REDAKTOR NAUKOWY Andrzej Stasiak. RECENZENT Jacek Kaczmarek Bogdan Włodarczyk. PROJEKT OKŁADKI Barbara Grzejszczak. MAPY I RYSUNKI Anna Wosiak

Transkrypt

1

2 Publikacja wydana ze środków finansowych Ministerstwa Sportu i Turystyki oraz Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi REDAKTOR NAUKOWY Andrzej Stasiak RECENZENT Jacek Kaczmarek Bogdan Włodarczyk PROJEKT OKŁADKI Barbara Grzejszczak MAPY I RYSUNKI Anna Wosiak REDAKCJA I SKŁAD KOMPUTEROWY Anna Araszkiewicz ADRES WYDAWNICTWA WyŜsza Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi ul. Senatorska 11, Łódź tel./fax (42) wsth@wsth.edu.pl WyŜsza Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, 2011 PL ISBN Druk: CUK, ul. Sienkiewicza 36, Łódź tel druk@ksero-cuk.com.pl

3 SPIS TREŚCI Wstęp Turystyka społeczna zagadnienia ogólne... 7 Julia Wojciechowska-Solis Kierunki rozwoju turystyki społecznej... 9 Ewa Górska Modele turystyki społecznej w wybranych krajach Unii Europejskiej Piotr Geise Niemieckie doświadczenia i rozumienie turystyki społecznie zaangaŝowanej Wacław Idziak Turystyka społeczna nowe znaczenia i moŝliwości Organizatorzy turystyki społecznej w Polsce Anna K. Mazurek-Kusiak, Joanna Janicka Podatkowe i społeczno-ekonomiczne aspekty finansowania wczasów pracowniczych przez ZFŚS na przykładzie Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego GraŜyna Dyrda, Sylwia Dyrda-Maciałek Ocena skuteczności ZFŚS jako instrumentu finansowania rozwoju turystyki społecznej (na podstawie wyników badań ankietowych) Bogusław Sawicki, Marta Filipek Rozwój turystyki społecznej w województwie lubelskim na przykładzie Miejskiego Koła Turystyki Rowerowej Relaks w Lubartowie Ewa Kasprzyk Działalność Muzeum Zamkowego w Malborku w zakresie turystyki społecznej na przykładzie kroniki Przedszkola nr 2 w Malborku z lat Turystyka grup społecznych wymagających wsparcia: dzieci i młodzieŝy, rodzin w specjalnej sytuacji, Polonii Robert Faracik Turystyka dzieci i młodzieŝy na wybranych przykładach z Polski, Europy i świata Joanna Kowalczyk-Anioł Kluby wzajemnej gościnności signum temporis współczesnej turystyki polskiej młodzieŝy

4 Beata Hołowiecka, ElŜbieta Grzelak-Kostulska, Grzegorz Kwiatkowski Uwarunkowania aktywności turystycznej młodzieŝy z rodzin o niskim dochodzie Maria Łuszczyńska Turystyka rodzin znajdujących się w złoŝonej sytuacji społecznej uwarunkowania i wyzwania Teresa Buczak Turystyka polonijna jako segment turystyki społecznej stan obecny, perspektywy rozwoju Turystyka grup społecznych wymagających wsparcia: osób niepełnosprawnych, seniorów Dorota Szczałuba RozwaŜania nad turystyką i rekreacją osób niepełnosprawnych Oliwia Beck, Katarzyna Ciechanowska-Mendyk Rola turystyki społecznej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych w kontekście przysługujących im świadczeń z zabezpieczenia społecznego Teresa Skalska Dostosowanie usług turystycznych do potrzeb osób niepełnosprawnych: informacja turystyczna ElŜbieta Grzelak-Kostulska, Beata Hołowiecka, Grzegorz Kwiatkowski Problem aktywności turystycznej seniorów Aleksandra Spychała, Sylwia Graja-Zwolińska Poznań destynacja turystyczna przyjazna seniorom? Jakub Grabowski Europe Senior Tourism turystyka społeczna czy turystyka grupy społecznej? Rola i znaczenie turystyki społecznej w Polsce Janusz Reichel Przedsiębiorstwa społeczne w turystyce Joanna Kosmaczewska Przedsiębiorstwo społeczne szansą na rozwój obszarów wiejskich na przykładzie gminy Bałtów Janusz Hochleitner Turystyka społeczna a specjalizacja wsi w województwie warmińsko- -mazurskim Bariery rozwoju turystyki społecznej Marek Nowacki Korzyści i bariery turystyki społecznej Andrzej Stasiak Uwarunkowania i bariery rozwoju turystyki społecznej w Polsce

