RAPORT Z BADAŃ MONITORINGOWYCH RYB, MINOGÓW I RAKÓW WYSTĘPUJĄCYCH W RZEKACH MIASTA KIELCE. wykonanych na zlecenie Urzędu Miasta w Kielcach

Transkrypt

1 RAPORT Z BADAŃ MONITORINGOWYCH RYB, MINOGÓW I RAKÓW WYSTĘPUJĄCYCH W RZEKACH MIASTA KIELCE wykonanych na zlecenie Urzędu Miasta w Kielcach Kraków, 25. listopada 2010

2 Metodyka badań Badania ichtiofaunistyczne Badania monitoringowe ryb, minogów i raków występujących w rzekach miasta Kielce wykonano w terminie od maja do października 2010 r. W porozumieniu z Wydziałem Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Kielce wytypowano wstępnie 18 stanowisk połowowych zlokalizowanych na 8 ciekach i 2 zbiornikach wodnych w granicach miasta Kielce (Ryc. 1). Ryc. 1. Stanowiska odłowu ryb, minogów i raków na terenie miasta Kielce. Wszystkie cieki charakteryzowały się niewielką szerokością koryta (do 8 m) i głębokością (do 1,5 m; zwykle jednak nie przekraczającą 0,5 m), dlatego zastosowano metodę elektropołowów z wykorzystaniem plecakowego urządzenia połowowego (IUP-12 oraz IG- 600T), zasilanego z akumulatora i generującego prąd stały impulsowy o napięciu V i częstotliwości Hz. W metodzie tej wykorzystuje się zjawisko elektrotaksji dodatniej ryby, które znajdą się dostatecznie blisko anody (elektrody połowowej), wykonują ruch w jej kierunku, a następnie ulegają elektronarkozie na okres kilkudziesięciu sekund, co pozwala na ich wyłowienie. Połów wykonywany jest przez dwie osoby jedna ogłusza i wyławia ryby za pomocą elektrody połowowej, natomiast druga odławia pozostałe za pomocą zwykłego kasarka (Ryc. 2). 2

3 Ryc. 2. Elektropołowów brodząc po dnie cieku (fot. W. Popek). Ryc. 3. Elektropołów z pontonu na zbiorniku Mójcza (fot. R. Dobrowolski). Na zbiornikach Szydłówek i Mójcza, z uwagi na duże głębokości i powierzchnię lustra wody, posłużono się odłowem z pontonu z zastosowaniem agregatu prądu stałego o mocy 3

4 3,5 kw, przystosowanego do połowu ryb (Ryc. 3). 1 Metoda ta daje zdecydowanie lepsze rezultaty w przypadku głębszych zbiorników o większym lustrze wody. Po odłowieniu, ryby usypiano za pomocą anestetyku (2-fenoksyetanolu) dodawanego do wody, w której przetrzymywano ryby w ilości 2-3 ml na 10 L wody. Zastosowanie anestetyku ułatwia manipulacje rybami oraz minimalizuje odczuwany przez nie stres, co zwiększa przeżywalność w trakcie odłowów. Uśpione ryby oznaczono do gatunku, a następnie mierzono i ważono. Dla każdego stanowiska policzono wskaźnik bioróżnorodności Shannona (H ) 2 : gdzie: S liczba gatunków, p i stosunek liczby osobników i-tego gatunku do wszystkich osobników odłowionych na danym stanowisku. Uzyskane wyniki monitoringu ichtiofaunistycznego porównano z dostępnymi danymi dotyczącymi cieków miasta Łodzi 3,4. Raki odławiano podczas przeprowadzania elektropołowów oraz dodatkowo, starając się wyszukać je w kryjówkach brzegowych (korzenie drzew, burty brzegowej, nawisy z roślinności itp.). Oznaczanie zawartości metali ciężkich w rybach Ryby do oznaczania zawartości metali ciężkich pobrano z 3 stanowisk na rzece Silnicy (1 na Dąbrowie, 2 powyżej zbiornika Szydłówek, 3 na ul. Krakowskiej), 1 na rzece Bobrzy, poniżej ujścia do niej Silnicy (poniżej mostu drogowego na Słowiku) oraz ze zbiornika Mójcza. W każdym z przypadków pobrano próbki 5 ryb spokojnego żeru (płoć Rutilus rutilus z rzek oraz krąp Blicca bjoerkna ze zbiornika Mójcza) oraz 5 ryb drapieżnych (ze wszystkich stanowisk okoń Perca fluviatilis). Wybór ten był podyktowany znanymi z literatury różnicami w akumulacji metali ciężkich w tkankach ryb zależnie od sposobu pobierania pokarmu 5. Oznaczenie zawartości metali ciężkich wyłącznie w której z tych grup mogłoby prowadzić do zafałszowania wyników. Po odłowieniu ryby zostały uśmiercone (kąpiel w roztworze 2-fenoksyetanolu w dawce 2 ml/1 L wody), zważone z dokładnością do 0,1 g, a następnie zamrożone. W laboratorium każda z ryb została zhomogenizowana i zmineralizowana w mieszaninie stężonych kwasów: azotowego HNO 3 i nadchlorowego HClO 4 (3:1 obj.), w temperaturze 200 C. 1 Backiel T., Welcomme R. L. (1980) Guidelines for sampling fish in inland waters. EIFAC Tech. Pap., 33: Shannon C. E. (1948) A mathematical theory of communication. Bell Syst. Tech. J., 27: Kruk A., Spychalski P., Galicka W. (2005) Ichtiofauna miasta Łodzi. Część II. System Sokołówki. Rocz. Nauk. PZW, 18: Kruk A., Szymczak M., Spychalski P. (2003) Ichtiofauna miasta Łodzi. Część I. Dorzecza Jasienia i Łódki. Rocz. Nauk. PZW, 16: Popek W., Klęczar K., Nowak M., Epler P. (2009) Heavy metals concentration in the tissues of perch (Perca fluviatilis) and bleak (Alburnus alburnus) from Czarna Orawa River, Poland. AACL Bioflux 2(2):

