OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY

Transkrypt

1

2

3

4 OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY Magdalena SzyndlerNędza 1, Piotr Luciński 2, Ewa Skrzypczak 2, Karolina Szulc 2, Zbigniew Bajda 3 1 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt 2 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 3 Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej, filia w Lublinie WSTĘP Świnie ras rodzimych: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra, hodowane są od wielu lat w Polsce w czystości rasy i w większości utrzymywane w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Rasy te są doskonale przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, klimatu, gleby, zasobów paszowych i warunków chowu. Charakteryzują się wysoką plennością, dobrymi cechami matczynymi, długowiecznością oraz odpornością na zmiany środowiskowe i stres. Produkty uzyskiwane z mięsa pochodzącego od tuczników tych ras mają szczególne wartości smakowe, jakościowe i odżywcze. Pomimo tego zwierzęta tych ras nie są atrakcyjne dla producentów i hodowców trzody chlewnej, przede wszystkim ze względu na gorsze wskaźniki mięsności tuczników w porównaniu z tucznikami świń ras wysoko mięsnych. Z tego powodu naturalny rozwój tych populacji jest utrudniony, a wręcz istnieje realne niebezpieczeństwo wyginięcia świń ras rodzimych. W roku 2017 pod oceną było 1450 loch rasy puławskiej oraz 1022 loch rasy złotnickiej białej i 577 loch złotnickiej pstrej. W stosunku do roku ubiegłego liczba ocenionych zwierząt zwiększyła się o 27% w rasie puławskiej, w rasach złotnickiej białej i pstrej odpowiednio o 20% i 13%. Ze względu na występowanie u świń ras rodzimych odrębności genetycznej w stosunku do ras wysoko produkcyjnych, zmienności wewnątrz rasowej oraz szeregu cennych cech, rasy te zostały objęte programami ochrony zasobów genetycznych. Programy dla poszczególnych ras zostały przedstawione i przyjęte w grudniu 2005 roku na posiedzeniu Rady Naukowej Instytutu Zootechniki PIB w Krakowie. Kwalifikacja zwierząt do programu dokonywana jest na podstawie wniosku hodowcy, po spełnieniu wymogów określonych przez prowadzącego księgi hodowlane. W Instytucie Zootechniki PIB, w bazach dotyczących zwierząt ras zachowawczych, corocznie aktualizowane są dane z oceny rozpłodowej i przyżyciowej świń ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. 3

5 RASA PUŁAWSKA Fot. 1. Locha rasy puławskiej Fot. 2. Knur rasy puławskiej 4

6 WZORZEC RASY PUŁAWSKIEJ Historycznie ukształtowany i obecnie uznawany za typowy wzorzec świni rasy puławskiej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarnobiałe z przewagą barwy czarnej, Dopuszcza się także umaszczenie trójbarwne czarnobiałorude oraz umaszczenie czarne z białymi plamami w dolnej części ryja, kończyn i ogona; Głowa nieduża, szeroka w partii czołowej; Ryj prosty, niezbyt długi; Uszy nieduże, stojące, z wiekiem pochylające się ku przodowi; Tułów średniej długości, osadzony na mocnych, dobrze spionowanych kończynach; Zad szeroki i mocny, szynki uwypuklone, ale średniej długości; Temperament żywy, ale usposobienie łagodne bez przejawów agresji wobec innych zwierząt w grupie. Masa ciała dorosłych osobników: knury około kg, lochy około kg. Są to świnie w typie tłuszczowomięsnym. Rasę charakteryzuje wczesność dojrzewania rozpłodowego. Lochy rasy puławskiej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym wysoką mlecznością i troskliwością macierzyńską. Maciory rodzą w miocie około 9 do 12 prosiąt. Świnie tej rasy odznaczają się szybkim tempem wzrostu. W 2017 r., loszki przyrastały średnio 562 g dziennie i przy masie ciała około 100 kg uzyskały mięsność średnio 54,9%. Tak więc, zwierzęta tej rasy pod względem użytkowym doskonale spełniają kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego. Tuczniki rasy puławskiej dobrze przyrastają także w mniej sprzyjających warunkach żywienia i utrzymania. Wprawdzie cechują się one nieco niższą mięsnością w porównaniu do ras hodowanych w Polsce, za to ich mięso charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się odpowiednia struktura włókienek mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to ma szczególne wartości smakowe i jakościowe. Nadaje się więc doskonale do wytworzenia specyficznych produktów regionalnych. W hodowli świń rasy puławskiej ważne jest zachowanie wczesnego osiągania dojrzałości rozpłodowej, dużej żywotności, zdrowotności i długowieczności. Dnia 28 maja 2009 r. świnia rasy puławskiej została wpisana na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 5