5 P E R S P E K T Y W Y I K I E R U N K I R O Z W O J U T U R Y S T Y K I S P O Ł E C Z N E J W P O L S C E WSTĘP W historii nie tylko turystyki bywa tak, Ŝe pewne z pozoru mało istotne wydarzenia mają swoje powaŝne konsekwencje: wywołują szczególny impuls do rozwoju pewnych zjawisk, zapoczątkowują nowe trendy i mody. Tak było chyba z hiszpańską prezydencją w Unii Europejskiej (pierwsza połowa 2010 r.). Nikt się nie spodziewał, Ŝe jeden z wielu celów Hiszpanów promocja turystyki seniorów, osiągnie aŝ taki sukces i w efekcie zdynamizuje ogólnoeuropejską dyskusję nad turystyką społeczną. O konieczności wspierania wypoczynku dyskryminowanych grup społecznych debatowano wprawdzie juŝ wcześniej, ale to dopiero umieszczony w świetle reflektorów program Europe Senior Tourism udowodnił, Ŝe moŝe się to opłacać wszystkim: branŝy turystycznej, społeczności lokalnej i oczywiście ostatecznym beneficjentom. Przykład Hiszpanii dał wiele do myślenia równieŝ w Polsce, w której ostatnie dwie dekady upłynęły pod znakiem udowodniania, Ŝe turystyka to przede wszystkim dochodowy biznes. Powszechna wiara w niewidzialną rękę rynku praktycznie wykluczała moŝliwość interwencjonizmu państwa w postaci dotowania wypoczynku komukolwiek. Stary system socjalny z czasów PRL-u został więc zlikwidowany, a nowy zwyczajnie nie powstał. O tym, Ŝe jakaś forma wspierania wypoczynku części społeczeństwa jest jednak niezbędna, przekonują statystyki. Według GUS ponad połowa Polaków w wieku 15 lat i więcej w ogóle nie uczestniczy w wyjazdach turystycznych 1. Trudno przypuszczać, Ŝe jest to ich świadomy wybór, a nie efekt istnienia róŝnych barier (ekonomicznych, zdrowotnych, społecznych itd.) uniemoŝliwiających im podróŝowanie. W tym kontekście nie dziwi duŝe zaangaŝowanie decydentów (Ministerstwo Sportu i Tury- 1 W latach odsetek ten wahał się w przedziale 51 53%. (Mały rocznik statystyczny Polski 2010: _statystyczny_2010.pdf).

6 6 Wstęp styki) i branŝy turystycznej (organizacje społeczne i podmioty komercyjne) w realizację unijnego projektu Calypso. Turystyka społeczna stała się teŝ przedmiotem zainteresowania środowiska naukowego. Po latach zaniechania, turystyka słabszych ekonomicznie grup społecznych ponownie znalazła się na warsztacie badawczym i to juŝ w kilku ośrodkach akademickich. Cieszyć musi przy tym fakt, Ŝe podjęto zarówno studia nad teoretyczną istotą tego staro-nowego zjawiska, jak i podstawowe badania empiryczne dotyczące jego róŝnych aspektów. Z tym większą przyjemnością przekazujemy w Państwa ręce tę publikację, która zawiera najnowsze przemyślenia naukowców i praktyków. Podzielona została na 6 rozdziałów. W pierwszym zaprezentowano dotychczasowe kierunki rozwoju turystyki społecznej w Europie, opierając się na przykładach konkretnych rozwiązań zastosowanych w wybranych krajach. Wskazano teŝ na moŝliwość rozszerzenia pojęcia turystyka społeczna na turystyczne przedsięwzięcia ekonomii społecznej. W drugim rozdziale poddano analizie działalność organizatorów dotowanej turystyki, w tym zakładów pracy, małej organizacji pozarządowej oraz placówki muzealnej. Części trzecia i czwarta poświęcone są charakterystyce róŝnych aspektów podróŝy grup społecznych wymagających wsparcia: dzieci i młodzieŝy, rodzin w specjalnej sytuacji, Polonii, niepełnosprawnych oraz seniorów. W rozdziale piątym podjęto próbę określenia roli turystyki społecznej dla lokalnej gospodarki (na przykładach ekonomii społecznej), a w rozdziale szóstym identyfikacji barier utrudniających jej rozwój. Z pewnością artykuły zawarte w ksiąŝce nie wyczerpują wszystkich zagadnień związanych z problematyką rozwoju turystyki społecznej w Polsce. Jestem jednak w pełni przekonany, Ŝe znacząco wzbogacają naszą dotychczasową wiedzę o tym zjawisku. Mogą teŝ być dobrym punktem wyjścia do dalszych dyskusji, a takŝe podejmowania nowych naukowo-praktycznych inicjatyw w tym zakresie. Andrzej Stasiak