5 Stężenie poszczególnych metali ciężkich (Zn, Cu, Cd, Pb) zostało następnie oznaczone metodą płomieniowej absorpcji atomowej (AAS) na spektrofotometrze ATI UNICAM model 929. Dla każdej z próbek wykonano po 2 oznaczenia, a następnie otrzymane wyniki uśredniono. 5

6 Wyniki monitoringu ichtiofaunistycznego Na 18 przebadanych stanowiskach odłowiono 2631 ryb o łącznej masie 54,38 kg. Stwierdzono obecność 24 gatunków ryb, 1 minoga i 1 raka (Tab. 1). Jedyny gatunek raka to niestety rak pręgowany (Orconectes limosus), skorupiak sprowadzony do Europy w XIX w. z wód Ameryki Północnej, uważany obecnie ze niebezpieczny gatunek inwazyjny, zagrażający rodzimym ekosystemom. Jedyny stwierdzony minóg minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae) (Ryc. 4) jest gatunkiem rzadkim w wodach Polski, objętym ochroną gatunkową 6 i wpisanym na Polską czerwoną listę w kategorii gatunków zagrożonych wyginięciem (VU) 7. Zidentyfikowane 20 gatunków ryb należy do 6 rodzin: karpiowate (Cyprinidae) 13 gatunków, okoniowate (Percidae) 3, kozowate (Cobitidae) 2, ciernikowate (Gasterosteidae) 1, przylgowate (Balitoridae) 1, szczupakowate (Balitoridae) 1, miętusowate (Lotiidae) 1. Wśród nich stwierdzono 5 gatunków chronionych, 3 narażone na wyginięcie (VU) i 4 gatunki bliskie zagrożenia (NT) (Tab. 1). Wśród nich szczególną uwagę zwracają: piskorz (Misgurnus fossilis), miętus (Lota lota) oraz różanka (Rhodeus amarus) (Ryc. 5-7). Ryc. 4. Minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae) z rzeki Sufraganiec (fot. M. Nowak). 6 Dz. U. z 2004 r. Nr 220, poz Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. (2009) Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb stan Chrońmy Przyr. Ojcz., 65(1):

7 Ryc. 5. Piskorz (Misgurnus fossilis) z rzeki Silnicy (fot. A. Klaczak). Ryc. 6. Miętus (Lota lota) z rzeki Bobrza (fot. M. Nowak). Ryc. 7. Różanka (Rhodeus amarus) ze zbiornika Mójcza (fot. M. Nowak). 7