7 HISTORIA POWSTANIA RASY PUŁAWSKIEJ Historia rasy puławskiej sięga początku XX wieku. Systematyczną pracę hodowlaną nad doskonaleniem tzw. świń gołębskich, które stały się zaczątkiem genealogii świń puławskich podjęto w 1926 r., w Stacji Zootechnicznej Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Borowinie, pod merytorycznym nadzorem prof. Zdzisława Zabielskiego. Materiał wyjściowy stanowiło stado zakupione z okolic wsi Gołąb, składające się z kilkunastu sztuk mieszańców prymitywnych świń miejscowych (polska świnia kłapoucha i mała polska ostroucha) z importowaną rasą Berkshire. Początkowo świnie te nazywano gołębskimi, a potocznie łaciatkami. Zwierzęta te udoskonalano poprzez dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej oraz intensywną selekcję. Wyhodowano świnie w typie tłuszczowomięsnym, które wykazywały cechy wczesnego dojrzewania oraz intensywnego otłuszczania się już w młodym wieku. W okresie tym tworzyło się coraz szersze grono rolników zainteresowanych chowem tej świni. Największe skupiska łaciatek powstały między Puławami a Dęblinem oraz w okolicach Kocka, Michowa i Kamionki. W roku 1935 rejon występowania tej rasy obejmował 7 powiatów woj. lubelskiego. W okresie lat świnie gołębskie rozprzestrzeniły się także w innych rejonach Polski (Mazowsze i Śląsk), wypierając w dużej mierze świnie biało umaszczone. Szczególnie docenianymi wówczas zaletami świni gołębskiej była zdrowotność oraz bardzo dobre przystosowanie do tradycyjnych warunków chowu, zwłaszcza żywienia zbożowoziemniaczanego. W roku 1951 w związku z reorganizacją PINGW w Puławach Rada Naukowa podjęła decyzję o zmianie nazwy ekotypu świni gołębskiej na puławską. Podjęto decyzję o przekształceniu tych świń na typ bardziej mięsny. Zastosowano staranny dobór do kojarzeń i ostrą selekcję, jak również dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej w typie bekonowym i berkszyrów. Największe zainteresowanie hodowlą tej rasy przypada na lata Jeszcze w 1960 roku lochy puławskie stanowiły 9,8% krajowego stada loch zarodowych. Pod koniec lat 80. rozpoczął się etap intensywnej redukcji rasy. Ograniczenie zakresu wykorzystania świń puławskich w programach produkcji żywca rzeźnego spowodowane zostało presją rynku wieprzowiny, na którym preferowano tusze wysokomięsne. W roku 1997 populacja aktywna świń rasy puławskiej liczyła zaledwie 86 loch i 10 knurów stadnych. W wyniku podjętych wówczas działań organizacyjnych w kierunku ochrony zasobów genetycznych ras krajowych oraz wydzielenia subsydiów rządowych na wspieranie rozwoju stad zachowawczych, stan liczbowy populacji został ustabilizowany. 6

8 RASY ZŁOTNICKIE 7

9 RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Fot. 3. Locha rasy złotnickiej białej Fot. 4. Knur rasy złotnickiej białej 8

10 WZORZEC RASY ZŁOTNICKIEJ BIAŁEJ Świnia rasy złotnickiej białej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku, Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej białej jest następujący: Umaszczenie białe, dopuszczalne niewielkie ciemne łatki; Głowa mała; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi w kształcie trapezu, zwężający się ku przodowi; Zad powinien być dobrze wypełniony; Kończyny wysokie, dobrze ustawione. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się poprawnym libido, a lochy dużą troskliwością w stosunku do prosiąt. Masa ciała dorosłych osobników: knury około kg, lochy około kg. Są to świnie w typie mięsnym, późno dojrzewające. Lochy tej rasy cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się od około 9 do 12 szt. W wyniku systematycznej, wieloletniej pracy hodowlanej prowadzonej w czystości rasy świń złotnickich białych, osiągnięto znaczne zwiększenie przyrostów dziennych, a także zmniejszenie grubości słoniny grzbietowej u tych zwierząt. Obecnie świnie złotnickie białe charakteryzują się średnio szybkim tempem wzrostu. W 2017 r. loszki przyrastały dziennie średnio 489 g i przy średniej masie ciała 100 kg uzyskały mięsność średnio 50,9%. Uważa się, że świnie te doskonale nadają się do tuczu intensywnego. Świnia złotnicka biała jako rasa lokalna doskonale przystosowana jest do miejscowych warunków środowiskowych, nie ma dużych wymagań paszowych i jest odporna na specyficzne czynniki chorobotwórcze. Mięso tych świń charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się charakterystyczny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujący o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych produktów żywnościowych. W maju 2006 roku zostało ono wpisane na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod nazwą: Wielkopolska wieprzowina złotnicka. 9