7 1. Turystyka społeczna zagadnienia ogólne

8

9 P E R S P E K T Y W Y I K I E R U N K I R O Z W O J U T U R Y S T Y K I S P O Ł E C Z N E J W P O L S C E Julia Wojciechowska-Solis * KIERUNKI ROZWOJU TURYSTYKI SPOŁECZNEJ 1. Wstęp Początków zjawiska turystyki społecznej moŝna się doszukiwać w organizacjach powstałych na początku XX w. w Szwajcarii i we Francji, specjalizujących się w urządzaniu obozów sportowych w górach oraz obozów wakacyjnych dla dzieci z mniej uprzywilejowanych rodzin. Turystyka społeczna pozwala jak największej liczbie osób wyjechać na wakacje, a więc znacznie ułatwia poruszanie się. Co więcej, przyczynia się do walki z sezonowością, wzmacnia pojęcie obywatelstwa europejskiego i wspiera rozwój regionalny, oprócz ułatwienia rozwoju poszczególnych gospodarek lokalnych. Turystyka społeczna dowodzi, Ŝe gospodarcze moŝliwości zatrudnienia, główne cele w ramach strategii lizbońskiej, rzeczywiście mogą być generowane przez zwiększenie dostępności turystyki dla dodatkowych warstw społeczeństwa Europy. Poprzez ułatwienie dostępu turystyki dla grup społeczeństwa, dla których wyjazd na wakacje oznacza trudne bądź nawet niemoŝliwe przedsięwzięcie, turystyka społeczna umacnia przemysł turystyczny, potencjał generowania dochodów. Pozwala na rozwój podróŝowania poza sezonem turystycznym, szczególnie w regionach, gdzie turystyka jest dobrze rozwinięta, dając jednocześnie moŝliwość stosunkowo mało znanym, małym lub nowym miejscom promować swoją ofertę wśród szerszego spektrum populacji europejskiej. Zachęca do * Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin, ul. Akademicka 13, julia.wojciechowska@gmail.com.

10 10 Julia Wojciechowska-Solis tworzenia długotrwałych moŝliwości zatrudnienia w sektorze turystyki, umoŝliwiając utrzymanie takich miejsc pracy poza szczytem sezonu Zjawisko turystyki społecznej Z ekonomicznego punktu widzenia turystykę społeczną moŝna rozpatrywać zarówno od strony popytu, jak i podaŝy. Pewną trudność wprowadza tu aktywność turystyczna polegająca na działalności w organizacjach pozarządowych, w których często nie uwzględnia się kosztów pracy i czasu poświęcanych na przygotowanie, organizację i prowadzenie imprez turystycznych. Często takŝe trudno jest odróŝnić działalność na rzecz innych od samoorganizacji wyjazdów z myślą o sobie, swojej rodzinie, czy znajomych. W definicji zjawiska turystyki społecznej naleŝy współcześnie zastosować wykładnię rozszerzającą. Punktem wyjściowym będzie pierwotna definicja Międzynarodowego Biura Turystyki Społecznej (BITS), według którego główną cechą charakteryzującą turystykę społeczną jest zespół relacji i procedur wynikających z realizacji programów finansowanych przez państwo, aby umoŝliwić udział w turystyce warstwom obywateli o niŝszych dochodach. Do takiego poglądu nawiązuje takŝe dokumentacja Unii Europejskiej, określając w Planie Działania dla Rozwoju społeczną turystykę jako wspomaganą formę aktywności grup ludzi, którzy z wielu powodów głównie społecznych i zdrowotnych mają trudności z organizowaniem swoich wakacji, i definiując ten typ jako turystykę społeczną albo turystykę dla wszystkich. Zaproponowane nowe podejście dla wszystkich, propagowane aktywnie przez Komisję Europejską, stanowi jeden z zasadniczych komunikatów dla osób angaŝujących się w rozwój turystyki społecznej. Mówiąc o wszystkich, turystyka społeczna integruje nie tylko działania wspierające oparte na systemie subwencji sektora publicznego i nakierowane na grupy wykluczone przez los, ale takŝe działania zmierzające do włączenia innych osób nieuczestniczących w ruchu turystycznym, podmiotów statutowo propagujących uczestnictwo w turystyce oraz dostępnej przestrzeni i infrastruktury. 1 ( ).