8 Tabela 1. Gatunki raków, minogów i ryb stwierdzone w rzekach miasta Kielce. Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska Pochodzenie a Status b Raki (Decapoda) 1 Orconectes limosus Rak pręgowany obcy - Minogi (Cephalaspidomorpha) 1 Eudontomyzon mariae Minóg ukraiński rodzimy VU (*) Ryby (Teleostei) 1 Abramis brama Leszcz rodzimy LC 2 Alburnus alburnus Ukleja rodzimy LC 3 Barbatula barbatula Śliz rodzimy LC (*) 4 Blicca bjoerkna Krąp rodzimy LC 5 Carassius carassius Karaś pospolity rodzimy NT 6 Carassius gibelio Karaś srebrzysty obcy - 7 Cobitis taenia Koza pospolita rodzimy NT (*) 8 Esox lucius Szczupak rodzimy LC 9 Gobio gobio Kiełb krótkowąsy rodzimy LC 10 Gymnocephalus cernua Jazgarz rodzimy LC 11 Leucaspius delineatus Słonecznica rodzimy LC 12 Leuciscus leuciscus Jelec rodzimy NT 13 Leuciscus idus Jaź rodzimy LC 14 Lota lota Miętus rodzimy VU 15 Misgurnus fossilis Piskorz rodzimy VU (*) 16 Perca fluviatilis Okoń rodzimy LC 17 Phoxinus phoxinus Strzebla potokowa rodzimy NT 18 Pungitius pungitius Cierniczek rodzimy LC 19 Rhodeus amarus Różanka obcy VU (*) 20 Rutilus rutilus Płoć rodzimy LC 21 Sander lucioperca Sandacz rodzimy LC 22 Scardinius erythrophthalmus Wzdręga rodzimy LC 23 Squalius cephalus Kleń rodzimy LC 24 Tinca tinca Lin rodzimy LC a Pochodzenie: gatunek obcy lub rodzimy (którego pojawienie się jest związane bezpośrednio lub pośrednio z działalnością człowieka 8 ) b Status ochrony wg Czerwonej listy minogów i ryb 9 : LC gatunki najmniejszej troski, NT gatunki bliskie zagrożenia, VU gatunki narażone na wyginięcie; symbolem (*) oznaczono gatunki objęte ochroną ścisłą ochroną gatunkową (Dz. U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237) 8 Nowak M., Szczerbik P., Tatoj K., Popek W. (2008) Non-native freshwater fishes in Poland: an overview. AACL Bioflux, 1(2): Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. (2009) Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb stan Chrońmy Przyr. Ojcz., 65(1):

9 Wyniki szczegółowe (1) Rzeka Silnica Stanowisko 1 Stanowisko zlokalizowane na Dąbrowie, powyżej przecięcia rzeki z ul. Warszawską. Rzeka ma tutaj szerokość 2-5 m, płynie urozmaiconym korytem, meandrując pomiędzy drzewami (Ryc. 8). Głębokość wody waha się od 0,1 do 1,2 m. Dno piaszczysto-żwirowe lub piaszczysto-muliste, w zakolach muliste. Na stanowisku tym odłowiono 118 ryb o łącznej masie 6226 g, zaklasyfikowanych do 8 gatunków (Ryc. 8). Jeden gatunek (śliz Barbatula barbatula) (Ryc. 9) podlega ochronie gatunkowej. Współczynnik Shannona (H ) dla tego stanowiska wyniósł 1,85. Ryc. 8. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Silnicy na stan. 1. Ryc. 9. Śliz (Barbatula barbatula) z rzeki Silnicy (fot. M. Nowak). Stanowisko 2 9

10 Zlokalizowane na Silnicy powyżej zbiornika Szydłówek, w okolicy ogródków działkowych i cmentarza na Piaskach. W tym miejscu wyraźnie widoczny jest wpływ położonego nieco niżej zbiornika Szydłówek, przejawiający się w spowolnieniu nurtu, podniesieniu głębokości wody i silnym zamuleniu dna. Na stanowisku 2 odłowiono 176 osobników o łącznej masie g, zaklasyfikowanych do 9 gatunków (Ryc. 10). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 1,77. Ryc. 10. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Silnicy na stan. 2. Ryc. 11. Kiełb krótkowąsy (Gobio gobio) z rzeki Silnicy (fot. M. Nowak). Stanowisko 3 Silnica poniżej ul. Ogrodowej. Koryto w całości uregulowane, wybrukowane. Szerokość 3-4 m, głębokość 0,2-0,6 m. Miejscami zamulenie. Odłowiono 26 ryb o łącznej masie 294 g, 10