11 RASA ZŁOTNICKA PSTRA Fot. 5. Locha rasy złotnickiej pstrej Fot. 6. Knur rasy złotnickiej pstrej 10

12 WZORZEC RASY ZŁOTNICKIEJ PSTREJ Świnia rasy złotnickiej pstrej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej pstrej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarnobiałe, ponad 50% maści białej, przy czym najbardziej pożądany jest układ łat sprawiający wrażenie drugiej skóry narzuconej na grzbiet zwierzęcia. Szczecina powinna przybierać barwę pigmentu skóry; Głowa powinna być średniej wielkości; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi, lekko spłaszczony, dopuszczalna jest lekka karpiowatość grzbietu; Zad dobrze wypełniony, może być lekko spadzisty; Kończyny mocne o grubej kości. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się wysokim libido, a lochy dużą troskliwością macierzyńską. Masa ciała dorosłych osobników: knury około kg, lochy około kg. Zwierzęta tej rasy uważane są obecnie za świnie w typie mięsnosłoninowym w kierunku mięsnym, późno dojrzewające. Lochy rasy złotnickiej pstrej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się w tej rasie od 8 do 10 szt. Obecnie świnie te utrzymywane są przeważnie w systemach ekologicznych, gdzie preferowany jest ekstensywny sposób utrzymania zwierząt. Dlatego wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej w tej rasie są nieco słabsze w porównaniu do pozostałych ras świń zachowawczych. Aktualnie zwierzęta tej rasy charakteryzują się średnim tempem wzrostu (w 2017 r., loszki przyrastały średnio 447 g dziennie i przy masie ciała około 90 kg uzyskały mięsność średnio 47,1%). Rasa ta ma wiele ważnych pod względem gospodarczym zalet. Jedną z nich jest wyjątkowo duża odporność na czynniki chorobotwórcze. Ponadto, zwierzęta te nie mają dużych wymagań paszowych. Zaletą szczególnie cenną jest bardzo dobra jakość mięsa. Dotychczasowe badania nie wykazały u tuczników tej rasy wady mięsa typu PSE, czyli mięsa wodnistego. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych wyrobów żywnościowych, szczególnie wędlin późno dojrzewających. 11

13 HISTORIA POWSTANIA RAS ZŁOTNICKICH Rasy złotnickie biała i pstra powstały w latach , kiedy to prof. dr hab. Stefan Alexandrowicz przeprowadził badania monograficzne nad świniami prymitywnymi na terenie województwa olsztyńskiego. Efektem tych badań był zakup przez Akademię Rolniczą w Poznaniu 5 knurków i 18 loszek przywiezionych przez przesiedleńców z okolic Wilna i Nowogródka na tereny woj. olsztyńskiego. Były to mieszańce prymitywnych świń długouchych i krótkouchych z przewagą tych pierwszych i być może z domieszką wielkich białych angielskich. Zwierzęta te umieszczono w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Złotniki należącym do Akademii Rolniczej w Poznaniu. Początkowo zakupiony materiał charakteryzował się dużym zróżnicowaniem pod względem cech pokrojowych oraz umaszczenia. Starano się jednak wybrać osobniki o cechach prymitywnych, chociaż w dalszej hodowli nie przywiązywano wagi do cech pokrojowych niemających żadnego związku z produkcją. W populacji wyjściowej świń ras złotnickich przeważały osobniki o umaszczeniu łaciatym czarnobiałym i białym, zdarzały się jednak osobniki czarne, szare, rude oraz z pręgami. W trakcie prowadzenia pracy hodowlanej, opartej o racjonalnie prowadzoną selekcję materiału zwierzęcego i indywidualny dobór do kojarzeń, wyodrębniono dwie odmiany świń złotnickich: białą o użytkowości mięsnej i pstrą o użytkowości mięsnosłoninowej. W roku 1962 odmiany świń złotnickich zostały uznane za dwie odrębne rasy i otwarto dla nich księgi zwierząt hodowlanych. Świnie złotnickie odmiany białej doskonalone początkowo były na terenie woj. poznańskiego w RZD Złotniki i RZD Przybroda. W celu przyspieszenia zmiany typu w kierunku użytkowości bekonowej zastosowano jednorazowy dolew krwi świń szwedzkiej rasy Landrace. Kolejnymi centrami hodowlanymi, w których utrzymywano świnie złotnickie białe były: RZD Przybroda oraz WODR Sielinko, a także w PGR Michałów na terenie woj, wrocławskiego. W roku 1999 świnie złotnickie białe powróciły do Złotnik, gdzie powstało największe stado tej rasy liczące około 100 loch. Świnie złotnickie odmiany pstrej początkowo utrzymywano w woj. olsztyńskim, w Zakładzie Polskiej Akademii Nauk Popielno i w Państwowym Gospodarstwie Rolnym Parcz. Następne chlewnie zarodowe powstały na terenie woj. poznańskiego KPGR Manieczki i woj. bydgoskiego KPGR Chwaliszewo, Zakład Chraplewo. W 1984 roku świnie rasy złotnickiej pstrej objęto hodowlą zachowawczą jako rasę rodzimą świń w Polsce. Miało to na celu utrzymanie odrębnego genotypu świń rasy złotnickiej pstrej, który charakteryzuje się w porównaniu do innych utrzymywanych w kraju ras bardzo urozmaiconym zestawem genów. 12

