Wspomnienie o mgr Alinie Kwiatkowskiej niezwykle zasłużonej dla ochrony ojczystej przyrody ( )

Transkrypt

1 Wspomnienie o mgr Alinie Kwiatkowskiej niezwykle zasłużonej dla ochrony ojczystej przyrody ( ) W dniu 4 lipca 2003 roku zmarła w Krakowie mgr Alina Kwiatkowska, której całe dorosłe życie i zawodowa działalność były związane z ochroną przyrody, zwłaszcza z ochroną flory. Przez wiele lat współpracowałyśmy w badaniach terenowych oraz w publikowaniu osiągnięć naukowych. Ala urodziła się w Kępnie (województwo wielkopolskie), a w okresie dzieciństwa i lat szkolnych mieszkała z rodzicami kolejno w kilku miastach położonych w dolinie Wisły na Pojezierzu Południowobałtyckim, a następnie w Piekarach Śląskich, aby po przymusowym przesiedleniu w czasie wojny, osiąść na stałe w Krakowie. Tu ukończyła liceum i podjęła studia biologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Już jako studentka pracowała w Komitecie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie była zatrudniona aż do momentu zawieszenia działalności tej instytucji w związku z powołaniem Polskiej Akademii Nauk (1951 r.). Po kilkuletniej przerwie, trwającej do 1956 roku Ala rozpoczęła pracę w Zakładzie Ochrony Przyrody PAN na stanowisku asystenta. Nieprzerwanie była tu zatrudniona do 1991 roku, nawet po przejściu na emeryturę (1986 r.), będąc światkiem kolejnych reorganizacji tej placówki, aż do przekształcenia jej w Instytut Ochrony Przyrody PAN. Botaniczka z wykształcenia, Alina posiadała szeroką wiedzę przyrodniczą, a dzięki życzliwemu usposobieniu i wysokiej kulturze osobistej, stwarzała w pracy miłą atmosferę dobrych kontaktów, wzajemnej pomocy i rady. Z właściwym sobie optymizmem i pracowitością obowiązki swoje, wykonywane z zamiłowaniem i zaangażowaniem, godziła z domowymi kłopotami, wiążącymi się od wczesnych lat z samotnym wychowywaniem dwóch synów. Ta sytuacja skłoniła Ją do podjęcia bardziej wy- 5

2 Fot. 1. Pożegnanie Aliny Kwiatkowskiej z przyrodą okolic Olkusza - Alina Kwiatkowska's farewell to the nature of the vicinity of Olkusz. Photo Z. Alexandrowicz m i e r n e j w czasie, a także lepiej opłacanej p r a c y redakcyjnej. O d 1964 r o k u pełniła O n a funkcję sekretarza r e d a k c j i r o c z n i k a Ochrona Przyrody, zdobywając biegłość i doświadczenie dzięki uprzedniej współpracy z Wandą Kulczyńską, która od począt k u prowadziła w y d a w n i c t w a związane z ochroną p r z y r o d y p o d redakcją prof. Władysława Szafera i była w t y m zakresie w y b i t ną profesjonalistką. Przejmując zadania, redakcyjne A l i n a sta rała się dorównać staranności swojej poprzedniczce. W okresie przygotowała do d r u k u 20 tomów Ochrony Przyrody. Na l a t a osiemdziesiąte przypadał kryzys wydawniczy n a u k o w y c h czasopism, co częściowo u s p r a w i e d l i w i a l u k i w ciągłości p u b l i k o w a n i a poszczególnych roczników. O b o k zajęć r e d a k c y j n y c h rozwijała A l a swoje własne zainte r e s o w a n i a badawcze, mając j e d n a k ograniczone możliwości i c h pełnej realizacji. Nie ukończyła p r a c y d o k t o r s k i e j, która m i a 6