11 zaklasyfikowanych do 4 gatunków (Ryc. 12). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł na tym stanowisku 1,73 Ryc. 12. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Silnicy na stan. 3. Stanowisko 4 Silnica poniżej przecięcia z ul. Krakowską. Koryto jest w tym miejscu silnie uregulowane, wyprostowane. Szerokość 3-6 m, głębokość 0,3-0,7 m. Dno żwirowo-kamieniste, miejscami zamulone. Odłowiono 79 osobników o łącznej masie 4499 g, zaklasyfikowanych do 9 gatunków (Ryc. 13). Dwa gatunki stwierdzone na tym stanowisku (śliz Barbatula barbatula i koza pospolita Cobitis taenia Ryc. 14) podlegają całkowitej ochronie gatunkowej. Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,80. Ryc. 13. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Silnicy na stan

12 Ryc. 14. Koza pospolita (Cobitis taenia) z rzeki Silnicy (fot. M. Nowak). Stanowisko 5 Silnica nieco powyżej ujścia do Bobrzy. Szerokość koryta waha się od 4 do 8 m, głębokość od 0,2 do 1,0 m. Dno piaszczysto-muliste, miejscami żwirowe. Odłowiono 97 osobników o łącznej masie 1486 g, zaklasyfikowanych do 11 gatunków (Ryc. 15). Stwierdzono dwa gatunki (śliz Barbatula barbatula i piskorz Misgurnus fossilis) podlegające ochronie gatunkowej. Jest to jedyne stanowiska w Kielcach, na którym potwierdzono występowanie karasia pospolitego Carassius carassius. Współczynnik bioróżnorodności Shannona (H ) wyniósł 2,45. Na stanowisku tym odłowiono również 3 młodociane osobniki raka pręgowanego (Orconectes limosus). Ryc. 15. Względna liczebność i biomasa minogów i ryb odłowionych w Silnicy na stan

13 Ryc. 16. Słonecznica (Leucaspius delineatus) z rzeki Silnicy (fot. M. Nowak). Ryc. 17. Karaś pospolity (Carassius carassius) z rzeki Silnicy (fot. M. Nowak). (2) Rzeka Sufraganiec Stanowisko 1 Stanowisko zlokalizowane w okolicy elektrociepłowni Łazy. Rzeka ma tutaj niewielką szerokość (1,5-3,0 m), a głębokość wody nie przekracza 0,5 m. Dno piaszczysto-żwirowe, z niewielką ilością mułu. Odłowiono 323 osobniki o łącznej masie 588,5 g, zaklasyfikowane do 5 gatunków (Ryc. 18). Stwierdzono dwa gatunki (minóg ukraiński Eudontomyzon mariae i śliz Barbatula barbatula) podlegające ochronie gatunkowej. Ciekawe było 13

14 stwierdzenie tutaj cierniczka Pungitius pungitius (Ryc. 19), ryby rzadkiej w południowej części Polski. Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 1,33. Ryc. 18. Względna liczebność i biomasa minogów i ryb odłowionych w Sufragańcu na stan. 1. Ryc. 19. Cierniczek (Pungitius pungitius) z rzeki Sufraganiec (fot. M. Nowak). Ryc. 20. Strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus) z rzeki Sufraganiec (fot. M. Nowak). 14

15 Stanowisko 2 Zlokalizowane na przecięciu rzeki z ul. Piekoszowską (Ryc. 21). Szerokość koryta wynosi w tym miejscu 3-5 m, głębokość do 1,0 m. Dno żwirowo-piaszczyste, miejscami piaszczystomuliste, obecne są duże łachy piachu. Odłowiono 23 osobniki ważące łącznie 106 g, zaklasyfikowane do 4 gatunków (Ryc. 22). Jeden z nich (minóg ukraiński Eudontomyzon mariae) podlega całkowitej ochronie gatunkowej. Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 1,05. Ryc. 21. Rzeka Sufraganiec stan. 2. Widoczne łachy piachu będą siedliskiem minoga ukraińskiego (fot. M. Nowak). Ryc. 22. Względna liczebność i biomasa minogów i ryb odłowionych w Sufragańcu na stan