14 LOKALIZACJA Rasa puławska w roku 2017 występowała na terenie ośmiu województw, podobnie jak w roku ubiegłym były to województwa kujawskopomorskie, lubelskie, mazowieckie, opolskie, podlaskie oraz dodatkowo w trzech województwach gdzie utworzone zostały nowe stada (małopolskie, pomorskie i zachodniopomorskie). Nadal najwięcej zwierząt tej rasy utrzymywanych było na terenie Lubelszczyzny (843 loch w 34 gospodarstwach) oraz Mazowsza (413 loch w 13 stadach). Świnie rasy złotnickiej białej (złb) utrzymywane były, tak jak w roku ubiegłym, na terenie ośmiu województw. Najliczniej lochy złb występowały w Wielkopolsce (707 loch w 17 stadach), a także na Podkarpaciu (99 loch w 3 stadach). W stosunku do roku ubiegłego zasięg występowania świń ras złotnickich pstrych (złp) zwiększył się o dwa województwa (kujawskopomorskie i zachodniopomorskie). Lochy tej rasy w roku 2017 występowały na terenie siedmiu województw. Najwięcej zwierząt złp nadal utrzymywanych było w województwie wielkopolskim (246 loch w 9 stadach) oraz pomorskim (177 loch w 10 stadach). W zestawieniu poniżej przedstawiono strukturę stad w poszczególnych województwach. Województwo Kujawskopomorskie Lubelskie Mazowieckie Małopolski Opolskie Podlaskie Pomorskie Zachodniopomorskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Podkarpackie Pomorskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Kujawskopomorskie Łódzkie Pomorskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Liczba hodowli (ogółem) Liczba loch Rasa puławska Rasa złotnicka biała Rasa złotnicka pstra Liczba loch w stadach minimalna maksymalna

15 Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra Rys. 1. Lokalizacja utrzymywania świń ras chronionych 14

16 WYNIKI OCENY 15

17 ZMIANY W LICZEBNOŚCI LOCH I STAD Zmiany w liczebności loch i stad poszczególnych ras na przestrzeni lat przedstawiono na wykresach 1 (puławska), 2 (złotnicka biała) i 3 (złotnicka pstra). Od roku 2015 rozpoczęto realizację nowej edycji Programu rolnośrodowiskowo ą płatności za klimatycznego, w ramach PROW , z nową wyższa stawką lochę. Fakt ten prawdopodobnie wpłynął na zwiększenie zainteresowania hodowlą ras rodzimych. W przypadku rasy puławskiej od roku 2015 obserwuje się stopniostadach). W rasie we zwiększenie liczby stad i loch do poziomu 1450 szt. w 58 złotnickiej białej obserwuje się powolny, ale stały wzrost liczebności loch w całym analizowanym okresie czasu (o średnio 70 loch rocznie), od około 250 loch w 2007 do 1022 loch pod oceną w 2017 r. W rasie złotnickiej pstrej od roku 2010 do 2015 odnotowano spadek liczby hodowli oraz liczby loch tej rasy, o średnio 100 loch rocznie. W ostatnich dwóch latach zainteresowanie hodowlą tej rasy nieco się zwiększyło, a liczba ocenionych loch w roku 2017 wyniosła 577 szt. w 26 stadach. Wykres 1. Liczba stad i loch rasy puławskiej będących pod oceną ą w latach