11 Kierunki rozwoju turystyki społecznej Podmioty uczestniczące i działające w obszarze turystyki społecznej w Polsce i za granicą Teoretycznie turystyka społeczna obejmuje wszystkie grupy społeczne, jednak w krajowych warunkach do podstawowych grup społecznych oczekujących wsparcia przy organizacji wyjazdów turystycznych zalicza się: dzieci i młodzieŝ, rodziny w specjalnej sytuacji, osoby niepełnosprawne oraz ich opiekunów, osoby starsze (grupa 50+). Znacznie trudniej jest wyróŝnić grupy organizatorów, których działalność naleŝałoby zaliczyć do turystyki społecznej. Ze względu na brak spójnej, powszechnej definicji, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny określił charakterystyczne warunki, przy których spełnieniu określoną działalność w zakresie turystyki moŝna nazwać turystyką społeczną, tj.: sytuacja Ŝyciowa całkowicie lub częściowo uniemoŝliwia korzystanie w pełni z prawa do turystyki (moŝe to wynikać z przyczyn gospodarczych, niepełnosprawności fizycznej lub umysłowej, izolacji poszczególnych osób lub całych rodzin, ograniczonej mobilności czy trudności związanych z połoŝeniem geograficznym); określone podmioty podejmują działania na rzecz likwidacji lub ograniczenia barier uniemoŝliwiających zainteresowanym osobom korzystanie z turystyki; powyŝsze działania są skuteczne i faktycznie umoŝliwiają określonej grupie osób udział w turystyce w sposób zgodny z zasadami zrównowaŝonego rozwoju, dostępności i solidarności. W odniesieniu do tak określonego zjawiska naleŝy sprecyzować grupy podmiotów uczestniczących w procesie funkcjonowania i rozwoju turystyki społecznej. Od strony podaŝowej podstawowym dostawcą jest sektor publiczny. Stopień zaangaŝowania administracji państw europejskich w działania dotyczące turystyki społecznej jest bardzo zróŝnicowany ze względu na czynniki historyczne, ideologiczne i społeczne. W niektórych państwach administracja krajowa, regionalna lub lokalna udziela istotnego finansowego wsparcia dla tej działalności. Środki te często ukierunkowane są na konkretne grupy beneficjentów: ludzi mło-

12 12 Julia Wojciechowska-Solis dych, osób w podeszłym wieku, osób niepełnosprawnych czy mniej uprzywilejowanych itd. Jednak dla dynamizacji procesu rozwojowego turystyki społecznej kluczowym dostawcą pozostaje sektor prywatny, który oddziałuje dwubiegunowo. Zwracając uwagę na kształtowanie popytu pracowników na turystykę i wypoczynek, pracodawcy oferują róŝnorodne formy współfinansowania spędzania czasu wolnego (świadczenia pienięŝne, dodatkowe wynagrodzenie, bony wczasowe itp.). W całości zjawiska elementem katalitycznym rozwoju turystyki społecznej były i pozostają organizacje stowarzyszeniowe ( trzeci sektor ), czyli sektor społeczny. Zdecydowanym atutem tego sektora jest jego liczebność oraz róŝnorodność. Za granicą przykładem takich stowarzyszeń są spółdzielnie konsumenckie, które w niektórych państwach (Włochy i Wielka Brytania) dysponują rozległą siecią agencji zajmujących się organizowaniem turystyki społecznej, zwłaszcza organizacji młodzie- Ŝowych i ekologicznych. W wielu krajach waŝną rolę odgrywają w tym zakresie takŝe organizacje zrzeszające pracowników. Związki zawodowe od początku istnienia zjawiska turystyki społecznej bardzo aktywnie angaŝowały się w działalność turystyczną w celu zapewnienia korzyści swoim członkom. Udział ten polegał zarówno na wspieraniu budowy infrastruktury materialnej, jak i organizacji wyjazdów oraz przekazywaniu świadczeń pienięŝnych. W zakresie turystyki społecznej nieocenioną rolę odgrywają organizacje statutowo zajmujące się krzewieniem i organizacją krajoznawstwa oraz edukacją w tym zakresie. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe wiele z nich dysponuje własną infrastrukturą oraz profesjonalną kadrą, toteŝ są w stanie zapewnić kompleksowy wypoczynek. W Polsce działa wiele organizacji pozarządowych krzewiących turystykę: o wieloletniej tradycji, z bogatym doświadczeniem merytorycznym, kadrowym oraz zasobami materialnymi. To one, o ugruntowanych i rozbudowanych strukturach działających na terenie całego kraju, stanowią dominujący potencjał rozwoju turystyki społecznej. Niestety, od wielu lat zauwaŝalny jest ich regres, zarówno pod względem liczby członków, jak i posiadanej bazy (ilościowy i jakościowy). Zjawisku temu towarzyszy brak określonej wizji przyszłej działalności w zakresie wyboru drogi profit non-profit, który staje się kwestią coraz bardziej aktualną w miarę rozwoju rynku usług turystycznych w Polsce. Przy kształtowaniu swojego