16 Stanowisko 3 Zlokalizowane na Pietraszkach, nieco powyżej ujścia Sufragańca do Bobrzy. Koryto silnie uregulowane, wyprostowane, o szerokości 4-6 m i głębokości 0,3-1,3 m (Ryc. 23). Dno mulisto-piaszczyste, miejscami piaszczysto-żwirowe, obecne duże łachy piachu. Odłowiono 162 osobniki ważące łącznie 1267,5 g i zaklasyfikowane do 8 gatunków (Ryc. 19). Trzy spośród nich (minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, śliz Barbatula barbatula i koza pospolita Cobitis taenia) objęte są całkowitą ochroną gatunkową. Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,43. Ryc. 23. Względna liczebność i biomasa minogów i ryb odłowionych w Sufragańcu na stan. 3. Ryc. 24. Kleń (Squalius cephalus) z rzeki Sufraganiec (fot. M. Nowak). Stanowisko 4 Bezimienny lewobrzeżny dopływ Sufragańca w okolicach ul. Piekoszowskiej. Ciek zamieniony w rów melioracyjny, o zupełnie wyregulowanym korycie, wyłożonym płytami betonowymi. Szerokość 1,5-2,0 m, głębokość 0,3-0,5. Stwierdzono obecność zaledwie 3 16

17 gatunków w ilości 156 osobników ważących łącznie 138 g (Ryc. 25). Jeden z nich (śliz Barbatula barbatula) podlega ochronie gatunkowej. Współczynnik bioróżnorodności Shannona (H ) był na tym stanowisku wyjątkowo niski i wynosił 1,34. Ryc. 25. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w dopływie Sufragańca na stan. 4. (3) Rzeka Chodcza Stanowisko zlokalizowane powyżej przecięcia z ul. Ściegiennego. Stwierdzono brak ryb, minogów, jak również raków. (4) Rzeka Bobrza Stanowisko 1 W pobliżu przecięcia z ul. Piekoszowską, niedaleko Górek Szczukowskich. Rzeka płynie tutaj w miarę naturalnym korytem, z urozmaiconym dnem i głębokością wody od 0,3 do 1,2 m. Odłowiono ryb 148 o łącznej masie 4156 g, zaklasyfikowanych do 9 gatunków (Ryc. 26). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,07. Odnotowano obecność chronionego minoga ukraińskiego Eudontomyzon mariae. 17

18 Ryc. 26. Względna liczebność i biomasa minogów i ryb odłowionych w Bobrzy na stan. 1. Stanowisko 2 Położone powyżej mostu drogowego na ul. Za Walcownią. Na odcinku ok. 300 m od mostu w górę biegu rzeki koryto jest w zupełności uregulowane, w przekroju trapezoidalne. Dno wyłożone płytami betonowymi, miejscami silnie zapiaszczone. Obecne są pojedyncze kępy roślinności zanurzonej. Szerokość koryta wynosi ok. 6-8 m, głębokość wody od 0,4 do 0,8 m. Odłowiono 70 ryb o łącznej masie 1282 g, zaklasyfikowane do 6 gatunków. Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,18. Ryc. 27. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Bobrzy na stan. 2. Stanowisko 3 Stanowisko zlokalizowane poniżej mostu drogowego na kieleckim Słowiku. Koryto względnie charakterze, z urozmaiconymi brzegami, dnem piaszczysto-mulistym lub 18

19 piaszczysto-żwirowym i głębokością od 0,3 do 1,5 m. Odłowiono 132 ryby o łącznej masie 3625,5 g, zaklasyfikowane do 10 gatunków (Ryc. 28). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,70. Jest to jedyne stanowisko połowowe, na którym stwierdzono miętusa Lota lota, rybę narażoną na wyginięcie (VU), wymagającą do rozrodu kamienisto-żwirowego dna i chłodnej, dobrze natlenionej wody. Ryc. 28. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w Bobrzy na stan. 3. Ryc. 29. Jaź (Leuciscus idus) z rzeki Bobrzy (fot. M. Nowak). 19

20 Ryc. 30. Jelec (Leuciscus leuciscus) z rzeki Bobrzy (fot. M. Nowak). Ryc. 31. Okoń (Perca fluviatilis) z rzeki Bobrzy (fot. M. Nowak). Ryc. 32. Płoć (Rutilus rutilus) z rzeki Bobrzy (fot. M. Nowak). (5) Rzeka Zagórka 20

