WYKLUCZENIE CYFROWE NA MAZOWSZU. Wyniki badań

Transkrypt

1

2 WYKLUCZENIE CYFROWE NA MAZOWSZU Wyniki badań

3 2 Autorzy: Halina Sobocka-Szczapa Łukasz Arendt Paweł Daniłowicz Elżbieta Kryńska Iwona Kukulak-Dolata Joanna Mirosław Iwona Poliwczak Beata Samoraj-Charitonow Agnieszka Smoder Maria Szymczak

4 3 WYKLUCZENIE CYFROWE NA MAZOWSZU Wyniki badań redakcja naukowa Halina Sobocka-Szczapa Warszawa 2011

5 4 Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Publikacja przygotowana w ramach serii Studia i Monografie Publikacja jest rezultatem realizacji Projektu: Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu PROGRAM OPERACYJNY KAPITAŁ LUDZKI PRIORYTET VII. Promocja integracji społecznej DZIAŁANIE 7.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY Bożena Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca), Marek Bednarski, Zdzisław Czajka, Daria Szatkowska, Danuta Szymanowska, Gertruda Uścińska, Jerzy Wratny Recenzent Prof. dr hab. Łukasz Sułkowski Projekt okładki Luiza Patrycja Daab Redakcja Beata Maria Mizerska Skład komputerowy Daria Szatkowska Copyright by Instytut Pracy i Spraw Społecznych, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy ISBN Druk: Matrix, nakład 600 egz., 26 ark. wyd.

6 SPIS TREŚCI WYKAZ UŻYWANYCH SKRÓTÓW... 9 Halina Sobocka-Szczapa WPROWADZENIE Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder Rozdział I SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE I WYKLUCZENIE CYFROWE W DOKUMENTACH POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po 2005 roku Dokumenty uwzględniające rozwój informatyzacji w Polsce Dokumenty strategiczne i programy dotyczące społeczeństwa informacyjnego oraz wykluczenia cyfrowego na Mazowszu (perspektywa regionalna i lokalna) Iwona Poliwczak Rozdział II CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO Położenie geograficzne Ludność i struktura demograficzna Sytuacja na rynku pracy Potencjał ekonomiczny województwa Działalność badawczo-rozwojowa Działalność innowacyjna Środki automatyzacji oraz technologie informacyjne i telekomunikacyjne w przedsiębiorstwach Dostęp do komputerów i Internetu w szkołach dla dzieci i młodzieży Wykorzystanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych Łączność... 94

7 6 Spis treści Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak Rozdział III UMIEJĘTNOŚCI INFORMATYCZNE MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO Charakterystyka testu umiejętności technologii informatycznych Umiejętności informatyczne badanej populacji Struktura umiejętności informatycznych według cech demograficznych Struktura umiejętności informatycznych według cech społeczno-ekonomicznych Posiadanie komputera, źródła wiedzy oraz sposoby korzystania z komputera jako determinanty umiejętności informatycznych Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa Rozdział IV PODAŻOWA STRONA RYNKU PRACY WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO Wykluczenie cyfrowe pracujących Charakterystyka badanej populacji osób pracujących Wykorzystanie narzędzi ICT w miejscu pracy ICT w gospodarstwach domowych osób pracujących Wykluczenie cyfrowe bezrobotnych Ogólna charakterystyka uczestników badania Umiejętności z zakresu ICT a aktywność zawodowa bezrobotnych Aktywność edukacyjna bezrobotnych w zakresie ICT Dostępność urządzeń i programów ICT w gospodarstwach domowych bezrobotnych Przestrzenne zróżnicowanie wykluczenia cyfrowego bezrobotnych Wykluczenie cyfrowe biernych zawodowo Charakterystyka badanej populacji osób biernych zawodowo Wykorzystanie ICT w ostatnim miejscu pracy osób biernych zawodowo Potencjalna aktywność edukacyjna osób biernych zawodowo ICT w gospodarstwach domowych osób biernych zawodowo Wykluczenie cyfrowe osób uczących się Charakterystyka badanej populacji osób uczących się Wykorzystanie ICT w procesie kształcenia Efektywność kształcenia z zakresu kompetencji ICT Dotychczasowa i potencjalna aktywność edukacyjna osób uczących się ICT w gospodarstwach domowych osób uczących się

8 Spis treści 7 Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław Rozdział V POPYTOWA STRONA RYNKU PRACY WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO Prezentacja próby badawczej Próba badawcza podmiotów gospodarczych Próba badawcza respondentów Cechy firm związane z ICT Wyposażenie przedsiębiorstw w komputery Sposoby wykorzystania komputerów w przedsiębiorstwach Korzystanie z Internetu w badanych przedsiębiorstwach Posiadanie strony internetowej Wykorzystywanie narzędzi komunikacji internetowej Bariery wdrażania rozwiązań informatycznych Inwestycje w rozwój nowych technologii Rodzaje inwestycji Źródła finansowania inwestycji Ocena zasobów pracy Szkolenia pracowników Rekrutacja pracowników Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata Rozdział VI INSTYTUCJE WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO A WYKLUCZENIE CYFROWE Charakterystyka badanych populacji Szkoły podstawowe i ponadpodstawowe Infrastruktura teleinformatyczna Wykorzystanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych Przygotowanie kadry pedagogicznej do korzystania z technologii informatycznych Szkoły wyższe Infrastruktura teleinformatyczna Wykorzystanie technologii informatycznych Umiejętności informatyczne kadry szkół wyższych Powiatowe urzędy pracy Infrastruktura teleinformatyczna Kapitał ludzki i e-umiejętności pracowników powiatowych urzędów pracy Strona internetowa w działalności powiatowych urzędów pracy

9 8 Spis treści 4.4. Usługi on-line w systemie powiatowych urzędów pracy województwa mazowieckiego Technologie informacyjne i telekomunikacyjne jako przedmiot usług szkoleniowych PUP Urzędy gmin Infrastruktura teleinformatyczna Kapitał ludzki i e-umiejętności kadr urzędów gmin Strona internetowa w urzędach gminy Usługi on-line w działalności urzędów gmin Budowanie społeczeństwa informacyjnego w gminach Analiza komparatywna Instytucje edukacyjne Urzędy Halina Sobocka-Szczapa (opracowanie) PODSUMOWANIE, WNIOSKI I REKOMENDACJE LITERATURA Akty prawne Dane statystyczne Źródła internetowe ANEKS

