na powierzchni oraz starszą warstwę piasków, która została złożona przez tsunami w 869 roku. Obecność tej starszej warstwy wskazuje, że obszar ten był potencjalnie narażony na fale tsunami. Nieregularne, jasne fragmenty ponad starszą warstwą piaszczystą to są popioły wulkaniczne, które pomagają określić wiek poszczególnych zdarzeń, ale jednocześnie pokazują, że fale tsunami nie są w tamtym regionie jedynym zagrożeniem naturalnym. Fot. W. SZCZUCIŃSKI.

13 TSUNAMI 163 RYS. 5. Znak wskazujący drogę ewakuacji w przypadku fali tsunami, Tajlandia. Fot. W. SZCZUCIŃSKI. Co zrobić by przeżyć? Występowanie fal tsunami na polskim wybrzeżu jest przedmiotem badań i jak dotąd nie były prowadzone żadne działania w kierunku tworzenia systemu ostrzegania i ochrony. Zatem w przypadku wystąpienia takiego zjawiska poniższe uwagi mogą być przydatne nawet nad Bałtykiem. Wielu Polaków wybiera się często na wakacje w różne rejony świata. Niektóre z nich (Turcja, Tajlandia, Wyspy Kanaryjskie) znane są z występowania fal tsunami w przeszłości. Przed podróżą warto dowiedzieć się czy wybrzeże nad które się wybieramy jest narażone na tsunami i czy ma systemy ostrzegania/ewakuacji. Jeżeli tak to warto zapoznać się z nimi. Doświadczenia poprzednich zdarzeń tsunami pozwoliły stworzyć poradnik opisujący działania, które mogą pomóc przetrwać tsunami. Poniżej przedstawione informacje stanowią wyciąg z publikacji amerykańskiej służby geologicznej (USGS, [ATWATER i in., 2005]) pod tytułem Surviving a Tsunami Lessons from Chile, Hawaii, and Japan ( Przetrwać tsunami lekcje z Chile, Hawajów i Japonii ).

14 164 Witold Szczuciński 1. Reaguj na naturalne sygnały, nie czekaj na oficjalny alarm. Te naturalne sygnały to trzęsienie ziemi, nagłe obniżanie się poziomu morza (występuje w przypadku około 50% tsunami), nietypowy ruch wody. Te sygnały są szczególnie ważne jeżeli jesteśmy w obszarze gdzie fale tsunami są generowane blisko wybrzeża (np. Jawa, Sumatra) i oficjalny alarm może dotrzeć za późno. 2. Reaguj na oficjalny alarm, nie ignoruj go. Jeżeli pojawi się już oficjalny alarm to bezwzględnie nie należy go ignorować. 3. W przypadku zaobserwowania naturalnych sygnałów lub zaistnienia alarmu uciekaj na wysoko położony obszar i pozostań tam. Uciekając kieruj się znakami dróg ewakuacyjnych (Rys. 5), pozostaw mienie i w miarę możliwości pomóż innym. Uciekaj pieszo drogi bowiem mogą być zniszczone po trzęsieniu ziemi. Po dotarciu na miejsce ewakuacji pozostań tam aż do odwołania alarmu, nie wracaj po dobytek po ustąpieniu pierwszej fali spodziewaj się wielu fal, ostatnie mogą być nawet po kilku godzinach. 4. Jeżeli nie masz możliwości ucieczki w głąb lądu to wejdź na wysoki budynek, drzewo lub chwyć się przedmiotów, które mogą się unosić na wodzie. Czasami nie ma wystarczająco dużo czasu aby uciec na wysoko położony obszar (strefa zalewu może sięgać nawet kilku km w głąb lądu). W takim wypadku najlepiej wejść na najwyższe piętro bądź dach budynku. Jeśli nie ma budynku to przynajmniej trzeba postarać się wejść na drzewo. Jeśli nie można wspiąć się na nic, to trzeba chociaż chwycić się czegoś co będzie unoszone na wodzie (deski itp.). Ostatnie dekady pokazały jak wielka jest cena niedoceniania zagrożenia tsunami. Większość tsunami nie ma takich rozmiarów jak te z 2004 czy 2011, ale nie znaczy to, że należy je ignorować, mogą one również mieć tragiczne konsekwencje. Badania naukowe nad falami tsunami należą obecnie do jednych z najintensywniej rozwijających się dziedzin i w ciągu najbliższych dekad z pewnością znacząco wzrośnie nasza wiedza o tym zjawisku oraz sposobach przygotowania się na nie. Piśmiennictwo 1. ATWATER B.F., CISTERNAS M., BOURGEOIS J., DUDLEY W.C., HENDLEY II J.W., STAUFFER P.H. 2005: Surviving a Tsunami Lessons from Chile, Hawaii, and Japan. U.S. Geological Survey, Circular 1187, 2. DAHL-JENSEN T., LARSEN L.M., PEDERSEN S.A.S., PEDERSEN J., JEPSEN H.F., PEDERSEN G.K., NIELSEN T., PEDERSEN A.K., VON PLATEN-HALLERMUND F., WENG W. 2004: Landslide and tsunami 21 November 2000 in Paatuut, West Greenland. Natural Hazards 31: GOTO K., CHAGUÉ-GOFF C., FUJINO S., GOFF J., JAFFE B., NISHIMURA Y., RICHMOND B., SUGAWARA D., SZCZUCIŃSKI W., TAPPIN D.R., WITTER R., YULIANTO E. 2011: New insights into tsunami risk from the 2011 Tohoku-oki event. Marine Geology 290: JANKAEW K., ATWATER B.F., SAWAI Y., CHOOWONG M., CHAROENTITIRAT T., MARTIN M.E., PRENDERGAST,A. 2008: Medieval forewarning of the 2004 Indian Ocean tsunami in Thailand. Nature 455:

15 TSUNAMI MÖRNER N.A. 2008: Tsunami events within the Baltic. Polish Geological Special Papers 23: NANAYAMA F., SATAKE K., FURUKAWA R., SHIMOKAWA K., ATWATER B.F., SHIGENO K., YAMAKI S. 2003: Unusually large earthquakes inferred from tsunami deposits along the Kuril trench. Nature 424: National Geophysical Data Center/World Data Center (NGDC/WDC) Global Historical Tsunami Database, Boulder, CO, USA. ( 8. PIOTROWSKI A. 2007: Tsunami AD [W:] NIEDERMEYER R.O. i in. (red.). Geo- Pomerania, Szczecin 2007, Geology cross-bordering the Western and Eastern European Platform, Excursion Guide. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 424: