Stanąć na głowie - znaczy zrobić coś bardzo trudnego, co wykracza poza granice naszych możliwości

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ ÓSMY STANIE NA GŁOWIE Sirshasana* jest prawdziwym błogosławieństwem i nektarem. Żadne słowa nie są w stanie odpowiednio oddać jej korzystnego wpływu i efektów. W tej jednej Asanie mózg wchłania mnóstwo Prany i krwi. Działa ona wbrew sile grawitacji i przyciąga obfite ilości krwi z serca. Pamięć poprawia się w stopniu godnym podziwu. Prawnicy, magowie i myśliciele docenią w wysokim stopniu tę Asanę. Kieruje ona sama przez się w stronę naturalnej Pranajamy i Samadhi**. Niepotrzebne są żadne dodatkowe wysiłki. Swami Sivananda w Yoga Asanas, ss Stanąć na głowie - znaczy zrobić coś bardzo trudnego, co wykracza poza granice naszych możliwości i to jest właśnie esencja stania na głowie odwrócić świat do góry nogami i dostosować się do pozycji z głową w dole. By poddać naszego ducha takiemu wstrząsowi, balansujemy na sferoidalnej powierzchni czaszce co można by przyrównać do balansowania ostrej krawędzi jajka na guziku. Stanie na głowie nie tylko odwraca nasz sposób widzenia świata, odwraca również wzorce ciśnienia krwi w ciele zwiększając je w głowie i obniżając praktycznie do zera w stopach. Ponieważ zaś zwiększenie ciśnienia krwi w głowie może być pierwszym czynnikiem decydującym o tym, czy rozważnie jest spróbować stania na głowie, zaczniemy nasz wykład od systemu sercowo-naczyniowego. Większość pozostałej części rozdziału koncentruje się na zagadnieniu anatomii mięśniowo-szkieletowej stania na głowie i związanych z nim pozycji: dwóch technikach stania na głowie oraz tym, jak wpływają one na naszą szyję i ciało; anatomii górnych kończyn oraz metodach rozwijania siły niezbędnej do przyjmowania pozycji stania na głowie w sposób bezpieczny; korygowaniu dysproporcji w rozwoju przedniej i tylnej strony ciała; dostosowaniu oddechu w pozycjach odwróconych w ogóle, a w staniu na głowie w szczególności; a także połączeniu stania na głowie z wygięciami pleców, skłonami do przodu i skrętami. Na koniec przebadamy kwestię tego, jak długo można pozostawać w tej pozycji. SYSTEM SERCOWO-NACZYNIOWY Pierwszą rzeczą, jaką odczuwacie w staniu na głowie, jest ciśnienie ciśnienie na szczycie głowy, ciśnienie w tętnicach i żyłach oraz ciśnienie w tkankach miękkich głowy i szyi. Wraz z nimi pojawiają się bardziej subtelne aspekty ciśnienia potrzeba utrzymania równowagi oraz psychologiczne pragnienie zakończenia wykonywania pozycji. Te fizyczne, psychiczne i psychologiczne napięcia wpływają w taki czy inny sposób na wszystkie systemy naszego ciała: mięśniowo-szkieletowy, nerwowy, hormonalny, krążenia, oddechowy, trawienny, moczowy, immunologiczny i rozrodczy. My skupimy się tutaj na tym najbardziej oczywistym, czyli na systemie krążenia. Serce przepompowuje krew w dwóch kolejnych obiegach małym*** i dużym z prawej komory do płuc i z powrotem do lewego przedsionka w krążeniu małym, a następnie z lewej komory do ciała i z powrotem do prawego przedsionka w krążeniu dużym. W krążeniu małym