13 Kierunki rozwoju turystyki społecznej 13 budŝetu w znacznej mierze liczą na dofinansowanie działalności ze środków publicznych Relacje grup uczestniczących w turystyce społecznej Podstawowa płaszczyzna relacji w zakresie turystyki społecznej funkcjonuje na styku administracji publicznej i organizacji pozarządowych. Obie grupy, choć na siebie skazane, zachowują duŝą dozę ostroŝności we wzajemnych relacjach. ZauwaŜalne jest to zwłaszcza w zakresie delegowania i wypełniania obowiązków administracji w ramach zadań zleconych. Występuje tendencja zbieŝna z finansowaniem z funduszy Unii Europejskiej, tj. zwiększania wymagań formalnych oraz szczegółowości dokumentacji. Oceniając moŝliwości organizacji, które uczestniczą w ruchu turystyki społecznej, naleŝy stwierdzić, Ŝe są one bardzo zróŝnicowane, co wynika z oceny przedstawionej w analizie SWOT (tab. 1). Tabela 1. Ocena organizacji uczestniczących w ruchu turystyki społecznej poprzez analizę SWOT Strony mocne Szeroka, ciągle rozwijana oferta programowa kierowana do róŝnorodnych grup odbiorców, wpisująca się w zasadnicze oczekiwania sektora publicznego Liczna i doświadczona kadra realizująca załoŝenia programowe W wielu przypadkach duŝy kapitał w zakresie środków trwałych, zwłaszcza nieruchomości AngaŜowanie się na polach porzuconych przez inne podmioty sektora i rynku specjalizacja Skuteczne przykłady inkluzji osób marginalizowanych przez podstawowe kryteria obowiązujące na rynku pracy Strony słabe Zbyt mała dynamika adaptacji programów do zgłaszanych potrzeb Brak monitorowania potrzeb grup beneficjentów Słabe zarządzanie organizacją i projektami Brak szerokiej, w tym zagranicznej, oraz efektywnej współpracy z innymi organizacjami Zmniejszająca się liczba osób / członków czynnie działających na rzecz turystyki społecznej oraz ogółu członków Nieefektywne zarządzanie lub brak zarządzania środkami trwałymi brak podejścia strategicznego w wykorzystaniu zasobów materialnych Deprecjacja i zbywanie majątku 2 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. Przepisy wprowadzające ustawę o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie (DzU nr 96, poz. 874 z późn. zm.).

14 14 Julia Wojciechowska-Solis Szanse Wyraźny strumień finansowania zewnętrznego, w tym środków krajowych i zagranicznych MoŜliwość wyłączności realizacji określonych zadań pierwotnie przypisanych róŝnym szczeblom administracji na zasadzie permanentnego ich delegowania Współpraca na międzynarodowych forach turystyki społecznej celem pozyskania partnerów do realizacji projektów oraz udziałowców mogących rewaloryzować lub dokapitalizować wartość majątku trwałego Określenie dostępnej i konkurencyjnej oferty rynkowej w ramach działań na rzecz turystyki społecznej konkurencja przez specjalizację i właściwe dostosowanie oferty oraz jej sieciową dostępność MoŜliwość włączenia wielu osób z wykluczonych grup społecznych przez podejście nie nastawione bezpośrednio na wyniki finansowe ZagroŜenia Brak zmian strukturalnych, zwłaszcza w organizacjach o wieloletnim rodowodzie, prowadzić moŝe do ich marginalizacji przez dalsze zmniejszanie się liczby i aktywności ich członków Niska skuteczność w pozyskiwaniu środków zewnętrznych moŝe prowadzić do ograniczania oraz zaniku pewnych form aktywności programowej, a tym samym zmniejszania atrakcyjności proponowanej oferty Brak róŝnorodnych form współpracy prowadzić moŝe nie tylko do zmniejszania atrakcyjności organizacji dla ich członków lub sympatyków, ale takŝe do tworzenia zewnętrznej konkurencji w Polsce przez zakładanie polskich oddziałów zagranicznych organizacji Wyzbycie się majątku trwałego lub doprowadzenie do jego degradacji bez opracowania podejścia strategicznego do produktu, jakim miałby się on stać, prowadzić moŝe do utraty szansy na dywersyfikację finansowania realizowanych działań statutowych Źródło: na podstawie danych Instytutu Turystyki. Innymi relacjami mającymi wpływ na turystykę społeczną są związki między podmiotami prywatnymi a organizacjami społecznymi. Podmioty te oferują dostępne cenowo usługi składniki produktu turystycznego turystyki społecznej. Oprócz tradycyjnych dysponentów bazy noclegowej, zwłaszcza o standardzie turystycznym, od kilku lat obserwuje się wzrost znaczenia dysponentów bazy agroturystycznej. Ponadto naleŝy zauwa- Ŝyć, Ŝe nawet ten element oferty turystycznej dostarczany jest często przez organizacje społeczne. Wówczas relacja kieruje się na usługi komplementarne, jak wypoŝyczanie sprzętu do rekreacji lub sportów. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe w Polsce nie zostały wykształcone w zakresie turystyki społecznej trwałe relacje między jednostkami administracji publicznej a podmiotami sektora prywatnego. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak spójnego programu turystyki społecznej, który nakierowany byłby zarówno na zwiększanie uczestnictwa określonych grup