18 Wykres 2. Liczba stad i loch rasy złotnickiej białej będących pod oceną w latach Wykres 3. Liczba stad i loch rasy złotnickiej pstrej będących pod oceną w latach

19 UŻYTKOWOŚĆ ROZPŁODOWA W roku 2017 ogółem oceniono użytkowość rozpłodową 3049 loch na podstawie 4719 miotów. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabelach 1A, 1B i 1C. Dane te dotyczą miotów urodzonych w okresie od do roku. Wyniki użytkowości rozpłodowej loch zależne są między innymi od rasy, wieku, stanu zdrowia zwierząt, żywienia i sposobu utrzymania. Ważnym czynnikiem jest również intensywność eksploatacji loch, staranność obsługi i metody chowu. Wszystkie te czynniki wpływają na częstotliwość oproszeń, czyli na uzyskaną od lochy liczbę miotów i prosiąt w roku. Na podstawie przedstawionych danych (tabela 1A) można stwierdzić, że w roku 2017 największą średnią liczbę prosiąt urodzonych w miocie miały lochy rasy puławskiej (10,57 szt.), następnie złotnickiej białej (9,15 szt.) i złotnickiej pstrej (9,12 szt.). Lochy omawianych ras urodziły średnio od 1,4 (rasy złotnickie) do 1,7 miotu w roku (rasa puławska). Średnie straty prosiąt do 21. dnia życia wahały się od średnio 8,86% w rasie złotnickiej białej do 12,65% w rasie złotnickiej pstrej. Rasa Tabela 1A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w roku 2017 zestawienie według ras Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Straty prosiąt do 21 dnia życia (%) Liczba sutków lochy Puławska ,57 9,42 10,91 14,40 Złotnicka biała ,15 8,34 8,86 14,07 Złotnicka pstra ,12 7,97 12,65 13,57 Wiek w dniu pierwszego oproszenia jest cechą zależną zarówno od predyspozycji rasowych zwierząt, jak i od metod chowu w poszczególnych gospodarstwach. Lochy rasy puławskiej charakteryzujące się wczesnym dojrzewaniem uzyskały pierwsze mioty średnio w 358. dniu życia (tabela 1B). Lochy ras złotnickich cechujące się późnym dojrzewaniem rodziły pierwsze mioty średnio w 381. dniu życia (złotnicka pstra) oraz w 411. dniu życia (złotnicka biała). Rozbieżność pomiędzy rasami złotnickimi (30 dni) wynika z różnych metod chowu loch w gospodarstwach. Analizując wiek pierwszego oproszenia w poszczególnych gospodarstwach zaobserwowano, że w bieżącym roku, w rasie złotnickiej białej lochy swoje pierwsze mioty rodziły najwcześniej w 322. dniu (stado 03086), a najpóźniej w 607. dniu życia (stado 03073). Lochy złotnickie pstre natomiast uzyskały pierwsze mioty od 272. (stado 01096) do 532. dnia życia (stado 01052). W przypadku 18

20 rasy puławskiej lochy najwcześniej rodziły pierwsze mioty w gospodarstwie nr (312 dzień), a najpóźniej w gospodarstwie (432 dzień). Okres międzymiotu zależny jest od indywidualnych cech zwierząt, ale także od intensywności eksploatacji lochy. Wielkość tej cechy w rasach zachowawczych świń wahała się średnio od 186 (puławska) do 223 dni (złotnicka pstra). Tabela 1B. Wiek pierwszego oproszenia loch i okres międzymiotu w roku 2017 zestawienie według ras Rasa Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) średnia min. maks. średnia min. maks. Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra W 2017 roku w wybranych gospodarstwach przeprowadzono kontrolę masy ciała miotów w dniu urodzenia i w 21. dniu ich życia (tabela 1C). Masa miotu, a także masa prosięcia istotnie zależne są od liczby prosiąt w miocie. Średnia masa ciała miotów w dniu urodzenia wahała się od 13,87 kg w rasie złotnickiej pstrej do 14,96 kg w rasie puławskiej, a średnia masa prosięcia urodzonego od 1,5 kg (rasa złotnicka biała i puławska) do 1,67 kg w rasie złotnickiej pstrej. W 21. dniu życia prosiąt średnia ich masa ciała wyniosła od 4,40 kg (rasa złotnicka pstra) do 5 kg (rasa złotnicka biała i puławska). Masa miotu w tym dniu w analizowanych rasach wynosiła od 39,18 kg w rasie złotnickiej pstrej do 56,5 kg w rasie puławskiej. Tabela 1C. Masa miotu i prosięcia w dniu urodzenia i w 21. dniu życia, w roku 2017 zestawienie według ras Rasa procent zważonych miotów W dniu urodzenia średnia masa prosięcia (kg) średnia masa miotu (kg) procent zważonych miotów W 21. dniu życia średnia masa prosięcia (kg) średnia masa miotu (kg) Puławska 3,2 1,54 14,96 3,2 5,00 56,50 Złotnicka biała 5,8 1,53 14,34 4,9 5,00 51,47 Złotnicka pstra 12,3 1,67 13,87 11,4 4,40 39,18 19