krew pobiera tlen z płuc i oddaje dwutlenek węgla; w krążeniu dużym krew pobiera dwutlenek węgla z tkanek i oddaje tlen. Obieg krwi jest jednokierunkowy z prawego przedsionka do prawej komory, do tętnicy płucnej, płuc, żyły płucnej, lewego przedsionka, lewej komory, aorty i całego ciała, żył i z powrotem do prawego przedsionka w kółko i w kółko, bez przerwy, od narodzin aż do śmierci (ryc. 2.1). * Sirshasana (sanskr.) stanie na głowie. ** Samadhi ostatni stopień jogi ośmiostopniowej. Stan umysłu, w którym świadomość doświadczającego podmiotu staje się jednym z przedmiotem medytacji. *** płucnym

2 364 ANATOMIA HATHA JOGI Każdy obwód krążenia posiada tętnice, naczynia włosowate i żyły. Krążenie małe do płuc jest obwodem o niskim ciśnieniu (22/8 mm Hg) i niskim oporze; krążenie duże do ciała jest obwodem o wysokim ciśnieniu (120/80 mm Hg) i wysokim oporze. Pozycje odwrócone mają wpływ na obydwa te systemy, lecz my skupimy się najpierw na krążeniu dużym, ponieważ najbardziej interesuje nas to, jak stanie na głowie wpływa na ciało jako całość. CIŚNIENIE KRWI I JEJ PRZEPŁYW W KRĄŻENIU DUŻYM Za każdym razem, gdy ktoś mówi, że ma problemy z ciśnieniem krwi, odnosi się to do ciśnienia w tętnicach krążenia dużego. Podobnie jak ciśnienie atmosferyczne, ciśnienie gazów pęcherzykowych oraz gazów krwi (rozdział 2), ciśnienie krwi mierzone jest w milimetrach słupka rtęci (mm Hg). Kiedy mówimy że normalne ciśnienie krwi wynosi 120 na 80 mm Hg lub po prostu 120/80, odnosimy się do naporu krwi na wewnętrzne ścianki średniej wielkości tętnic w krążeniu dużym, zazwyczaj mierzonego w ramieniu, kiedy siedzimy spokojnie lub leżymy (ryc. 8.1). Ciśnienie tej wielkości jest niewysokie odpowiada około 0,14 atmosfer w oponach waszego samochodu. Te dwie wartości są istotne. Ciśnienie krwi w tętnicy ramieniowej wzrasta do 120 mm Hg, kiedy serce pompuje krew ze swojej kurczącej się komory; jest to ciśnienie systoliczne*, nazwane tak od greckiego słowa oznaczającego skurcz. Pomiędzy skurczami ciśnienie spada do 80 mm Hg, kiedy wypełnia się lewa komora; jest to ciśnienie diastoliczne** lub też ciśnienie pomiędzy skurczami. Ciśnienie krwi w tętnicy ramienia stanowi jednakże tylko drobną część większego obrazka. Z lewej komory krew jest sukcesywnie przepompowywana przez aortę do większych tętnic, średniej wielkości tętnic, tętniczek, naczyń włosowatych, żyłek i żył i ciśnienie krwi zmniejsza się z segmentu na segment. W samym sercu w lewej komorze ciśnienie skurczowe krwi wynosi 120 mm Hg, a ciśnienie rozkurczowe to zaledwie 10 mm Hg, ponieważ to ostatnie spada prawie do zera, kiedy komora napełnia się krwią. Według standardów podręcznikowych ciśnienie krwi wynosi 120/80 mm Hg pomiędzy aortą a małymi tętnicami, a pomiędzy tętniczkami w łożysku włośniczkowym spada do około 15 mm Hg. Po stronie żylnej krążenia dużego ciśnienie krwi w żyłkach i żyłach nadal spada, a w żyle głównej w miejscu, w którym naczynie to otwiera się do prawego przedsionka serca, wynosi zasadniczo 0 (ryc. 8.1). Rycina 8.1. Ten wykres ukazuje ciśnienie krwi w różnych częściach krążenia dużego na poziomie serca. Ciągła linia falująca w częściach wykresu dla dużych tętnic, małych tętnic i tętniczek reprezentuje zmiany w skurczowym (góra) i rozkurczowym (dół) ciśnieniu krwi, zaś linia przerywana w tych samych obszarach reprezentuje średnią (na przykład około 100 mm Hg w dużych arteriach). Ciśnienie systoliczne i diastoliczne nie jest już więcej wyczuwalne oddzielnie w naczyniach włosowatych i żyłach, a ciśnienie krwi spada zasadniczo do 0 mm Hg w miejscu, w którym żyła główna opróżnia się do prawej komory (Dodd). ciśnienie w mm Hg duże tętnice małe tętnice tętniczki naczynia włosowate małe żyły * skurczowe ** rozkurczowe

3 8. STANIE NA GŁOWIE 365 Ciśnienie krwi w średniej wielkości tętnicach zależy zarówno od funkcji serca jako pompy, jak też od oporu obwodowego. Znaczenie pompy jest oczywiste mocniej pracujące serce wytwarza większe ciśnienie w systemie. Jednak opór dla przepływu w tętniczkach jest równie ważny kiedy zwiększa się opór obwodowy, zwiększa się ciśnienie krwi w tętnicach. Istnieje wiele neurologicznych, hormonalnych i innych fizjologicznych czynników, które mają wpływ na bicie serca oraz na opór obwodowy, lecz wykraczają one poza zakres tej książki; tutaj odnotujemy jedynie, że za każdym razem, kiedy stajecie się nadzwyczajnie aktywni lub zaniepokojeni, współczulny system nerwowy oraz hormony z gruczołów nadnerczy zwiększają ciśnienie krwi, podwyższając zarówno opór obwodowy jak i siłę oraz tempo uderzeń serca. Ciśnienie krwi jest też różne w różnych częściach ciała. Zwiększa się ono poniżej serca i zmniejsza powyżej serca, ponieważ ciężar kolumny krwi w tętnicach dodaje się (lub odejmuje) do ciśnienia generowanego przez serce i opór obwodowy. W pozycji stojącej, w której ciśnienie krwi w średniej wielkości tętnicach na poziomie serca wynosi 120/80 mm Hg, ciśnienie krwi w tętnicach stóp będzie wynosić około 210/70 mm Hg, a w mózgu około 100/60 mm Hg (ryc. 8.2a). Jedynymi okolicznościami, w których będziemy mieli do czynienia z wyrównaniem ciśnienia krwi w całym ciele na poziomie 120/80 mm Hg, są przypadki, w których zneutralizujemy działanie grawitacji, kładąc się na brzuchu lub na plecach, zanurzając się w wodzie lub orbitując wokół Ziemi wewnątrz kapsuły kosmicznej. Obrócenie się do góry nogami spowoduje odwrócenie tych wartości w sposób bezpośredni. Ciśnienie krwi pozostanie na poziomie 120/80 mm Hg na poziomie serca, przynajmniej jeżeli nie znajdujecie się w zbyt dużym stresie, lecz ciśnienie w ramieniu wzrośnie do około 140/100 mm Hg, ponieważ ramię będzie się znajdować obok głowy i poniżej serca, zamiast na jego poziomie. Możemy obliczyć, iż ciśnienie krwi w stopach będzie wynosić jedynie 40/0 mm Hg z ciśnieniem 100/60 mm Hg 40/0 mm Hg 120/80 mm Hg (średnia 100 mm Hg) 120/80 mm Hg 140/100 mm Hg 210/170 mm Hg Rycina 8.2a. Ciśnienie tętnicze krwi w pozycjach stojących w tętnicach mięśniowych w różnych częściach ciała. 150/110 mm Hg (średnia 130 mm Hg) Rycina 8.2b. Skalkulowane ciśnienie tętnicze krwi w tętnicach mięśniowych w różnych częściach ciała.