15 Kierunki rozwoju turystyki społecznej 15 społecznych w turystyce, jak i na przeciwdziałanie skutkom obniŝonego popytu w czasie tzw. niskiego sezonu. Takie relacje prowadzą w konsekwencji do ścisłego współdziałania wszystkich aktorów sceny społecznej turystyki, a tym samym do zwiększania jej efektywności. Przy tym określone programowo relacje, które wiąŝą się z określonymi transferami środków, nie zaburzają funkcjonowania całości rynku turystycznego. 5. Tendencje rozwojowe turystyki społecznej na świecie i w Europie Przed rozwojem turystyki społecznej w Europie postawiono kilka celów, wśród których dominuje wprowadzenie zintegrowanego podejścia do rozwoju tej turystyki w kaŝdym z państw. Chodzi o to, aby poszczególne kraje europejskie opracowały rozwiązania strategiczno-programowe na rzecz rozwoju turystyki społecznej na administrowanym obszarze. Programy te powinny wypływać z dotychczasowych doświadczeń i praktyk, a dzięki bezpośredniej współpracy powinny być stopniowo łączone na zasadzie współpracy transnarodowej. W ten sposób pierwotna idea zwiększania dostępności turystyki dla coraz to nowych grup osób nie byłaby jedynie elementem polityki turystycznej nastawionej na rozwój turystyki krajowej, w tym zmniejszania strat powodowanych przez fluktuację popytu turystycznego, ale teŝ sposobem na poznawanie innych krajów. W tym zakresie stawia się nie tylko na znane juŝ grupy aktorów zwyczajowo zainteresowanych rozwojem turystyki społecznej (wspomnianych w rozdziale 1), ale takŝe na związki zawodowe jako duŝe organizacje zrzeszające oraz na struktury międzynarodowe, jak instytucje Unii Europejskiej, jako adresatów funkcji monitorowania i koordynacji rozwoju turystyki społecznej w Europie. Podkreśla się, Ŝe spośród warunków brzegowych rozwoju turystyki społecznej działania powinny dotyczyć zwłaszcza grup najbardziej marginalizowanych ekonomicznie, społecznie i pochodzeniowo (miejsce zamieszkania lub stałego przebywania) oraz przynosić wymierny w kaŝdym okresie efekt społeczny lub ekonomiczny nie tylko stronom realizującym, ale takŝe regionom oraz beneficjentom końcowym. Podstawową formą realizacji powinna być współpraca publiczno-społeczno-prywatna. W odniesieniu do roli poszczególnych stron, powołanych do współ-

16 16 Julia Wojciechowska-Solis pracy w ramach europejskiej platformy turystyki społecznej, zwraca się szczególną uwagę na zwiększenie liczby podmiotów prywatnych branŝy turystycznej. Mogą one nie tylko realizować swoje podstawowe cele, jak osiągnięcie właściwej pozycji konkurencyjnej oraz stopy zwrotu, ale takŝe utrzymywać profesjonalną kadrę mimo wahań popytu na rynku Rozwój turystyki społecznej w Unii Europejskiej W Europie ramy teoretyczne, legislacyjne i planistyczne w dziedzinie turystyki społecznej nie są obecnie zbyt rozbudowane, jednakŝe funkcjonuje wiele znaczących przykładów systemowego ujęcia zjawiska turystyki społecznej dla określonych grup odbiorców. Elementem wspólnym tych rozwiązań jest zasada partnerstwa, dzięki której moŝliwe jest stworzenie ram pozwalających włączyć wiele osób do strumienia ruchu turystycznego. Tradycyjnym przykładem jest Francuska Krajowa Agencja ds. Bonów Wakacyjnych (ANCV), która odnotowała w 2005 r. obroty w wysokości około miliarda euro. Agencja powstała w 1982 r. jako organ publiczny o charakterze przemysłowo-handlowym do realizacji następujących trzech celów: ułatwiania jak największej liczbie osób, zwłaszcza o niskich dochodach, wyjazdu na wakacje; zapewniania swobody wyboru dzięki rozległej sieci specjalistów w dziedzinie turystyki, umiejących zaspokoić wszelkie potrzeby; zapewniania współpracy na rzecz rozwoju turystyki, przyczyniającej się do jej bardziej równomiernego rozłoŝenia w poszczególnych regionach. Bony wakacyjne otrzymuje corocznie ok. 2,5 mln osób, a korzyści z nich odnosi ok. 7 mln wyjeŝdŝających. ANCV dysponuje siecią ponad organizacji stowarzyszonych, uczestniczących w finansowaniu jej działalności, a w świadczenie usług zaangaŝowanych jest blisko pracowników branŝy turystyki i wypoczynku. Programy realizowane przez agencję pomagają umoŝliwiać wyjazdy na wakacje grupom mniej uprzy- 3 ( ).