3 ła dotyczyć roślinności piasków czwartorzędowych pokrywających Wyżynę Olkuską, aczkolwiek w tym celu zebrała w terenie dużo podstawowych materiałów. Głównym obszarem jej badań stała się Pustynia Błędowska i pobliskie okolice, z uwagi na występujący tu i zagrożony wyginięciem endemiczny gatunek warzuchy polskiej Cochleańa polonica Fröhlich. Przez około 40 lat obserwowała i badała przyczyny zaniku stanowisk tej rośliny. Zajmowała się jej biologią i możliwościami adaptacji oraz przesiedleń w warunkach drastycznie zmieniającego się środowiska piaszczystych obszarów rejonu Olkusza i Bukowna, w związku z podziemną eksploatacja rud cynku i ołowiu, powierzchniowym pozyskiwaniem piasków podsadzkowych i sztucznym zalesianiem terenów. Nieuchronne zanikanie wywierzyska rzeki Białej na skraju Pustyni Błędowskiej, gdzie jeszcze na początku lat sześćdziesiątych ub. wieku obficie rosła warzucha polska, wymagało szybkiej decyzji ratowania tego gatunku poprzez przesiedlanie go na inne miejsca, spełniające jego wymogi ekologiczne. Nieoceniona to zasługa Ali, że mimo sprzecznych opinii o takim zabiegu, udało się Jej introdukować gatunek na nowe siedliska. Poszukiwania zastępczych stanowisk, ich zabezpieczanie i przez długie lata kontrolowanie wyników, były pasją Ali do końca Jej sił witalnych. Niestety ta czasochłonna praca 0 niezwykłej wadze dla ochrony rodzimej przyrody, zastosowana metodyka badań i udane próby konserwatorskie jedyne w swoim rodzaju, nie doczekały się monograficznego opracowania. Wyniki poszczególnych etapów prac są treścią publikowanych, nielicznych artykułów i referatów, a najbardziej skondensowana ich forma została przedstawiona w ostatniej edycji Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001). Moje osobiste kontakty z Alą były niemal codzienne, zarówno dzięki bardzo długiemu okresowi współpracy redakcyjnej, jak i znacznie wcześniejszych wspólnych badań, wówczas gdy obie pracowałyśmy na Pustyni Błędowskiej. Obszar ten był trwałym łącznikiem między nami - botanicznych badań Ali 1 moich - geomorfologicznych. Często razem przebywałyśmy w terenie pomagając sobie wzajemnie, a zawsze naszą troską i staraniem była ochrona Pustyni Błędowskiej, przeznaczonej do eksploatacji piasków podsadzkowych dla śląskich kopalni. Na początku lat sześćdziesiątych wspólnie opracowałyśmy wstępny projekt rezerwatu, który został włączony do materiałów Komisji d.s. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), działającej wówczas pod kierunkiem prof. Walerego Go- 7

4 Fot. 2. E n d e m i c z n a w a r z u c h a p o l s k a Cochleańa polonica na zastępczym s t a n o w i s k u u źródeł C e n t u r i i koło O l k u s z a. Przykład u d a n e j i n t r o d u k c j i g a t u n k u zagrożonego wyginięciem - A n endémie Cochleańa polonica species i n t h e t r a n s p l a n t site i n t h e C e n t u r i a River s p r i n g n e a r O l k u s z t o w n. Exemple of successful i n t r o d u c t i o n o f a n e n d a n g e r e d species. Photo J. Perzanowska etla. Brałyśmy udział w realizacji f i l m u o P u s t y n i Błędowskiej, zmieniając całkowicie jego wcześniejszy scenariusz, a b y ukazać wyjątkowość k r a j o b r a z u tego o b s z a r u, co nie było pierwotną intencją r e d a k t o r a, który chciał wyeksponować przede wszyst k i m rzekome zagrożenia powodowane z a s y p y w a n i e m okolicz n y c h miejscowości przez wywiewane p i a s k i. O s t a t n i raz byłam z Alą oraz d r J a n e m U r b a n e m n a P u s t y n i Błędowskiej w l i p c u 1994 r o k u i z tego czasu pochodzi zamieszczona t u fotografia. Z m i e n i o n y k r a j o b r a z i efekty postępującego zalesiania p r o w a dzące do z a n i k u jedynej w s w o i m r o d z a j u śródlądowej pusty n i " z t y p o w y m i d l a niej n a t u r a l n y m i p r o c e s a m i i f o r m a m i eoliczn y m i oraz całkowicie wyschnięte wywierzysko Białej, były d l a nas s m u t n y m obrazem i b o l e s n y m przeżyciem. M a m nadzieję, że i n n y w i z e r u n e k tego o b s z a r u przechowała A l a w swojej p o d świadomości: p o l a w y d m ze skąpą, typową roślinnością p i a s k o wą, obfite źródlisko Białej z płatami kwitnącej w a r z u c h y oraz starorzecze Przemszy - Staw J a n d y, otoczony s t r o m y m i, piasz czystymi brzegami. 8