10 WYKAZ UŻYWANYCH SKRÓTÓW ADSL CRM DSL (ang. Asymmetric Digital Subscriber Line) technika umożliwiająca asymetryczny dostęp do sieci teleinformatycznych, w tym do Internetu. Jest odmianą DSL. Asymetria polega na tym, iż przesyłanie danych do użytkownika (z Internetu) jest szybsze od odwrotnego transferu. Technologia ta stworzona została z myślą o użytkownikach częściej odbierających dane (np. ze stron internetowych) niż wysyłających dane (np. posiadających serwer internetowy). ADSL pozwala na dużo szybszą komunikację niż technologia modemów telefonicznych, w której wszystkie sygnały muszą być konwertowane na sygnał analogowy (po stronie nadawcy), a następnie najczęściej znowu na sygnał cyfrowy (po stronie odbiorcy). W technologii ADSL sygnał po obu stronach jest cyfrowy i dlatego, aby możliwa była wymiana danych, zarówno abonent, jak i operator (ISP) muszą umieścić na obu końcach linii telefonicznej modemy ADSL. W niektórych rozwiązaniach technicznych odbiorca Internetu musi dodatkowo skorzystać z filtru (splitera), który rozdziela sygnał ADSL od telefonicznego. ADSL pozwala na transmisję z prędkością od 16 kb/s do 24 Mb/s. Prędkość, z jaką można wysyłać dane, jest zwykle znacznie niższa. Technologia ADSL została opisana w zaleceniach ITU-T G.992.1, G (G.Lite) (i kolejnych) oraz w standardzie ANSI T (ang. Customer Relationship Management) metodologia zarządzania charakteryzująca się umiejscowieniem klienta w centrum działalności biznesowej, bazująca na intensywnym wykorzystaniu technologii informacyjnych do zbierania, łączenia przetwarzania i analizowania informacji o klientach. Można wyróżnić CRM informacyjny i analityczny. Pierwszy integruje procesy biznesowe na styku z klientem, a drugi obejmuje analizę dostępnych w przedsiębiorstwach danych o klientach w celu zdobycia wiedzy o nich i sposobach zaspokajania ich potrzeb. (ang. Digital Subscriber Line) cyfrowa linia abonencka, rodzina technologii szerokopasmowego dostępu do Internetu. Standardowa prędkość odbierania danych waha się od 128 kb/s do kb/s w zależności od zastosowanej technologii DSL w danym kraju. Wynalazcą modemów DSL był Joseph W. Lechleitter, pracownik firmy Bellcore, który zademonstrował projekt budowy tych urządzeń w latach 80.

11 10 Wykaz używanych skrótów ERP GIS ICT ISDN LAN (ang. Enterprise Resource Planning) Planowanie Zasobów Przedsiębiorstwa system informatyczny składający się z aplikacji (modułów) integrujących informacje i działania danego przedsiębiorstwa na wszystkich szczeblach i w większości obszarów zarządzania. (ang. Geographic Information System) system informacyjny służący do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych geograficznych, którego jedną z funkcji jest wspomaganie procesu decyzyjnego. Każdy system GIS składa się z bazy danych geograficznych, sprzętu komputerowego, oprogramowania oraz twórców i użytkowników GIS. W przypadku, gdy System Informacji Geograficznej gromadzi dane opracowane w formie mapy wielkoskalowej (tj. w skalach 1:5000 i większych), może być nazywany Systemem Informacji o Terenie (LIS, ang. Land Information System). (ang. Information and Communication Technologies) technologie informacyjne i telekomunikacyjne. Jest to termin stosowany do określania wiedzy i umiejętności związanych z obsługą aplikacji informatycznych, sprzętu komputerowego i telekomunikacyjnego, klasyfikacji grupy technologii zaliczanych do obszaru informatyki i telekomunikacji, jak również nazwa sektora przedsiębiorstw, dostarczających rozwiązania z tego obszaru. ICT jest pojęciem szerszym od IT (ang. Information Technology) technologii informacyjnej. (ang. Integrated Services Digital Network) technologia sieci telekomunikacyjnych mająca na celu wykorzystanie infrastruktury PSTN (ang. Public Switched Telephone Network) do bezpośredniego udostępnienia usług cyfrowych użytkownikom końcowym (bez pośrednictwa urządzeń analogowych) (ang. end-to-end circuit-switched digital services). Połączenia ISDN zalicza się do grupy połączeń dodzwanianych (komutowanych). ISDN jest znormalizowana w zaleceniach ITU-T (ang. International Telecommunication Union Telecommunication Standardization Sector) oraz standardach ETSI (ang. European Telecommunications Standards Institute). Normy europejskie zostały wprowadzone do systemu Polskich Norm jako grupa ICS Sieć Cyfrowa z Integracją Usług. (ang. Local Area Network) lokalna sieć komputerowa rodzaj sieci zlokalizowanej na stosunkowo niedużym obszarze, najczęściej największe odległości między komputerami w sieci nie przekraczają kilkuset metrów, a sieć przeprowadzana jest w obrębie jednego budynku lub grupy zabudowań. LAN może liczyć od dwóch do kilkuset komputerów. Każdy komputer musi być wyposażony w kartę sieciową, aby można było go podłączyć do sieci. Sieć może być bezprzewodowa lub przewodowa.

12 Wykaz używanych skrótów 11 PAPI PIAP PSZ RIS (ang. Paper and Pencil Interview) wywiad przeprowadzany za pomocą kwestionariusza opracowanego specjalnie na potrzeby badania. Technika ta pozwala na uzyskanie w krótkim czasie bardzo wielu informacji dotyczących między innymi badanych zjawisk, opinii respondentów na określone zagadnienie, postaw określonej grupy społecznej itp. Pytania znajdujące się w kwestionariuszu muszą być zadawane każdemu respondentowi przez ankietera dokładnie w takiej kolejności, w jakiej zapisane są w kwestionariuszu i w taki sam sposób, nie wolno mu nic zmienić. (ang. Public Internet Access Point) ogólnodostępne placówki publiczne, w których każdy może skorzystać nieodpłatnie z dostępu do Internetu, np. dzięki dostępowi do komputerów podłączonych do Internetu. Publiczne Służby Zatrudnienia. (ang. Regional Innovation Strategy) dokument opublikowany przez Unię Europejską w 2002 r., umożliwiający wdrażanie działań Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach Skrót przyjęty również w dokumentach województwa mazowieckiego. SWOT (ang. Strengths Weaknesses Opportunities Threats) metoda należąca do grupy metod heurystycznych, stosowana we wszystkich obszarach planowania strategicznego, w tym diagnozowania regionalnych rynków pracy. Stanowi jeden z pierwszych etapów analizy strategicznej. Pozwala na identyfikację głównych problemów strategicznych, które powinny wyznaczać kierunek dalszego działania. Metoda ta polega na posegregowaniu posiadanych informacji w danej dziedzinie na cztery kategorie czynników strategicznych (mocne strony, czyli wszystkie zjawiska stanowiące atut, przewagę, zaletę; słabe strony, czyli wszystkie zjawiska stanowiące słabość, barierę, wadę; szanse, czyli wszystkie zjawiska, stwarzające szansę korzystnej zmiany; zagrożenia, czyli wszystkie zjawiska stwarzające niebezpieczeństwo niekorzystnej zmiany). WWW usługa działająca w sieci Internet, polegająca na udostępnianiu informacji tekstowych, grafiki, dźwięku czy animacji. xdsl (ang. X Digital Subscriber Line) to zbiorowy termin wszystkich technologii cyfrowych linii abonenckich, używających wielu schematów modulacji w transmisji danych przez symetryczne linie miedziane. Pierwszy x w nazwie jest zamiennikiem początkowej litery pod jaką ukrywa się dana specyfikacja.