4 366 ANATOMIA HATHA JOGI rozkurczowym spadającym do zera oraz ciśnieniem skurczowym wielkości 40 mm Hg ledwie wystarczającym, aby wypełnić naczynia włośniczkowe. Nawet wtedy jest ono marginalne, dlatego też jeżeli pozostajecie w staniu na głowie przez dłuższy czas, wasze stopy mogą zacząć drętwieć lub możecie odczuwać ich mrowienie. Możemy obliczyć, że ciśnienie krwi na szczycie głowy wzrasta ze 100/60 mm Hg w pozycjach stojących do 150/110 mm Hg w staniu na głowie (ryc. 8.2b) lub nawet więcej, jeżeli nie czujecie się pewnie w pozycji. Ćwiczenie stania na głowie jest więc niewskazane dla tych osób, u których ciśnienie krwi jest nienormalnie wysokie, z jednej prostej przyczyny pozycja może zwiększyć ciśnienie krwi w mózgu do niebezpiecznych poziomów być może nawet dobrze powyżej 150/110 mm Hg. Konserwatywne opinie medyczne głoszą również, że powinno się unikać stania na głowie, nawet jeżeli wasze wysokie ciśnienie krwi jest obniżane do normalnego poziomu za pomocą leków. Równie ważne jak ciśnienie krwi jest to, że nie możemy zrozumieć reakcji sercowonaczyniowej w pozycjach odwróconych, dopóki nie rozważymy kwestii przepływu krwi przez system zarówno masy przepływu przez najważniejsze segmenty systemu jak i szybkości przepływu przez konkretne jego naczynia. Ponieważ krążenie odbywa się w obiegu jednostronnym, taka sama objętość krwi na jednostkę czasu (około 5 litrów na minutę podczas spoczynku) musi przepływać przez każdy segment systemu sercowo-naczyniowego. Pojawia się tu również kwestia przepływu przez indywidualne tętnice, naczynia włosowate i żyły. Podobnie jak rzeka, która leniwie toczy swe wody, kiedy jest szeroka, i żwawo, kiedy jest ograniczona przez generujące elektryczność rury i turbiny, tak też szybkość przepływu w różnych miejscach systemu naczyniowego jest różna. Przepływ jest najszybszy w tętniczkach, gdzie jest on również w największym stopniu ograniczany. Najwolniejszy jest w naczyniach włośniczkowych i przepływa ze średnią prędkością przez żyły, które przenoszą krew z powrotem do serca. POWRÓT KRWI ŻYLNEJ DO SERCA Jeżeli łożyska włośniczkowe i żyły byłyby statycznymi rurami z ustaloną średnicą, krew przepływałaby z tętniczek do naczyń włosowatych, wylewała się z naczyń włosowatych do żył i przepychana była z powrotem do serca przez ciśnienie tętnicze. Lecz system krążenia nie działa w taki sposób. Naczynia włosowate i żyły zwiększają swoją objętość mogłyby one z łatwością pomieścić całą krew z ciała. Stwarza to poważny problem, ponieważ w ustalonych granicach ilość krwi, jaka wpływa do serca w ciągu minuty (powrót krwi żylnej do serca), reguluje objętość krwi pompowanej przez serce w ciągu minuty (pojemność minutowa serca). Oto co się dzieje: gdy powrót krwi żylnej do serca zwiększa się, dodatkowa krew rozszerza ścianki żyłek, a kiedy to następuje, rozszerzone włókna mięśni w żyłkach automatycznie zaczynają pompować mocniej, zwiększając w ten sposób pojemność minutową serca; kiedy powrót krwi żylnej do serca zmniejsza się, żyłki zaczynają pompować mniej żwawo, w ten sposób zmniejszając pojemność minutową. Tak więc mechanizmy poruszające krew z naczyń włosowatych, żyłek i żył z powrotem do serca mają decydujące znaczenie. Jeżeli zbyt wiele krwi zatrzyma się w tych częściach systemu, co może zdarzyć się z wielu powodów, pojemność minutowa serca zmniejszy się i serce może nie otrzymać wystarczającej ilości krwi, aby przepompować ją do mózgu i pozostałych życiowych organów. Kiedy znajdujemy się w pozycji wyprostowanej, powrót krwi żylnej do serca z żył zlokalizowanych powyżej serca jest niezakłócony, a krew spada jak wodospad do prawego przedsionka. Na poziomie serca (w środkowym segmencie ramienia na przykład) ciśnienie żylne wynosi około 15 mm Hg. Ponieważ jest to więcej niż 0 mm Hg w miejscu, w którym krew wpływa do prawego przedsionka, jest ona z łatwością wpompowywana z powrotem do serca. Dolne kończyny to już jednak inna historia i po to by wrócić krew ze stóp do serca, przynajmniej w pozycji wyprostowanej, powrót krwi żylnej do serca musi pokonać ciśnienie około 140 mm Hg, które jest odbiciem wysokości statycznej kolumny krwi żylnej poniżej serca.