5 Ala miała łatwość w popularyzacji wiedzy przyrodniczej i swoją pasję realizowała z przekonaniem, że jest to skuteczny sposób zainteresowania społeczeństwa problemami ochrony przyrody. Być może to przekonanie ugruntowało się pod wpływem prof. Władysława Szafera, który zawsze zachęcał swoich asystentów do uprawiania również tego rodzaju działalności publicystycznej, obok innych jej form. Preferowanym czasopismem Ali było więc Chrońmy Przyrodę Ojczystą, gdzie chętnie zamieszczała recenzje i notatki na temat rozwoju ochrony przyrody w kraju i za granicą oraz artykuły dotyczące ochrony roślin, zwłaszcza gatunków zagrożonych. Rezultaty studiów w zakresie ochrony gatunkowej roślin zawarte są również w rozdziałach książek o charakterze podręczników akademickich, a także stanowią treść map tematycznych. Wprawdzie z biegiem lat informacje podane w publikacjach dezaktualizują się i przechodzą do historii nauki, ale nadal są niezbędne do porównań i oceny postępu zmian środowiska przyrodniczego. Trwałym pomnikiem pamięci o Mgr Alinie Kwiatkowskiej jest zespół zastępczych stanowisk, zapewniający przetrwanie populacji bardzo zagrożonego, endemicznego gatunku flory polskiej jakim jest Cochleańa polonica wraz z przesłaniem kierowanym do następców o potrzebie kontynuacji swoistego monitoringu, będącego pierwowzorem tego typu badań w ochronie przyrody. Zofia Alexandrowicz Wybrane publikacje Mgr Aliny Kwiatkowskiej Kwiatkowska A Rozmieszczenie Cochleańa polonica (E. FRÖHLICH) w okolicy Olkusza. Fragm. Flor. et Geobot. 3: Kwiatkowska A Rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin w Czechach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 15, 3: Kwiatkowska A Mapa rozmieszczenia cisa pospolitego (Taxus baccata L.) w Polsce. W: Szafer W. (red.). Szata roślinna Polski, t. II. PWN, Warszawa. Kwiatkowska A Zagadnienie ochrony przyrody w perspektywicznym rozwoju botaniki w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 16, 1: Kwiatkowska A Nowe kierunki ochrony przyrody w Rumunii. Chrońmy Przyr. Ojcz. 16, 3: Greszta J., Kwiatkowska A Kamień Śląski" - rezerwat brzęku Sorbus torminalis w województwie opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 18, 2:

6 Kwiatkowska A Warzucha polska - ginący gatunek endemiczny. Chrońmy Przyr. Ojcz. 18, 3: Kwiatkowska A., Szafer W Zasięgi i ochrona niektórych roślin. W: Leszczycki S. (red.). Narodowy Atlas Polski: plansza 37. Wyd. Inst. Geografii PAN, Z-d Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. Kwiatkowska A Ochrona gatunkowa roślin. W: Szafer W. (red.). Ochrona przyrody i jej zasobów - problemy i metody. T. 1: PWN, Kraków. Kwiatkowska A Ochrona gatunkowa roślin. W: Michajłow W. (red.). Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka. PWN, Warszawa, ss Kwiatkowska A Cochlearia polonica Fróhlich - warzucha polska. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Wyd. Inst. Botaniki PAN i Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków, ss