13 12 Wykaz używanych skrótów

14 Halina Sobocka-Szczapa WPROWADZENIE Pojęcie wykluczenia cyfrowego pochodzi z języka angielskiego (digital divide) i oznacza wykluczenie cyfrowe lub podział cyfrowy. Po raz pierwszy zostało użyte przez dziennikarzy Los Angeles Times w 1996 r. 1 Z uwagi na wielowymiarowy charakter tego zjawiska wywoływanego zarówno przez zróżnicowanie postaw wobec technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jak i możliwości dostępu do informacji (przy wykorzystaniu Internetu), a także umiejętności korzystania z ICT dotychczas nie udało się opracować jednej definicji tego pojęcia. Powodem tego może być również intensywny rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, z którym mamy do czynienia raczej od niedawna, a stałe i szybkie tempo tych zmian w różny sposób i z różnym natężeniem oddziałuje na poszczególne grupy społeczne. Dodatkowym czynnikiem jest także zapewne to, że wykluczenie cyfrowe może przynosić zmiany we wszystkich aspektach życia społecznego. Potocznie wykluczenie cyfrowe rozumiane jest jako podział społeczeństwa na dwie grupy: osoby posiadające dostęp do Internetu i innych nowoczesnych form komunikacji i te, które takiego dostępu nie mają. 2 Ten sposób postrzegania zjawiska digital divide był zgodny z rozumieniem go przez badaczy, którzy jako pierwsi w latach 90. ubiegłego stulecia zaczęli zgłębiać wpływ rozwoju na społeczeństwo technologii informatycznych. Nie jest to jednak zgodne z prawdziwą naturą tego zjawiska, ponieważ stanowi istotne uproszczenie w wyjaśnianiu jego przyczyn. Nie można bowiem mówić o nim jak uważają niektórzy badacze bez uwzględnienia uwarunkowań społecznych, ekonomicznych czy technologicznych. 3 Są też tacy, którzy uważają, że w przypadku wykluczenia cyfrowego mamy raczej do czynienia z tzw. kontinuum, czyli ciągłym, uporządkowanym zbiorem nieskończonej liczby elementów, przechodzących płynnie jeden w drugi. 4 Z czasem dostrzeżono również, iż wykorzystywanie i pozyskiwanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych jest wysoce uzależnione od poglądów po- 1 Za D.J. Gunkel, Second thoughts: toward a critique of the digital divide, New Media & Society, vol. 5, nr 4/ Por. 3 Por. D.J. Gunkel, Second thoughts, op. cit. 4 Np. J. van Dijk, The Deepening Divide. Inequality in the Information Society, Sage, Thousand Oaks, London New Delhi 2005.

15 14 Halina Sobocka-Szczapa szczególnych jednostek, ich postawy, hierarchii potrzeb oraz wcześniejszych doświadczeń związanych z posługiwaniem się nimi. 5 Obecnie istnieje wiele definicji, uwzględniających różne aspekty zjawiska wykluczenia cyfrowego. Ł. Arendt dzieli je na trzy grupy 6 : definicje nawiązujące do determinizmu technologicznego koncentrującego się na aspektach materialnych i zerojedynkowego rozumienia pojęcia dostęp 7 ; definicje, których autorzy zwracają uwagę na znaczenie zakresu, w jakim nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne są wykorzystywane, oraz wynikające stąd nierówności w dostępie i osiąganiu korzyści z ich użytkowania 8 ; definicje, których autorzy traktują problem wykluczenia cyfrowego w sposób kompleksowy, gdzie dostęp uzależniony jest od istnienia potrzebnej infrastruktury, czyli dysponowania sprzętem komputerowym z podłączeniem do sieci globalnej oraz czynników ekonomicznych, kulturowych i organizacyjnych, a także poziomu posiadanych kompetencji 9. 5 Na ten temat pisali między innymi: J. van Dijk, The Deepening Divide, op. cit.; S. Hangladarom, Making Information Transparent as a Means to Close the Global Digital Divide, Minds and Machines 2004, vol. 14; S. Martin, Is the Digital Divide Really Closing? A Critique of Inequality Measurement in a Nation Online, IT & Society, 2003, vol Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w małych i średnich przedsiębiorstwach, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2009, s Ta grupa definicji odzwierciedla potoczne pojęcie wykluczenia cyfrowego. 8 Zaliczyć do nich można definicję R. Rice a, dla którego istotne jest zróżnicowanie w dostępie i wykorzystaniu Internetu w przekroju płci, dochodu, rasy i miejsca zamieszkania (por. R. Rice, Primary Issues in Internet Use, w: L. Lievrouw, S. Livingstone, red., Handbook of New Media, Sage, London-Thousand Oaks, 2002, s. 106). Inna definicja mówi, że wykluczenie cyfrowe to istnienie znaczących różnic w poziomie skomputeryzowania pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi, czyli możliwościami uzyskania dostępu w różnych miejscach do komputera i Internetu oraz posiadania kompetencji pozwalających na efektywne wykorzystanie tych narzędzi (Por. E. Fong, B. Wellman, M. Kew, R. Wilkes Correlates of the Digital Divide: Individual, Household and Spatial Variations, Department of Sociology, University of Toronto, 2001, s. 2). Do tej grupy zaliczyć należy również te definicje, które dzielą wykluczenie cyfrowe na dwa poziomy. Pierwszy z nich dotyczy tradycyjnego, binarnego rozumienia dostępu do komputera i Internetu, a drugi różnic w kompetencjach związanych z użytkowaniem tego sprzętu. W tym przypadku za wykluczonych cyfrowo należy uznać osoby, które nie posiadają ani dostępu do technologii, ani też umiejętności potrzebnych do ich obsługi (por. E. Hagittai, Second-Level Digital Divide: Differences in People s Online Skills, First Monday, 2002, vol. 7, nr 4). 9 Do tej grupy zaliczana jest definicja M. Castellsa, który uważa, że wykluczenie cyfrowe jest podziałem przebiegającym pomiędzy osobami, przedsiębiorstwami, instytucjami, regionami i społeczeństwami dysponującymi materialnymi i kulturowymi warunkami do funkcjonowania w cyfrowym świecie, a mimo to nie są w stanie dostosować się do szybkiego tempa zachodzących zmian (Por. M. Castells, The Internet Galaxy. Reflections in the Internet, Business, and Society, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 270). W podobny sposób definiuje pojęcie wykluczenia cyfrowego OECD, dla której wykluczenie cyfrowe oznacza różnicę pomiędzy jednostkami, gospodarstwami domowymi, gospodarczymi i geograficznymi regionami występującą na różnych poziomach społeczno-ekonomicznych w odniesieniu do uzyskania dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz wykorzystania Internetu do szeroko pojętej działalności (Por. Understanding The Digital Divide, OECD, Paris 2001, s. 5).