5 8. STANIE NA GŁOWIE 367 Mechanizm, z pomocą którego krew jest wycofywana z powrotem do serca z kończyn dolnych, jest piękny w swojej prostocie i elegancji. Żyły poniżej serca zawierają jednostronne zastawki, a skurcz mięśni szkieletowych otaczających te zastawki działa jak pompa mięśniowa, która przeciska krew przez nie i z powrotem do serca. Kiedy mięśnie się rozluźniają, zastawki zamykają się, aby zapobiec cofaniu się krwi, gwarantując, że przepływ będzie jednokierunkowy (ryc. 8.3). Instruktorzy musztry w wojsku mogą nie być świadomi tego mechanizmu, lecz wiedzą, że aktywność mięśni szkieletowych jest niezbędna, aby powrócić krew do serca i dlatego pouczają nowych, stojących na baczność w upalny dzień rekrutów, aby izometrycznie zaciskali, a następnie rozluźniali mięśnie posturalne kończyn dolnych, by zapobiec omdleniom. W głowie i szyi nie ma zastawek; nasza pozycja wyprostowana sprawiła, że stały się one zbędne. Natomiast kiedy stoicie w pozycji wyprostowanej, pewien zapas krwi krąży powoli w żyłach dolnej połowy ciała, czekając, aby zostać przepompowaną z powrotem do serca z pomocą aktywności mięśniowej. Jeżeli jesteście chronicznie nieaktywni, płyny wypływają z tego obszaru tak opieszale, że cierpią na tym procesy komórkowego odżywiania i wydalania. Ten powodowany przez grawitację zator może mieć wpływ na każdy narząd i tkankę znajdujące się poniżej serca. Leżenie na plecach podczas snu pomaga naprawić tę sytuację, lecz pomimo to nadal mamy często do czynienia z efektami działania siły ciążenia w postaci chronicznie opuchniętych kostek, żylaków czy hemoroidów. Jednym ze środków zapobiegawczych jest żywiołowy ruch, podczas którego mięśnie na przemian zaciskają się i rozluźniają, co umożliwia przepchnięcie krwi przez zastawki żylne. Jest to również jeden z powodów, dla którego pielęgniarki starają się nakłonić pacjentów do wstawania i chodzenia jak najszybciej po zabiegu chirurgicznym, a specjaliści od zdrowia wciąż prawią o korzyściach płynących z uprawiania ćwiczeń. Nauczyciele jogi nie zaprzeczają, sugerują jednak inną alternatywę pozycje odwrócone. Co dokładnie dzieje się, kiedy odwracacie ciało do góry nogami? W pierwszych chwilach stania na głowie, krew zbiera się w naczyniach włośniczkowych i żyłach w obszarze ciała powyżej serca głowie, szyi i barkach gdzie jest zatrzymywana, dopóki ciśnienie tętnicze nie przepompuje jej z powrotem do serca. Ponieważ zaś w żyłach w tym obszarze nie ma zastawek, skurcz mięśni szkieletowych nie może wspomóc powrotu krwi. Nie posiada to większego znaczenia, jeżeli stoicie na głowie przez okres zaledwie 2-5 minut, lecz jeżeli chcecie wydłużyć swój czas w pozycji może stać się problemem. Powrócimy do tej kwestii pod koniec rozdziału. krew jest wypychana przez górny zawór mięśnie szkieletowe znajdują się w stanie skurczu tendencji do wywołanego przez grawitację przepływu wstecznego zapobiegają zastawki mięśnie szkieletowe znajdują się w stanie relaksacji Rycina 8.3. Pompa mięśni szkieletowych dla powrotu krwi żylnej do serca. Po lewej stronie, mięsień kurczy się, zaś krew może odpłynąć z tej części żyły, jedynie zostawszy wypchniętą przez górną zastawkę. Po prawej stronie, mięsień rozluźnia się, zaś górna zastawka jest zamykana przez ciśnienie powrotu krwi żylnej. Podczas gdy mięśnie szkieletowe stają się aktywne wzdłuż całego ciała na przemian kurcząc się i rozluźniając, krew jest wypychana z powrotem mechanicznie do serca (Dodd).