21 Tabela 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w roku 2017 zestawienie według ras Województwo Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Puławska Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Kujawskopomorskie ,02 8,03 356, Lubelskie ,76 9,52 353, Małopolskie ,67 9,33 385,67 Mazowieckie ,84 9,71 372, Opolskie ,51 7,97 365, Podlaskie ,36 9,61 327, Pomorskie ,56 6,69 333, Zachodniopomorskie ,00 8,94 325, Złotnicka biała Lubuskie ,17 10,00 349, Łódzkie ,23 5, Małopolskie ,93 4,93 376, Mazowieckie ,74 8,74 596, Podkarpackie ,12 9,49 410, Pomorskie ,42 5,42 322, Warmińskomazurskie ,58 8,64 409, Wielkopolskie ,13 6,67 415, Zachodniopomorskie ,88 8, Złotnicka pstra Dolnośląskie ,85 8,20 348, Kujawskopomorskie ,12 7,20 336, Łódzkie ,29 5,29 354, Pomorskie ,96 7,55 410, Warmińskomazurskie ,00 11, Wielkopolskie ,40 8,34 383, Zachodniopomorskie ,00 7,63 408,88 W tabeli 2 zamieszczono wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w roku Najwięcej loch rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (843 szt.) i mazowieckiego (413 szt.). Podobnie jak w roku ubiegłym lochy z tych dwóch województw oraz z województwa podlaskiego cechowały się największą ilością prosiąt urodzonych 20

22 (powyżej 10 szt.) i odchowanych w miocie (powyżej 9,6 szt.). W województwach opolskim i pomorskim uzyskano najkrótszy okres międzymiotu wynoszący odpowiednio 168 i 162 dni. Loch rasy złotnickiej białej najwięcej było w województwie wielkopolskim (707 szt.) i Mazowieckim (99 szt.). W województwach lubuskim i podkarpackim, podobnie jak w roku ubiegłym, uzyskano największą liczbę prosiąt urodzonych w miocie od lochy (odpowiednio 10,2 szt. i 11,1 szt.) oraz odchowanych do 21. dnia życia (odpowiednio 10 szt. i 9,49 szt.). Najkrótszy okres międzymiotu uzyskano u loch występujących także na terenie województwa lubuskiego (147 dni). Rasę złotnicką pstrą utrzymywano najliczniej na terenach województwa wielkopolskiego (246 loch), ale także w województwie pomorskim (177 lochy) i dolnośląskim (91 szt.). Najwięcej prosiąt w miocie urodziły lochy pochodzące z terenów województwa zachodniopomorskiego i warmińskomazurskiego (11 szt.) i kujawskopomorskiego (9,12 szt.). Lochy z terenów województwa warmińskomazurskiego, wielkopolskiego i dolnośląskiego odchowywały najwięcej prosiąt (odpowiednio 11 szt., 8,34 szt., i 8,20 szt.). W województwie kujawskopomorskim uzyskano natomiast najkrótszy okres międzymiotu u loch tej rasy (175 dni). 21