16 Wprowadzenie 15 Jak widać, zdefiniowanie pojęcia wykluczenie cyfrowe nie jest zadaniem łatwym. Dlatego też w tym opracowaniu posłużymy się definicją sformułowaną na potrzeby projektu Wykluczenie cyfrowe w Polsce, zrealizowanego przez ekspertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, a sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pod pojęciem wykluczenie cyfrowe będziemy rozumieli nierówności w różnych płaszczyznach dostępu do komputera i Internetu oraz wykorzystania możliwości technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych dla celów osobistych i zawodowych, warunkowane poziomem umiejętności informacyjnych jednostki i/lub organizacji. 10 W teorii wyróżnia się cztery główne rodzaje barier implementowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w praktyce gospodarczej. Są to: bariera mentalna, bariera materialna, bariera umiejętności oraz bariera wykorzystania ICT. 11 Wymiar mentalny wykluczenia cyfrowego charakteryzuje brak jakiegokolwiek doświadczenia z ICT wynikający z braku zainteresowania, obawy przed używaniem komputera, nieatrakcyjności nowej technologii dla pewnych grup społecznych. Wymiar materialny rozumiany jest jako brak komputera i dostępu do Internetu, wynikający z ograniczeń finansowych. Wymiar umiejętności to brak umiejętności obsługi komputera spowodowany zbyt małym stopniem»przyjazności dla użytkownika«(userfriendliness) aplikacji ICT, brakiem odpowiedniej edukacji bądź wsparcia otoczenia. 12 Wymiar wykorzystania rozumiany jest jako brak możliwości wykorzystania potencjału technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Bariery te często występują kumulatywnie. Tak pojmowane zjawisko wykluczenia cyfrowego może dotyczyć nie tylko konkretnych jednostek czy grup społecznych, ale również całych regionów, a w warunkach spowolnienia gospodarczego oraz problemów na rynku pracy stanowić zasadniczą barierę rozwoju. Dlatego też walka z tym negatywnym efektem działalności człowieka powinna się odbywać również na skalę lokalną. Prowadzona polityka regionalna powinna zawierać elementy mające na celu przeciwdziałanie powstawaniu i/lub nasilaniu się skali tego negatywnego zjawiska. Koniecznością stało się poszukiwanie najbardziej efektywnych rozwiązań, pozwalających na eliminowanie pojawiających się dysproporcji w dostępie i wykorzystaniu nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku kształtowania się sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, ponieważ teorie rynku pracy i wyniki przeprowadzonych badań zarówno w krajach dojrzałej gospodarki rynkowej, jak i w Polsce wskazują jednoznacznie na to, że jedną z istotnych przyczyn nierównowagi występującej na tych rynkach jest niedopasowanie struktury podaży pracy i popytu na nią, zwłasz- 10 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010, s Szerzej na ten temat: Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010, s. 30 i nast. 12 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze, op. cit., s

17 16 Halina Sobocka-Szczapa cza ze względu na zawód, kwalifikacje i wykształcenie. Długookresowa nadwyżka nisko kwalifikowanych zasobów pracy, o raczej niewielkich szansach na jej podjęcie, której towarzyszy deficyt kadr o wysokich umiejętnościach informatycznych, może w dalszym ciągu powiększać te dysproporcje, ponieważ obserwowane jest równocześnie zjawisko zmniejszania zapotrzebowania na osoby stosunkowo dobrze wykształcone, ale posiadające braki w tego rodzaju kwalifikacjach. Dysproporcje w dostępie do technologii oraz brak świadomości korzyści z jej wykorzystania tworzą bowiem lukę kompetencyjną między różnymi grupami społecznymi. Przeciwdziałanie pojawienia się zjawiska wykluczenia cyfrowego oraz ograniczanie jego skali wymaga uwzględnienia w polityce regionalnej wielu działań umożliwiających nabywanie kwalifikacji z zakresu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jednak przy uwzględnieniu dotychczasowego charakteru obszaru jako czynnika zewnętrznego wpływającego na poziom jego przygotowania do udziału w społeczeństwie informacyjnym. Mimo że na Mazowszu większość wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego zalicza się do najwyższych w kraju, podobnie jak wskaźnik wykorzystywania technologii telekomunikacyjno-informacyjnych, region ten jest bardzo specyficzny, ze względu na silną polaryzację między aglomeracją warszawską a strefami peryferyjnymi o niższym potencjale rozwoju, przy czym dotyczy to przede wszystkim obszarów wiejskich. Równocześnie pod względem stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Mazowsze zalicza się do zapóźnionej cyfrowo Polski B 13, z wartością wskaźnika dostępności e-usług na poziomie 30% (12. miejsce w kraju). Zajmuje także dopiero 9. pozycję w kraju pod względem liczby pracowni komputerowych w szkołach, a urzędy Mazowsza należą do najgorzej wyposażonych w rozwiązania sieciowe w kraju, co jest rezultatem drastycznego ograniczenia przez władze samorządowe inwestowania w rozwój e-usług publicznych. 14 Biorąc pod uwagę, że skala takich problemów jest również w Polsce duża, podjęcie działań zmniejszających wykluczenie cyfrowe zarówno wśród zasobów pracy, jak i instytucji jest niezbędne. Zjawisko to bowiem urasta do rangi problemu strategicznego. 15 Ze wskazanych powodów, w ramach projektu Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu realizowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych i Fundację Centrum Badania Opinii Społecznej, badacze przeprowadzili szczegółowe rozpoznanie determinant wpływających na wykluczenie cyfrowe zarówno strony popytowej, jak i podażowej regionalnego rynku pracy. Projekt ten był realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, priorytet VII. Promocja integracji spo- 13 Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego , Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2007, s Strategia e-rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata , załącznik do uchwały nr 153/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dani 4 września 2006 r., s Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspektywiczna prognoza transformacji społeczeństwa informacyjnego do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2005.