17 Kierunki rozwoju turystyki społecznej 17 wilejowanym, osobom niepełnosprawnym, ludziom młodym itd., zapewniając granty wakacyjne o łącznej wartości ok. 4,5 mln euro. Do podobnych praktyk, realizowanych w bardziej ograniczonym zakresie i skierowanych do węŝszej grupy odbiorców, ale równie cennych, naleŝy zaliczyć wspólną inicjatywę trzech organizacji: z Wielkiej Brytanii (Family Holiday Association), Belgii (Toerisme Vlaanderen) oraz Francji (Vacances Ouvertes), które prowadzą skoordynowane działania na rzecz zapewnienia w tych trzech krajach turystyki dla wszystkich 4. Podobnie ukierunkowane systemowe działania podejmowane są na szczeblu regionalnym przez rząd Andaluzji w Hiszpanii, który rozwija program Residencias de Tiempo Libre domów wypoczynkowych oraz program Conoce tu Costa: Poznaj swoje wybrzeŝe. W ich ramach organy administracji samorządowej szczebla regionalnego i lokalnego współpracują na rzecz udziału osób starszych w imprezach turystycznych na terenie wspomnianej wspólnoty autonomicznej. W celu zwiększenia roli turystyki społecznej, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny proponuje utworzenie platformy w dziedzinie tej turystyki. Mogłaby ona posłuŝyć m.in. do: upowszechnienia i poszerzenia zakresu istniejących programów oraz liczby osób korzystających z turystyki społecznej w całej Europie; wykorzystania międzynarodowego wymiaru istniejących programów przez realizację programów współpracy dwustronnej i wielostronnej; wspierania stopniowej realizacji ogólnoeuropejskiej turystyki społecznej, w której uczestniczyć będzie jak największa liczba państw. Do potencjalnych uczestników moŝna by zaliczyć organizacje, które zarządzają obecnie programami turystyki społecznej w róŝnych krajach: organizacje związkowe i spółdzielnie zainteresowane realizacją programu, pracodawców z jak najszerzej rozumianej branŝy turystycznej zainteresowanych poprawą rentowności swoich przedsiębiorstw w sposób trwały, władze krajowe, regionalne i lokalne, Unię Europejską i jej instytucje, organizacje turystyki społecznej. NaleŜy zachęcać szeroki krąg pracowników zaangaŝowanych w za- 4 ( ).

18 18 Julia Wojciechowska-Solis rządzanie róŝnymi programami turystyki społecznej do doskonalenia oferowanych produktów i usług, do inwestycji w poprawę infrastruktury oraz do innowacji w zakresie oferowanych produktów, zwłaszcza tych, które mają charakter międzynarodowy. Koordynacja programów oraz stowarzyszenia odpowiedzialnych organizacji to dobre metody wprowadzania udoskonaleń i wymiany doświadczeń. EKES zaleca pełne zaangaŝowanie w programy turystyki społecznej przedsiębiorstw z branŝy turystycznej. Turystyka społeczna jest nośnikiem wartości zgodnych z zasadami dobrego zarządzania, konkurencyjności i dochodowości w perspektywie krótkoterminowej, a przede wszystkim w perspektywie średnio- i długoterminowej; pozwala teŝ zapewnić całoroczne zatrudnienie wielu pracownikom. Władze oraz instytucje krajowe, regionalne i lokalne EKES pragną zachęcić do ustanawiania programów turystyki społecznej ze względu na płynące z nich korzyści społeczne i gospodarcze. EKES zaleca instytucjom europejskim, by pamiętały, Ŝe turystyka społeczna jest rodzajem działalności łączącej cele z dziedziny turystyki i polityki społecznej. Pobudzanie do działania, koordynacja techniczna, upowszechnianie doświadczeń oraz stworzenie forum umoŝliwiającego zawieranie międzynarodowych umów naleŝą do zadań, które Komisja Europejska moŝe realizować opierając się na własnych zasobach, poprzez Dział Turystyki, w celu ustanowienia efektywnej europejskiej platformy turystyki społecznej. 7. Aspekty praktyczne turystyki społecznej w Polsce na przykładzie gminy Bałtów Polskim przykładem na działalność społeczną w zakresie turystyki prowadzącą do rozwoju ekonomicznego rejonu jest Bałtów gmina w województwie świętokrzyskim, którą oŝywił społeczny pomysł na turystykę. W 2001 r. aktywni mieszkańcy gminy zebrali się, by wspólnie przedsięwziąć działania na rzecz walki z 30-procentową stopą bezrobocia 5, zacofaniem infrastrukturalnym, brakiem perspektyw na Ŝycie w swojej miejscowości. 5 Materiały informacyjne gminy Bałtów.