23 OCENA TUCZNA I RZEŹNA DOKONANA PRZYŻYCIOWO Ocenie przyżyciowej poddano w roku 2017 ogółem 1135 młodych knurów i 3066 loszek hodowlanych ras zachowawczych. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. Wyniki tej oceny są specyficzne dla każdej z ras i wynikają z ich odmienności i różnorodności genetycznej. Zamieszczone w tabelach dane (tab. 3, 5) wskazują, że rasa puławska w porównaniu ze świniami ras złotnickich charakteryzuje się szybszym tempem wzrostu, Standaryzowany przyrost dzienny knurów rasy puławskiej wynosił 569 g/dzień, natomiast knurów złotnickiej białej 480 g/dzień, a złotnickiej pstrej 411 g/dzień. Loszki rasy puławskiej przyrastały również lepiej niż loszki ras złotnickich. Standaryzowany przyrost dzienny loszek rasy puławskiej wynosił 562 g/dzień, natomiast złotnickiej białej 489 g/dzień, a złotnickiej pstrej 447 g/dzień. W przypadku cech rzeźnych knury rasy puławskiej uzyskały standaryzowaną procentową zawartość mięsa w tuszy na poziomie 54,6% oraz standaryzowaną średnią grubość słoniny z dwóch pomiarów 14,1 mm. W rasach złotnickich knury charakteryzowały sie mięsnością, która wynosiła 52,1% (złotnicka biała) i 49,4% (złotnicka pstra). Średnia grubość słoniny knurów ras złotnickich wynosiła 16,1 mm (zł. biała) i 18,2 mm (zł. pstra). Mięsność loszek omawianych ras wahała się od 47,1% (zł. pstra) do 54,9% (puławska). Średnia grubość słoniny loszek rasy puławskiej była mniejsza w stosunku do grubości słoniny knurów tej rasy o 0,5 mm. W rasie złotnickiej białej i pstrej loszki miały grubszą słoninę od knurów tych ras o odpowiednio 1,7 mm i 2,3 mm. W tabelach 4 i 6 przedstawiono wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek w poszczególnych województwach w roku Najwięcej knurków rasy puławskiej oceniono na terenie województwa Mazowieckiego (666 szt.), a loszek na terenie województwa lubelskiego (1631 szt.). Knurki i loszki rasy złotnickiej białej najliczniej ocenione były w województwie: wielkopolskim (odpowiednio 13 szt. i 111 szt.). Knurki i loszki rasy złotnickiej pstrej najliczniej oceniono na terenie województwa pomorskiego (6 knurków) i dolnośląskiego (49 loszek). 22

24 Rasa Tabela 3. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w 2017 r. zestawienie według ras Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,1* 52,8* ,6* 79 Złotnicka biała ,1 45, ,1 74 Złotnicka pstra ,2 41, ,4 53 * wartości standaryzowane Tabela 4. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawskopomorskie ,0* 57,5* ,5* Lubelskie ,2* 50,8* ,8* Mazowieckie ,9* 53,7* ,1* Zachodniopomorskie ,7* 52,4* ,6* Złotnicka biała Pomorskie ,0 42, ,5 Wielkopolskie ,1 45, ,2 Złotnicka pstra Dolnośląskie ,0 40, ,5 Kujawskopomorskie ,8 39, ,1 Pomorskie ,3 42, ,4 Wielkopolskie ,5 44, ,6 * wartości standaryzowane 23

25 Rasa Tabela 5. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w 2017 r. zestawienie według ras Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,6* 52,2* ,9* 90 Złotnicka biała ,8 46, ,9 82 Złotnicka pstra ,5 40, ,1 60 * wartości standaryzowane Tabela 6. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawskopomorskie ,2* 56,8* ,5* Lubelskie ,5* 50,4* ,3* Mazowieckie ,1* 54,1* ,2* Opolskie ,8* 54,1* ,8* Podlaskie ,2* 56,1* ,2* Pomorskie ,0* 54,6* ,9* Zachodniopomorskie ,7* 51,5* ,3* Złotnicka biała Łódzkie ,5 46, ,6 Małopolskie ,8 48, ,2 Pomorskie ,1 42, ,1 Warmińskomazurskie ,4 41, ,8 Wielkopolskie ,2 47, ,8 Złotnicka pstra Dolnośląskie ,2 41, ,4 Łódzkie ,0 38, ,8 Pomorskie ,0 39, ,4 Wielkopolskie ,4 40, ,3 * wartości standaryzowane 24