18 Wprowadzenie 17 łecznej, działanie 7.2 przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, poddziałanie aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Celem głównym projektu było opracowanie Strategii przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu, której adresatami powinny być instytucje prowadzące politykę społeczną w regionie. Realizacja działań zawartych w opracowanym dokumencie powinna przyczynić się do podwyższenia aktywności zawodowej wśród bezrobotnych, a także zwiększyć szanse utrzymania stanowiska pracy wśród pracujących. W sposób szczególny działania te powinny objąć osoby długotrwale bezrobotne oraz tych, którzy ukończyli 50. rok życia, ponieważ w ich przypadku wykluczenie cyfrowe może doprowadzić do wykluczenia społecznego i związanego z tym postępowania umożliwiającego reintegrację społeczną. Osiągnięciu celu głównego projektu posłużyły trzy cele szczegółowe. Po pierwsze kompleksowa diagnoza przyczyn i skutków wykluczenia cyfrowego, która niezbędna jest dla ograniczenia digital divide. Szczególnie zajęto się w tym przypadku identyfikacją determinant wykluczenia cyfrowego wśród długotrwale bezrobotnych i osób, które przekroczyły 50. rok życia, ponieważ są to populacje z jednej strony dominujące na mazowieckim rynku pracy, z drugiej zaś coraz bardziej powiększające swoją liczebność ze względu na postępujące procesy starzenia się społeczeństwa. Ich aktywizacja zawodowa może równocześnie stanowić obiektywną konieczność z punktu widzenia zapełnienia wolnych miejsc pracy, ponieważ roczniki osób młodych, wkraczających na rynek pracy, są coraz bardziej ograniczone. Dlatego też od tego, czy przedstawiciele tych zbiorowości będą w przyszłości aktywnie uczestniczyć w procesach gospodarowania, może zależeć tempo wzrostu gospodarczego osiąganego tak na obszarze województwa mazowieckiego, jak i w skali całego kraju. Po drugie identyfikacja barier adaptacji ICT wskazujących na mechanizm wykluczenia cyfrowego. W teorii wyróżnia się cztery ich rodzaje: mentalną, materialną, umiejętności i wykorzystania. 16 Wyniki badań przeprowadzonych w różnych krajach wskazują, że wraz z wiekiem maleje zainteresowanie nową technologią 17, a każde pokolenie równocześnie preferuje te media, które poznało, wchodząc w dorosłe życie. W związku z tym oczywiste jest, że osoby w starszych rocznikach wieku produkcyjnego i po zakończeniu aktywności zawodowej rzadziej sięgają po nowoczesne technologie i częściej narażone są na wykluczenie cyfrowe. Dlatego też niezbędna wydaje się identyfikacja rodzaju barier adaptowania przez tę kategorię osób ICT, co mogłoby wpłynąć na zmniejszenie znaczenia tego zjawiska dla kształtowania aktywnych postaw w procesach gospodarowania. Po trzecie identyfikacja zróżnicowania przestrzennego wykluczenia cyfrowego na Mazowszu, a co za tym idzie wyłonienie tych powiatów, które cha- 16 Por. m.in. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze, op. cit. s ; J. van Dijk, The Deepening Divide, op. cit. 17 Szewczyk A., red., Dylematy cywilizacji informatycznej, PWE, Warszawa 2004; E. Kryńska, Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe, op. cit.

19 18 Halina Sobocka-Szczapa rakteryzują się największym i najmniejszym stopniem zagrożenia wykluczeniem cyfrowym, ze szczególnym uwzględnieniem otoczenia instytucjonalnego. Zapóźnienie w rozwoju technologicznym w instytucjach administracji publicznej i samorządowej prowadzi bowiem do zwiększonego niebezpieczeństwa wystąpienia wykluczenia społecznego, a tym samym cyfrowego mieszkańców danego obszaru. Osiągnięciu celów projektu posłużyły działania prowadzone w ramach dwóch głównych bloków badawczych: analizy danych zastanych (badanie wtórne) oraz badania empirycznego zasobów pracy (bezrobotnych i pracujących), biernych zawodowo oraz pracodawców (badania pierwotne). Badanie wtórne dotyczyło analiz związanych z uwzględnieniem problemu wykluczenia cyfrowego w dokumentach (w tym strategicznych) i inicjatywach, bardzo szeroko rozumianych, obejmujących bowiem dotychczasowy dorobek w tym zakresie zarówno Unii Europejskiej, Polski, jak i województwa mazowieckiego. Na podstawie danych zastanych scharakteryzowano również Mazowsze. Badanie pierwotne, wykonane specjalnie na potrzeby projektu, objęło pięć grup aktorów rynku pracy, mianowicie mieszkańców województwa mazowieckiego (w tym pracujących, bezrobotnych, biernych zawodowo, z uwzględnieniem osób uczących się), pracodawców oraz instytucje. Do badania wszystkich kategorii grup docelowych wykorzystana została technika wywiadu kwestionariuszowego (PAPI). Jest to jedna z podstawowych metod badań ilościowych, która przy zastosowaniu losowego doboru próby daje możliwość uogólniania uzyskanych wyników na całą populację. Zaletą tej metody jest również możliwość określania skali badanego zjawiska. W ramach badania powstało sześć kwestionariuszy wywiadu: po jednym dla mieszkańców Mazowsza i pracodawców oraz cztery dla instytucji. Kwestionariusze te zawierały zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte. Kwestionariusz dla mieszkańców województwa mazowieckiego zawierał pytania pozwalające na ustalenie: dostępności technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, stosunku respondentów do ICT, jak również barier wykorzystania ICT. W kwestionariuszu tym znalazły się bloki pytań, które pozwoliły przeprowadzić analizę następujących obszarów problemowych: 1) wykorzystanie ICT w miejscu pracy (obecnym bądź ostatnim), uwzględniając w tym zagadnienia korzystania z poszczególnych urządzeń (telefonu stacjonarnego/komórkowego, faksu, komputera/laptopa, Internetu), częstotliwości korzystania z poszczególnych funkcji tych urządzeń oraz najczęściej występujących w tym zakresie barier; 2) wykorzystanie ICT w gospodarstwach domowych, uwzględniając w tym zagadnienia korzystania z poszczególnych urządzeń (telefonu stacjonarnego/komórkowego, faksu, komputera/laptopa, Internetu), częstotliwości korzystania z poszczególnych funkcji tych urządzeń oraz najczęściej występujących w tym zakresie barier; 3) umiejętności ICT (deklarowany cel wykorzystania posiadanych urządzeń i programów ICT, poziom umiejętności obsługi urządzeń i programów ICT);