19 Kierunki rozwoju turystyki społecznej 19 Grupa inicjatywna, dokonawszy inwentaryzacji zasobów gminy: walorów przyrodniczych w postaci skał wapiennych i rzeki Kamiennej, postanowiła wykorzystać je jako atrakcję turystyczną. Pierwszym pomysłem był spływ tratwą, a po znalezieniu w 2003 r. śladów występowania na tym terenie dinozaurów, pierwszy w Polsce park jurajski. Koordynacją realizacji zajęło się Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Gminy Bałtów Bałt. Pierwsza replika dinozaura została zakupiona z pieniędzy składkowych, które Stowarzyszenie zebrało od większości mieszkańców gminy, a następne m.in. przy wykorzystaniu przedakcesyjnych programów Unii Europejskiej. Program odtwarzania gadów, choć bezpośrednio wpisujący się w działania komercyjne związane z tworzeniem produktu turystycznego o charakterze ponadlokalnym, od 2004 r. objęto wsparciem merytorycznym Polskiego Instytutu Geologicznego i Muzeum Ewolucji PAN. Na potrzeby prowadzenia działalności gospodarczej utworzono stowarzyszenie Delta, które w ramach inicjatywy wspólnotowej EQUAL 6 zajęło się przeciwdziałaniem sezonowości w turystyce. Dzięki temu osoby zatrudnione przy prowadzeniu spływów flisackich znalazły zatrudnienie przy uruchomionym stoku narciarskim, zachowując ciągłość zatrudnienia dzięki generowanemu przez tę atrakcję ruchowi turystycznemu. Na tym jednak nie poprzestano. Zasięg oddziaływania stworzonego produktu turystycznego, który przez zaangaŝowanie i profesjonalizm stał się produktem markowym, zaczęto rozszerzać na okolicę, tzn. 10 gmin połoŝonych na terenie trzech powiatów i dwóch województw. Tak określonym obszarem wdraŝania produktu zajęła się kolejna społeczna forma organizacyjna: Fundacja Partnerstwo Krzemienny Krąg, powstała w ramach pilotaŝowej inicjatywy Unii Europejskiej LEADER+ 7. Wśród planowanych działań fundacji jest m.in. budowa hotelu w celu wydłuŝenia pobytu gości i podniesienia oferowanego standardu usług, z myślą o nowej grupie docelowej klientów. W rezultacie dotychczasowych działań stworzono markowy produkt turystyczny opierający się na: parku jurajskim, stoku narciarskim (działającym zimą i latem), ośrodku jazdy konnej, ekosafari. 6 ( ). 7 ( ).

20 20 Julia Wojciechowska-Solis Korzysta z niego ponad 500 tys. osób rocznie (dane z 2009 r.). W wymiarze społeczno-gospodarczym doprowadziło to do: powstania czterech podmiotów zatrudniających 215 osób (stan na koniec 2009 r.), powstania licznej infrastruktury turystycznej, odtworzenia gminnej infrastruktury społecznej, podwojenia dochodów budŝetu gminy, obniŝenia poziomu bezrobocia z ok. 30% do 4 % (stan na koniec 2010 r.), zmiany wizerunku gminy (wszystkie przedsięwzięcia dają pracę mieszkańcom gminy, stwarzają im takŝe moŝliwości indywidualnego rozwoju i poprawy warunków Ŝycia. Ci, którzy byli i są członkami stowarzyszenia lub zaczynali pracę w stowarzyszeniu Bałt jako pracownicy fizyczni (sprzątacze, konserwatorzy zieleni), dziś są kierownikami sklepów, punktów gastronomii albo zakładają własne przedsiębiorstwa stolarnie, zakłady fryzjerskie, hoteliki, pasieki, gospodarstwa agroturystyczne. Dzięki systemowi zarządzania przeszli kilkuletni proces kształcenia i samokształcenia Aspekty praktyczne turystyki społecznej w Europie Do najlepszych praktyk w zakresie turystyki społecznej w Europie naleŝy zaliczyć Program IMSERSO 9 program wakacji dla osób starszych w ramach Instytutu Spokojnej Starości i Opieki Społecznej w Hiszpanii. Z załoŝenia program, oprócz dostarczania dostępnych ofert turystycznych osobom starszym, ma prowadzić do: zwiększania udziału (zmniejszanie fluktuacji) turystyki w PKB, zapobiegania sezonowemu spadkowi zatrudnienia, przeciwdziałania martwym okresom w ruchu turystycznym (sezonowość popytu). Tak sformułowane załoŝenia mają na celu ułatwienie dostępu do turystyki przez wyrównywanie szanse na starcie, wszyscy bowiem otrzymują tyle samo, czyli pojedynczy grant. Wygenerowane z systemu pie- 8 _inicjatywy_es/dobre_praktyki_2010/atlasy_baltow.pdf ( ). 9 ( ).