SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE CHOROBY

Transkrypt

1 SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE CHOROBY dr n. hum. Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu jandomar@ump.edu.pl Koncepcja funkcjonalna Talcotta Parsonsa: choroba jako dewiacja Koncepcja interakcjonistyczna: choroba jako piętno Koncepcja fenomenologiczna Alfreda Schütza: choroba jako świat życia Koncepcja konstruktywistyczna: choroba jako konstrukt społeczny 1

2 Funkcjonalna koncepcja Talcotta Parsonsa Choroba jako dewiacja Talcott Parsons ( ) Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą złożoną ze współzależnych i wzajemnie funkcjonalnych elementów. By należycie funkcjonowało każdy element musi wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną. 2

3 ZDROWIE i CHOROBA nie są wyłącznie stanami fizjologicznymi czy psychicznymi, ale stanami społecznymi, tzw. że są stanami ocenianymi i uznawanymi instytucjonalnie przez kulturę społeczeństwa. Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. To możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań. Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych. Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań. Z punktu widzenia systemu choroba choroba jest zjawiskiem niepożądanym (dewiacją), gdyż: 1. uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie spoczywających na nich ról społecznych, 2. gdy chory ignoruje swój stan, choroba wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu. 3

4 Charakterystyka roli chorego Rola chorego zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie społecznie akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy: PRAWA: 1. system uznaje, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan nie jest w stanie wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy. 2. system usprawiedliwia chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych i wykonywania zadań. OBOWIĄZKI: 3. System oczekuje, że chory uzna swój stan za niepożądany i zrobi wszystko, by z niego wyjść. 4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej pomocy współdziałać z nią w celu wyzdrowienia. W tym celu chory musi zawiesić swoje role społeczne i przyjąć rolę chorego. Medycyna jest instytucją kontroli społecznej - ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie) - przywołanie go do porządku - ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie) 1. medycyna (jako podsystem systemu społecznego) izoluje jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu. 2. medycyna wychwytuje jednostki zdrowe uchylające się od spoczywających nanich ról. 4

5 Choroba jako piętno Erving Goffman ( ) Ponieważ chorobę uważa się za dewiację, to jednostką nią dotknięta zostaje społecznie naznaczona. Reakcja społeczna na chorobę ulega wzmocnieniu jeśli choroba jest związana z widomymi oznakami. Naznaczenie przyjmuje wtedy charakter etykiety i staje się źródłem piętna. Etykieta wyraża najczęściej treści stereotypowe, a osoba etykietowana również jest postrzegana stereotypowo. Jednostka także może zacząć postrzegać się poprzez pryzmat nadanej etykiety (samonaznaczenie). 5

6 komponent poznawczy stereotyp uproszczony obraz kogoś lub czegoś, zwykle oparty na częściowo fałszywych sądach, funkcjonujący w świadomości społecznej i niełatwo zmieniający się. komponent emocjonalny uprzedzenie podświadome lub świadome wyrobienie sobie negatywnej opinii o czymś lub kimś na podstawie pewnej cechy, np. wyglądu lub pochodzenia. komponent behawioralny dyskryminacja ograniczanie przywilejów, praw, a nawet prześladowanie części społeczności. Stereotypy dewiacyjne 6

7 Stereotypy chorób osoba chora na schizofrenię osoba agresywna i niebezpieczna osoba z niepełnosprawnością ruchową osoba otyła nieporadna i wymagająca pomocy, także niepełnosprawna intelektualnie osoba o słabej woli, niezdolna do samokontroli nowotwór nieuleczalna choroba, śmierć pacjent z HIV/AIDS narkoman lub homoseksualista osoba z zespołem Downa niezdolna do nauki i pracy niepłodność wina leży po stronie kobiety Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Choroba jako świat życia Alfred Schütz ( ) Fenomenologia świata społecznego (1967[1932]) 7

8 W przeciwieństwie do Parsonsa koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej otoczenia (kosztem systemu społecznego). Interesowały go procesy ustanawiania subiektywnych znaczeń i rozumienia świata przez jednostki. Kluczową kategorią jest świat życia codziennego : zastany, przyjmowany bezrefleksyjnie jako oczywisty i samo-przez-się-zrozumiały. Aby dostrzec coś poza światem życia codziennego potrzeba szoku. Co może być taki szokiem? Sytuacje graniczne (K. Jaspers): krańcowe doświadczenia i przeżyciastawiają człowieka w prawdzie wobec samego siebie np. zła diagnoza / choroba / cierpienie / śmierć Zmienia postrzeganie i odbiór świata. 8