20 Wprowadzenie 19 4) aktywności edukacyjnej (formalnej i nieformalnej) w dziedzinie nabywania umiejętności z zakresu ICT, uwzględniając przy tym nie tylko dotychczasową skłonność do podejmowania działań w tej dziedzinie, ale również przewidywane działania w tym zakresie; wśród bezrobotnych dodatkowo zidentyfikowano ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy, wynikającą ze związku ich statusu i posiadania przez nich kompetencji informatycznych; 5) wykorzystania ICT w procesach kształcenia (liczba pracowni komputerowych, liczba komputerów, w tym z dostępem do Internetu, możliwość korzystania ze sprzętu komputerowego w placówkach edukacyjnych, zajęcia prowadzone za pomocą komputerów, efektywność kształcenia z zakresu kompetencji ICT). Dobór respondentów do badania mieszkańców województwa mazowieckiego miał charakter kwotowy. Podczas doboru próby uwzględnione zostały następujące warstwy: miejsce zamieszkania w podziale na miasto i wieś, płeć oraz wiek (15 24 lat, lat, lat, lat oraz 60 lat i więcej). W przypadku podziału próby ze względu na płeć oraz miasto i wieś dodatkową cechą kontrolną podczas doboru była aktywność ekonomiczna uwzględniająca następujące cztery kategorie: pracujący, uczący się, bezrobotni oraz pozostali bierni zawodowo. Po ustaleniu proporcji próby według wymienionych warstw dla województwa mazowieckiego została ona podzielona na podregiony i powiaty. Proporcje próby były zbliżone do proporcji całej populacji mieszkańców województwa mazowieckiego z dokładnością w zaokrągleniu do liczb całkowitych. W badaniu wzięło udział 1200 respondentów. W badanej zbiorowości znalazło się: 88 osób uczących się, 272 osoby bierne zawodowo z powodu otrzymywania renty, emerytury oraz ciążących na nich obowiązkach związanych z opieką nad pozostałymi członkami rodziny, 401 osób posiadających status bezrobotnego, 379 pracowników najemnych oraz 60 osób prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne. Kwestionariusz dla pracodawców zawierał bloki pytań umożliwiające rozpoznanie następujących problemów: 1) wyposażenie przedsiębiorstw w nowe technologie (telefony stacjonarne, komputery, podłączenie do sieci Internet, systemy operacyjne wykorzystywane w przedsiębiorstwach); 2) bariery wdrażania rozwiązań informatycznych (materialne, wykorzystania, mentalne); 3) inwestycje w rozwój nowych technologii (rodzaje inwestycji i źródła ich finansowania); 4) ocena zasobów pracy zatrudnionych w przedsiębiorstwach (kwalifikacje informatyczne, aktywność edukacyjna, kryteria doboru kandydatów do pracy).

21 20 Halina Sobocka-Szczapa Najliczniejszą grupę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa (405 podmiotów), wśród których w większości było zatrudnionych od 1 do 9 pracowników (347 podmiotów). Pozostałe to firmy jednoosobowe. Kolejną co do wielkości grupą w badaniu były firmy małe z liczbą od 10 do 49 pracowników (319 przedsiębiorstw). Trzecią pod tym względem grupę stanowiły firmy zatrudniające 50 i więcej osób (76 podmiotów). Łącznie przebadanych zostało 801 przedstawicieli podmiotów gospodarczych. Na potrzeby losowania próby wyróżniono następujące warstwy: rodzaj prowadzonej działalności według sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności, wielkość podmiotu mierzoną liczbą pracowników, sektor własności oraz zróżnicowanie terytorialne w podziale na podregiony i powiaty. Realizacja badania obejmującego instytucje województwa mazowieckiego była procesem wieloetapowym. W pierwszym etapie określono, metodą ekspercką, rodzaje instytucji, które zostaną objęte badaniem terenowym. Przy ich wyborze kierowano się przede wszystkim celami i założeniami zdefiniowanymi w realizowanym projekcie oraz wynikami analiz desk research przeprowadzonymi na wstępnym etapie realizacji projektu. Wśród głównych kryteriów wyboru uwzględniono rolę poszczególnych instytucji w budowaniu społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu, zasięg ich działania, rodzaj klienta, którego obsługują, oraz liczbę poszczególnych typów instytucji działających na obszarze województwa mazowieckiego. Istotne bowiem w tym przypadku było dotarcie do tych instytucji, których klienci zaliczani są do grup szczególnie narażonych na wykluczenie cyfrowe. Zgodnie z takimi kryteriami do badania wybrano cztery typy instytucji szkoły podstawowe i ponadpodstawowe, szkoły wyższe, urzędy gmin i powiatowe urzędy pracy. W kwestionariuszach wywiadu skierowanych do szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych i wyższych przedmiotem rozpoznania były następujące problemy: 1) infrastruktura teleinformatyczna (liczba komputerów w poszczególnych placówkach, dostęp do Internetu, posiadanie stron www, sieci wewnętrzne, wyposażenie w komputery stanowisk administracyjnych, dostęp nauczycieli i uczniów do komputerów i Internetu, informatyzacja bibliotek); 2) skala zastosowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (wykorzystanie komputerów i Internetu do prowadzonych zajęć, kontakt elektroniczny z nauczycielami i uczniami/studentami, prowadzenie rekrutacji); 3) e-umiejętności i przyczyny wykluczenia cyfrowego (przygotowanie nauczycieli/wykładowców do prowadzenia zajęć z wykorzystaniem ICT, kwalifikacje kadry dydaktycznej, jej skłonność do podejmowania starań w kierunku podwyższania umiejętności i kwalifikacji z zakresu ICT). W przypadku badań instytucji kwestionariusz wywiadu zawierał pytania, umożliwiające weryfikację następujących problemów badawczych: 1) wyposażenie w sprzęt komputerowy (liczba komputerów i ich wyposażenie w dostęp do Internetu, zróżnicowanie w dostępie do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych poszczególnych stanowisk);