21 Niewielki ciek o szerokości koryta od 1 do 2 m i głębokości 0,1 do 0,4 m. Dno piaszczystomuliste, miejscami żwirowo-muliste. Na stanowisku tym nie stwierdzono żadnych ryb, minogów, ani raków. (6) Bezimienny dopływ zbiornika Cedzyna Niewielki ciek o szerokości koryta od 1 do 2,5 m i głębokości wahającej się od 0,1 do 0,5 m. Dno żwirowo-muliste, miejscami piaszczysto-muliste. Stwierdzono obecność tylko dwóch gatunków ryb, w tym jednego chronionego (śliz Barbatula barbatula). Łącznie odłowiono 94 osobniki o masie 381,5 g (Ryc. 33). Współczynnik bioróżnorodności Shannona (H ) wyniósł 0,66 i był najniższy ze wszystkich przebadanych stanowisk. Ryc. 33. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w bezimiennym dopływie zbiornika Cedzyna. (7) Zbiornika zaporowy Szydłówek Odłów przeprowadzano z pontonu w dwóch miejscach w okolicy przystani oraz wyspy przy wpływie do zbiornika rzeki Silnicy. Łącznie odłowem objęto docinek ok m. Odłowiono ogółem 55 osobników o łącznej masie 2913 g, należących do 7 gatunków (Ryc. 34). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 1,75. Należy zaznaczyć, że jakościowe badania zbiorników wody stojącej są bardzo trudne, głównie ze względu na dużą powierzchnię lustra wody oraz znaczne głębokości. Zapewne i w tym wypadku skuteczność połowu była relatywnie niska. Należy uwzględnić również relacje wędkarzy, donoszących o regularnych połowach karpi (Cyprinus carpio), karasi srebrzystych (Carassius gibelio) oraz sumików, które niedawno oznaczono jako sumiki czarne (Ameiurus melas) gatunek stwierdzony po raz pierwszy w Polsce właśnie w zbiorniku Szydłówek Nowak M., Koščo J., Popek W., Epler P. (2010) First record of the black bullhead Ameiurus melas (Teleostei: Ictaluridae) in Poland. J. Fish Biol., 76(6):

22 Ryc. 34. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w zbiorniku Szydłówek. (8) Zbiornik Mójcza Odłów przeprowadzono z pontonu, opływając wzdłuż brzegów odcinek ok m. Odłowiono 972 osobniki ważące łącznie 3551 g, zaklasyfikowane do 11 gatunków (Ryc. 35). Stwierdzono bardzo liczne występowanie narybku ryb karpiowatych (płoć Rutilus rutilus, krąp Blicca bjoerkna, leszcz Abramis brama oraz różanka Rhodeus amarus) oraz okonia (Perca fluviatilis). Współczynnik Shannona (H ) wyniósł 2,07. W zbiorniku tym odłowiono ponadto jednego dorosłego raka pręgowanego (Orconectes limosus). Należy uwzględnić również uwagi odnoszące się do zbiornika Szydłówek. Ryc. 35. Względna liczebność i biomasa ryb odłowionych w zbiorniku Mójcza. 22

23 Ryc. 36. Lin (Tinca tinca) ze zbiornika Mójcza (fot. M. Nowak). Ryc. 37. Sandacz (Sander lucioperca) ze zbiornika Mójcza (fot. M. Nowak). 23