9 Choroba jest pryzmatem, przez który jednostka zaczyna postrzegać świat. Tworzy nową rzeczywistość społeczną, nowy świat życia. Zmienia widzenie świata. Postrzegamy świat poprzez pryzmat choroby. Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmiana ta ma wymiar fizyczny i psychiczny. Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała), długotrwała (choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna). Choroba ogranicza lub uniemożliwia kontakt ze światem zewnętrznym. 1. Cielesność dostrzegamy własne ciało, dolegliwości i cierpienie, to one wyznaczają ramydla nowego świata, nowej rzeczywistości. W chorobie jednostka doświadcza siebie przede wszystkim jako ciało. Choroba przypomina o ciele. Koncentrujemy się na ciele i wokół niego toczy się życie jednostki. 9

10 2. Zmiana ról społecznych Choroba modyfikuje, a czasem uniemożliwia wypełnianie ról społecznych i działań, skupiamy się na tych skierowanych na ciało i zdrowie. 3. Zmiana tożsamości Modyfikując role społeczne choroba zmienia też tożsamość (poczucie i doświadczenie ja ) jednostki. Wpływa także na jej tożsamość społeczną (chory jako inny, obcy, nie mogący angażować się społecznie). 10

11 4. Sbiektywność świata choroby Rzeczywistość choroby ma z natury charakter subiektywny. Choroba osamotnia chorego w doznaniach, gdyż doświadczenie choroby nie jest dostępne innym. Jednostka jest samotna, zamknięta w świecie własnych doświadczeń. Wiem jak się czujesz. Wiem jak cierpisz ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać, zrozumieć, właściwie zinterpretować jego komunikaty; Czasowość choroba wyznacza rytm życia, wpływa na codzienność, plany. Zależą od rodzaju choroby. Próbą przezwyciężenia tego swoistego wyłączenia człowieka chorego z rzeczywistości świata codziennego są inicjowane przez chorego i jego otocznie światy zastępcze; bywa też, że osoby chore z medycznego punktu widzenia funkcjonują z powodzeniem w rzeczywistości świata codziennego 11

12 Choroba jako konstrukt społeczny 12

13 Co oznacza społeczne konstruowanie świata? Człowiek nie bytuje w świecie jako danym, zastanym, gotowym, ale raczej tworzy, buduje i konstruuje (swój, ludzki) świat znaczeń. Nie istnieje obiektywna rzeczywistość. Istnieją jedynie różne percepcje rzeczywistości. Wizja rzeczywistości jest konstruowana przez dany kolektyw za pomocą preferowanych przez niego środków interpretacyjnych. Zobiektywizowane znacznie są przekazywane poprzez socjalizację. internalizacja eksternalizacja obiektywizacja Ludzie nadają konkretne znaczenia otaczającym im rzeczom, zjawiskom i procesom. Te znaczenia z czasem wydają się czymś naturalnym, samo-przez-się zrozumiałym, ulegają obiektywizacji. 13

14 Społeczne konstruowanie choroby Poza wymiarem biologicznym zdrowie i choroba mają także wymiar symboliczny (nowotwór, epilepsja, schizofrenia, kalectwo, HIV/AIDS, bielactwo, otyłość, etc.). Choroba jest kategorią uniwersalną, ale to, co kryje się w treści definicji, jest relatywne i zależy od wielu czynników. Jak wszystkie kategorie społeczne także zdrowie i choroba są uwarunkowane kulturowo: są definiowane przez kulturę społeczeństwa. To kultura określa czym jest (i czym powinno być) zdrowie i choroba: jak i co przez nie rozumiemy. To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie cechom biologicznym, które podlegają zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom. Zdrowie jest konceptem bardzo relatywnym. Różni się w zależności od wiek, płci, stylu życia, kultury, środowiska i czasu. Stany uważane za zdrowie i chorobę są konstruktami społecznymi. Są efektem jednostkowych, społecznych i kulturowych interpretacji. To, co jest uznawane za chorobę, nie jest nią samo przez się musi zostać na poziomie konceptualnym zdefiniowane jako takie. Musi nastąpić konstruowanie medycznej kategorii dla problemu, który do tej pory traktowany był jako moralny, prawny, czy w ogóle nie był rozpatrywany w takich kategoriach Medykalizacja ma charakter kontekstualny. To kultura warunkuje, jakie stany zostają uznane za niepożądane (chorobę, niepełnosprawność, etc.), a które nie, które podlegają stygmatyzacji, a które nie, które ulegają obiektywizacji i instytucjonalizacji, a które sąkontestowane. 14

15 1. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do zbiorowości, która definicje tworzy. 2. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane historycznie (w czasie). 3. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do przyjętych kryteriów. 15