22 Wprowadzenie 21 2) kapitał ludzki i e-umiejętności pracowników urzędów (poziom wykształcenia, płeć, wiek a kompetencje informatyczne, aktywność edukacyjna pracowników); 3) skala zastosowania technologii informacyjnych (posiadanie stron WWW, usługi on-line w działalności urzędów, działalność szkoleniowa urzędów w zakresie ICT). Do badania właściwego wybrano w ramach losowania próby badawczej: 53 szkoły podstawowe i ponadpodstawowe (w tym 23 szkoły podstawowe, 12 gimnazjów oraz 18 szkół ponadpodstawowych licea, technika, zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły policealne oraz 1 szkołę specjalną, przysposabiającą do pracy), 53 szkoły wyższe, 37 powiatowych urzędów pracy (badanie pełne) oraz 107 urzędów gminy. Ze względu na dużą liczbę funkcjonujących na terenie województwa mazowieckiego instytucji objętych analizą, jedynie w przypadku powiatowych urzędów pracy możliwe było przeprowadzenie pełnego badania. W pozostałych przypadkach zastosowano dobór losowo-warstwowy. Podstawową warstwą losowania była lokalizacja instytucji na poziomie NUTS3. Dodatkowymi warstwami były: dla urzędów gmin typ gminy (wiejskie, miejskie i miejsko-wiejskie), dla szkół rodzaj szkoły (podstawowa, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, zasadnicza szkoła zawodowa, technikum, szkoła policealna), dla szkół wyższych typ własności (publiczne i prywatne). Poprawność wszystkich kwestionariuszy zweryfikowano w badaniu pilotażowym, które zostało przeprowadzone na terenie pięciu podregionów: ciechanowsko-płockiego, ostrołęcko-siedleckiego, radomskiego, warszawskiego wschodniego i m.st. Warszawa. Prezentowane opracowanie, mające charakter raportu syntetycznego, stanowi podsumowanie wyników całości prac badawczych przeprowadzonych w ramach projektu Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu. Równocześnie jest ono podstawą sformułowania Strategii przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu, stanowiącej cel główny realizowanego przedsięwzięcia. Składa się ono z sześciu rozdziałów oraz wstępu i podsumowania, w którym zawarte zostały podstawowe wnioski i rekomendacje i aneksu. W rozdziale pierwszym przedstawiono analizę dokumentów i programów opracowanych na poziomie Unii Europejskiej i Polski, jak również województwa mazowieckiego w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Opisane inicjatywy przedstawiają propozycje działań w obszarze zwiększania wykorzystania technologii ICT w gospodarce, administracji, edukacji, medycynie, biznesie, upowszechnienia nauki przez całe życie szczególnie w zakresie e-umiejętności, zwiększenia dostępu do Internetu, zwłaszcza na terenach wiejskich, wśród osób starszych i niepełnosprawnych. W rozdziale tym poddane zostały również analizie dokumenty strategiczne i pro-

23 22 Halina Sobocka-Szczapa gramy wyznaczające główne kierunki działań polityki regionalnej i lokalnej Mazowsza w zakresie budowania społeczeństwa informacyjnego, w tym alfabetyzacji cyfrowej mieszkańców regionu. Przedstawione dokumenty zawierają propozycje działań i projektów w obszarze wyrównywania szans osób o niskich kompetencjach cyfrowych oraz przedsięwzięć mających na celu walkę z wykluczeniem cyfrowym na tym obszarze. Wskazano przy tym na komplementarność sformułowanych celów, programów, działań i projektów z założeniami dokumentów o zasięgu ogólnopolskim i europejskim. Rozdział drugi poświęcony został opisowi sytuacji społeczno-gospodarczej i demograficznej województwa mazowieckiego. Zaprezentowano również popyt mazowieckich przedsiębiorstw na innowacje i ich podaż w sferze badawczo-rozwojowej. Omówiono stopień automatyzacji i poziom dostępności przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą na terenie województwa mazowieckiego do komputerów i Internetu. Zwrócono również uwagę na dostępność tego sprzętu dla uczniów szkół. Omówiono też stopień wykorzystania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w mazowieckich gospodarstwach domowych. Celem tego rozdziału było określenie przygotowania województwa mazowieckiego do uczestnictwa w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Rozdział trzeci zawiera prezentacje wyników przeprowadzonego testu kompetencji informatycznych, który posłużył jako narzędzie do zbadania umiejętności informatycznych. W ocenie uwzględniono zarówno zmienne demograficzne, jak i społeczne warunkujące możliwość uczestnictwa mieszkańców województwa mazowieckiego w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjnego. Wyniki testu w sposób obiektywny pozwoliły na wskazanie podstawowych obszarów deficytów umiejętności informatycznych wśród badanych zasobów pracy. W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki badań odnoszące się do mieszkańców województwa mazowieckiego. Przedmiotem zainteresowania były opinie pracujących, bezrobotnych, biernych zawodowo oraz uczących się w kwestiach określających mogące wśród nich wystąpić wykluczenie cyfrowe. Przedmiotem analizy było szczegółowe rozpoznanie wyposażenia ich stanowisk pracy w urządzenia i programy ICT, jak również sposób ich wykorzystania. Przyjrzano się również skłonności i kierunkom podejmowanej aktywności edukacyjnej w zakresie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz opiniom o zależności między poziomem posiadanej wiedzy informatycznej i możliwością utrzymania, utraty lub podjęcia pracy. Jedną z istotnych kwestii było rozpoznanie oczekiwań pracujących co do wyposażenia ich stanowisk pracy w urządzenia/oprogramowanie ICT. Przedmiotem rozważań jest również wyposażenie gospodarstw domowych tej zbiorowości w urządzenia/programy/usługi z zakresu ICT oraz przestrzenne zróżnicowanie wykluczenia cyfrowego wśród tej zbiorowości. W rozdziale piątym przyjrzano się czynnikom wpływającym na zjawisko wykluczenia cyfrowego wśród przedsiębiorstw zlokalizowanych w województwie mazowieckim. W celu zidentyfikowania podstawowych barier adaptacji ICT w firmach szczegółowo przeanalizowano ich dotychczasowe wyposażenie, inwestycje