24 Podsumowanie monitoringu ichtiofaunistycznego W świetle przeprowadzonych badań monitoringowych bioróżnorodność ichtiofauny kieleckich cieków i zbiorników okazała się zaskakująco wysoka. Sieć wód powierzchniowych miasta Kielce zamieszkują co najmniej 24 gatunki ryb, 1 gatunek minoga i 1 gatunek raka. Pod względem bioróżnorodności (najwyższe wartości wskaźnika Shannona H ) największą wartość przedstawia rzeka Bobrza oraz przyujściowy odcinek Silnicy. Z punktu widzenia występowania gatunków o podwyższonym kryterium zagrożenia bardzo wartościowy jest także Sufraganiec i to na całej długości. Występujący tam minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae) był stwierdzany na wszystkich trzech stanowiskach odłowu, na 2 i 3 występował nawet relatywnie licznie (jego udział w ogólnej liczbie odłowionych osobników przekraczał odpowiednio 10 i 25%). Dodatkowym walorem tej rzeki jest występowanie cierniczka (Pungitius pungitius) ryby rzadkiej na południu Polski, stwierdzonej w ostatnim czasie na zaledwie kilku stanowiskach w dorzeczu Nidy 11. Wyraźnie zauważalna jest zubożenie i ujednolicenie ichtiofauny na stanowiskach silnie przekształconych przez człowieka (miejski odcinek Silnicy stanowisko 3; niedawno wykonana regulacja Bobrzy stanowisko 2; dopływ Sufragańca oraz dopływ zbiornika Cedzyna). Wskazuje to na negatywny wpływ tego typu działalności antropogenicznej na zespoły zamieszkujących te cieki ryb. Stanowiska te, na których stwierdzono występowanie rzadkich i zagrożonych gatunków, należy objąć systematycznym monitoringiem ichtiofaunistycznym w celu oszacowania stanu i tendencji zmian w populacjach, co pozwoli na podjęcie skutecznych działań ochronnych dla zachowania unikalnych walorów przyrodniczych. Ponadto w trakcie przeprowadzania monitoringu wytypowano wiele dalszych, potencjalnie cennych przyrodniczo stanowisk (m.in. starorzecza Bobrzy w okolicy Pietraszek, które mogą być ostoją coraz rzadszego karasia pospolitego Carassius carassius oraz zagrożonego piskorza Misgurnus fossilis oraz rzeka Lubrzanka w granicach administracyjnych miasta Kielce, gdzie spodziewane jest występowanie chronionego minoga ukraińskiego Eudontomyzon mariae), które należałoby poddać analogicznej waloryzacji ichtiofaunistycznej w najbliższej przyszłości. Porównując uzyskane wyniki z dostępnymi danymi dotyczącymi ichtiofauny miasta Łodzi 12,13, należy zauważyć, że różnorodność minogów i ryb zamieszkujących rzeki miasta Kielce jest zdecydowanie większa (24 gatunki w Kielcach wobec zaledwie 9 w Łodzi). Na najbogatszych pod względem stanowiskach w Łodzi notowano maksymalnie 6 gatunków, podczas gdy w Kielcach było to niemal dwukrotnie więcej, bo aż 11 gatunków (dolna Silnica i zbiornik Mójcza). Oczywiście jest to po części spowodowane obecnością dwóch zbiorników wody stojącej (Szydłówek i Mójcza), których brak jest w Łodzi. Jednak największe znaczenie ma dolina Bobrzy wraz z dolnymi odcinkami Silnicy i Sufragańca, które charakteryzuje bardzo duża bioróżnorodność. Dodatkowo obecność pewnych zagrożonych lub rzadkich gatunków, jak minóg ukraiński, piskorz, karaś pospolity i 11 Szczerbik P., Nowak M., dane niepublikowane. 12 Kruk A., Spychalski P., Galicka W. (2005) Ichtiofauna miasta Łodzi. Część II. System Sokołówki. Rocz. Nauk. PZW, 18: Kruk A., Szymczak M., Spychalski P. (2003) Ichtiofauna miasta Łodzi. Część I. Dorzecza Jasienia i Łódki. Rocz. Nauk. PZW, 16:

25 różanka, czyni system rzeczny miasta Kielce obszarem cennym z przyrodniczego punktu widzenia i zasługującym na należytą ochronę. Zwłaszcza rzeka Sufraganiec powinna stać się przedmiotem szczególnej troski ze strony władz odpowiedzialnych za ochronę środowiska, z uwagi na wyjątkowo liczne występowanie zagrożonego i podlegającego ochronie gatunkowej minoga ukraińskiego. Gatunek ten wymaga do rozrodu obszarów dna pokrytych żwirem i kamieniami, na których odbywa się tarło. W trakcie większości życia larwalnego (okres kilku-kilkunastu lat) minóg ukraiński potrzebuje niezbędnie dużych łach piachu, w których żyją zagrzebane larwy, odżywiające się w tym czasie detrytusem. Dla obu tych kluczowych momentów cyklu życiowego minoga katastrofalne mogą się okazać wszelkie regulacje cieków skutkujące zwykle zwiększeniem amplitudy zmian poziomu wody i zamuleniem niektórych odcinków. Warto podkreślić, że pod koniec lat 60. XX w. niemal na całej długości Sufragańca występował miętus (Lota lota) 14, obecnie już w tym cieku nienotowany. W przyszłości można by rozważyć możliwość restytucji tego gatunku w wodach Sufragańca, zwłaszcza, że został on stwierdzony w Bobrzy. Zbliżone do minoga wymagania siedliskowe posiada koza pospolita (Cobitis taenia), chroniony gatunek związany również z piaszczystymi lub piaszczysto-mulistymi łachami, stwierdzony nielicznie w dolnym odcinku Sufragańca i Bobrzy. Nieprzemyślane ingerencje hydrotechniczne w korytach rzek mogą spowodować zanik tej i tak już rzadkiej ryby. Podobnie dla ryb reofilnych (jelec Leuciscus leuciscus, jaź Leuciscu idus, kleń Squalius cephalus), wymagających dywersyfikacji koryta rzecznego, poważnym zagrożeniem jest wszelka zabudowa hydrotechniczna cieków, prowadząca do ujednolicenia biotopu i skutkująca zwykle zubożeniem bioróżnorodności. Konkludując, należy stwierdzić, że duża różnorodność biologiczna ichtiofauny kieleckich rzek jest zdecydowanie warta zachowania, dlatego należy do niezbędnego minimum ograniczyć wszelkie ingerencje człowieka w środowisko cieków wodnych i objąć je należytą ochroną. 14 Penczak T. (1971) Materiały do znajomości ichtiofauny dorzecza Nidy. Zesz. Nauk. UŁ, Seria II, 44:

26 Zawartość metali ciężkich w rybach Zawartość metali ciężkich w przebadanych rybach mieściła się w normach Unii Europejskiej (Ryc ). Największe stężenia wszystkich 4 metali ciężkich (Zn, Cu, Cd, Pb) wykryto u ryb, zarówno u ryb spokojnego żeru (krąpi Blicca bjoerkna lub płoci Rutilus rutilus) jak i okoni (Perca fluviatilis), ze zbiornika Mójcza. W przypadku ołowiu (Pb) została w tym zbiorniku przekroczona dopuszczalna norma Unii Europejskiej, wynosząca 0,3 μg/g m.c. (odnotowano 0,623 μg/g u krąpi oraz 0,354 μg/g u okoni). Wartość ta została przekroczona również u płoci z 3 stanowiska na rzece Silnicy. Koncentracje pozostałych metali (Zn, Cu, Cd) były wielokrotnie niższe od dopuszczalnych norm UE i PN. Ryc. 38. Stężenia cynku (Zn) i miedzi (Cu) w rybach z Silnicy (1-3), Bobrzy (4) i Mójczy (5). Ryc. 39. Stężenia kadmu (Cd) i ołowiu (Pb) w rybach z Silnicy (1-3), Bobrzy (4) i Mójczy (5). Wyraźnie widoczny jest wzrost stężenie kadmu (Cd) i ołowiu (Pb) na 3 stanowisku na Silnicy, zwłaszcza w u płoci, nieco mniej u okoni. W miejscu tym wody Silnicy niosą już całość zanieczyszczeń odbieranych z terenu miasta Kielc. Stężenia na kolejnym stanowisku (rzeka Bobrza poniżej ujścia Silnicy) były już nieznacznie mniejsze, prawdopodobnie ze względu na większą objętość niesionej wody i związany z tym efekt rozcieńczenia zanieczyszczeń. 26

27 Porównujący uzyskane wyniki z danymi dostępnymi w najnowszej literaturze, można zauważyć, że przebadane ryby z terenu miasta Kielce są mniej zanieczyszczona metalami ciężkimi niż np. ryby bytujące w rzece Czarnej Orawie 15, Popek W., Klęczar K., Nowak M., Epler P. (2009) Heavy metals concentration in the tissues of perch (Perca fluviatilis) and bleak (Alburnus alburnus) from Czarna Orawa River, Poland. AACL Bioflux, 2(2): Popek W., Nowak M., Popek J., Deptuła S., Epler P. (2008) Heavy metals concentration in tissues of the Eurasian minnow Phoxinus phoxinus from the Czarna Orawa River system, Poland. AACL Bioflux, 1(2):

28 Autorzy: mgr inż. Michał Nowak prof. dr hab. inż. Włodzimierz Popek Przy współpracy: dr inż. Paweł Szczerbik mgr inż. Artur Klaczak mgr inż. Grzegorz Gosiewski inż. Jakub Popek Katedra Ichtiobiologii i Rybactwa Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie ul. Prof. T. Spiczakowa 6, Kraków tel. (+48 12) , fax: (+48 12) mikhael.nowak@gmail.com mgr inż. Mateusz Malinowski Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki Wydział Inżynierii Produkcji i Energetyki Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie 28