24 Wprowadzenie 23 w nowoczesne technologie informacyjne oraz dokonano oceny pracowników z punktu widzenia posiadanych przez nich umiejętności informatycznych. Rozdział szósty zawiera wyniki badań odnoszących się do instytucji z terenu województwa mazowieckiego odgrywających szczególnie ważną rolę w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjnego. W kolejnych częściach omówione zostały wyniki badania szkół podstawowych i ponadpodstawowych, wyższych, powiatowych urzędów pracy i urzędów gmin. Badanie miało na celu określenie, jakim potencjałem e-rozwoju dysponują te instytucje i na ile ich działania w zakresie wdrażania i wykorzystania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych służą ograniczaniu skali wykluczenia cyfrowego na Mazowszu. W każdym przypadku przedmiotem zainteresowania była przede wszystkim infrastruktura informatyczna, zakres wykorzystania technologii informatycznych oraz przygotowanie kadry do korzystania z technologii informatycznych. W rozdziale tym zaprezentowano także wyniki analizy porównawczej, oddzielnie dla placówek edukacyjnych i urzędów, wskazując występujące między nimi podobieństwa i różnice w kontekście problematyki wykluczenia cyfrowego w różnych jego wymiarach. W aneksie zawarto tabelę szczegółowo charakteryzującą problem wykluczenia cyfrowego wśród uczniów, w podziale na poszczególne jednostki administracyjne województwa mazowieckiego. Wszystkie dane powoływane w tekście, zgromadzone w tabelach i przedstawione na wykresach pochodzą z wyników badań w projekcie Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu (POKL /09/02), realizowanym w ramach POKL, współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, chyba że będzie zaznaczone inaczej.

25 Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder Rozdział I SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE I WYKLUCZENIE CYFROWE W DOKUMENTACH POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska poprzez liczne programy i inicjatywy zakładające budowę społeczeństwa informacyjnego podejmuje wiele różnych działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu (digital divide). Na szczeblu europejskim problematyka społeczeństwa informacyjnego po raz pierwszy pojawiła się już w 1993 r. w postaci zapisów w Białej Księdze (White Paper on Growth, Competitiveness, Employment. The Challenges and Way forward into 21st century), gdzie społeczeństwo informacyjne miało stać się panaceum na bezrobocie. Przewidywano, że powszechne zastosowanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych wpłynie pozytywnie na tempo wzrostu i konkurencyjność gospodarki europejskiej. 18 W rozdziale tym zaprezentowane zostaną dokumenty i programy (polskie i europejskie), które opracowano po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wszystkie programy, strategie, inicjatywy podkreślają znaczenie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych we współczesnym świecie. 1. Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po 2005 roku Komunikat UE z 2005 r. zalecał szersze wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych. 19 Zdaniem Komisji należy zadbać o to, żeby tak wielu ludzi, jak to możliwe, dostrzegło i efektywnie spożytkowało korzyści ze stosowania ICT. Szersze wykorzystanie nowych technologii będzie miało pozytywny wpływ na poziom wydajności i konkurencyjności Europy, na społeczeństwo jako całość, a także na poprawę jakości życia poprzez umożliwienie większej dostępności lepiej świadczonych usług. Biorąc pod uwagę ogromny potencjał wzrostu w sektorze nowych technologii, Komisja zidentyfikowała szereg zadań, które muszą być zrealizowane, aby poja- 18 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze, op. cit. 19 Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po roku 2005, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM (2004) 757, 2004.

26 Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii 25 wiające się nowe struktury społeczne i gospodarcze, nowe formy zarządzania prowadzące do nowoczesnych sposobów komunikacji miedzy osobami, przedsiębiorstwami i administracją publiczną funkcjonowały na wysokim poziomie. Są to zagadnienia dotyczące w szczególności: wspierania dostawców treści i usług poprzez usuwanie barier spowalniających rozwój nowych usług tak, by pojedyncze osoby i przedsiębiorstwa mogły z nich korzystać, przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu obywateli poprzez zapewnienie równego dostępu do ICT dla wszystkich po przystępnych cenach, upowszechnienie edukacji, zapobieganie tworzeniu nowych podziałów, zwiększenia wykorzystania ICT w usługach publicznych, upowszechnienia procesu uczenia się i szkolenia przez całe życie w celu zdobywania nowych i wzmacniana starych umiejętności potrzebnych do pracy; umiejętności z zakresu nowych technologii powinny wpłynąć na zwiększenie efektywności w miejscu pracy i zapewnić lepsze miejsca pracy, wspierania ICT jako sektora przemysłu o kluczowym znaczeniu, obejmującego rynek informatyczny, komunikację elektroniczną oraz rynek audiowizualny, w celu uczynienia z Europy bardziej atrakcyjnego miejsca dla inwestorów zagranicznych, interoperacyjności, która powinna być zagwarantowana na wszystkich poziomach dla operatorów sieci, dostawców treści i usług, konsumentów w przepisach prawnych i praktykach administracyjnych, wykorzystania ICT w biznesie, ponieważ wykorzystanie ICT przez firmy uznawane jest za jeden z czynników sukcesu dla europejskiej konkurencyjności. Biorąc pod uwagę wymienione kierunki działań, w XXI wieku Unia Europejska i jej państwa członkowskie powinny szybko przyjąć/wdrożyć nowe technologie informacyjno-komunikacyjne w celu zniwelowania różnic w zakresie e-umiejętności oraz stworzenia prawdziwej gospodarki opartej na wiedzy. 20 Komisja w swoim komunikacie z 2007 r. zwróciła uwagę m.in. na brak kompleksowej strategii e-umiejętności w Unii Europejskiej, różnice w przepisach w poszczególnych krajach dotyczących ICT, utrzymywanie się analfabetyzmu cyfrowego, spadek podaży wysoko wykwalifikowanych specjalistów ICT prowadzącej do deficytu w tej dziedzinie. Dlatego też konieczne jest wypracowanie długoterminowej agendy e-umiejętności, w której kluczowymi elementami byłyby: długoterminowa współpraca pomiędzy różnymi zainteresowanymi stronami (władze publiczne, sektor prywatny, uniwersytety, stowarzyszenia itp.), inwestycje w kapitał ludzki, promocja nauki matematyki, e-umiejętności i technologii informacyjno- -komunikacyjnych oraz wspieranie kariery w tej dziedzinie zwłaszcza wśród młodzieży, 20 E-skills for the 21 st century: Fostering Competitiveness, Growth and Jobs, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the COM (2007) 496, 2007.