26 POZIOM ZINBREDOWANIA POPULACJI W analizie rodowodowej jednym z ważniejszych terminów jest inbred. Jest to występowanie w genotypie osobnika potomnego par genów w stanie homozygotycznym. Układ homozygotyczny powstaje, gdy rodzice osobnika są spokrewnieni, czyli odziedziczyli takie same geny po wspólnym przodku lub przodkach. Miarą inbredu jest współczynnik inbredu Fx (natężenia chowu krewniaczego), który informuje jaka cześć genów u danego osobnika jest homozygotyczna ponad przeciętną homozygotyczność w populacji. Podwyższona jego wartość u świń wpływa przede wszystkim na obniżenie poziomu cech związanych z płodnością loch i żywotnością prosiąt. Jego ujemne skutki obserwuje się już u osobników u których inbred przekracza 10%. Wzrostem inbredu szczególnie zagrożone są populacje o małej liczebności. Rasy rodzime świń objęte są Programami ochrony zasobów genetycznych, których celem jest hodowla z zachowaniem minimalizacji inbredu oraz monitoring jego wartości. Wyniki monitoringu wielkości współczynnika inbredu ras rodzimych świń przedstawiono w tabeli 7. Przeanalizowano dane rodowodowe zwierząt zgromadzonych w bazie IZ w okresie od 2009 do 2017 roku, jest to okres obejmujący zwierzęta żyjące. Analizę przeprowadzono dla każdego roku oddzielnie, przy czym podziału dokonano według daty urodzenia zwierząt. Ogółem analizą objęto zwierząt rasy puławskiej, 2310 rasy zł. białej i 1591 rasy zł. pstrej. W kolejnych latach analizowanego okresu obserwuje się wahania wartości współczynnika inbredu u zwierząt. Zwierzęta urodzone w 2016 roku oraz poddane ocenie wartości użytkowej roku 2016 i 2017, uzyskały średni inbred w wielkości od 4,7% w rasie puławskiej do 6,4% i 7,2% odpowiednio w rasie złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. U zwierząt urodzonych i poddanych ocenie wartości użytkowej w roku 2017 wartość tego parametru wzrosła w rasie puławskiej i złotnickiej białej o odpowiednio 0,1% oraz 0,9%, natomiast w rasie złotnickiej pstrej zmniejszyła się o 3,9%. Należy nadmienić, że wartości inbredu w ostatnim roku oceny zmienią się, gdy w bazie danych Instytutu Zootechniki znajdą się wszystkie poddanie ocenie użytkowości zwierzęta urodzone w roku Średnia wartość tego parametru w całym analizowanym okresie wynosi obecnie od 3,7% w rasie zł. pstrej do 4,1% i 4,2% odpowiednio w rasie złotnickiej białej i puławskiej. Analiza wartości współczynnika inbredu zwierząt zinbredowanych (tab. 7, pola szare) wykazała, że w rasie puławskiej najwięcej zwierząt urodzonych w analizowanym okresie cechowało się wartością tego parametru z przedziałów F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625 (odpowiednio 50,81% i 33,13% zwierząt). Podobnie w rasach złotnickich najwięcej zwierząt znalazło się w przedziałach o wartości współczynnika inbredu F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625, odpowiednio 46,29% i 30,98% zwierząt rasy złotnickiej białej oraz 41,41% i 44,51% zwierząt rasy zł. pstrej. Generalnie w całym analizowanym okresie czasu, większość zwierząt ras rodzimych cechowała się wartością współczynnika inbredu do F<0,0625 i jedynie 3,98% zwierząt rasy puławskiej oraz 5,23% zwierząt ras złotnickich białych 25

27 i 5,42% złotnickich pstrych uzyskało poziom zinbredowania przekraczający F>0,125. Przy tej okazji należy zaznaczyć, że w przypadku ras rodzimych odpowiednio liczne ich pogłowie, nie spadające poniżej poziomu umożliwiającego prawidłowe prowadzenie prac hodowlanych z zachowaniem zasad minimalizacji inbredu jest gwarantem zachowania różnorodności genetycznej, która jest wyróżnikiem ras rodzimych w stosunku do ras wysoko produkcyjnych. Tabela 7. Średnie wyniki zinbredowania populacji aktywnej świń rasy puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej w latach Procent Inbred zwierząt zinbredowanych Liczba Średni zinbredowanych w tym ilość zwierząt o inbredzie (%) rok średni zwierząt* inbred inbred zwierząt <0,0313 0,0313 0,0625 0,0938 >0,125 0,0625 0,0938 0,1250 PUŁAWSKA ,025 95,5 0, ,6 16,2 7,0 2,4 0, ,037 99,2 0, ,3 33,7 6,2 2,8 2, , ,0 0, ,4 18,8 6,6 6,1 4, , ,0 0, ,6 19,4 3,7 0,4 3, ,045 99,8 0, ,5 28,6 6,8 3,6 5, , , ,9 29,2 6,2 9,4 5, , , ,1 39,6 8,6 6,9 7, ,047 93,2 0, ,1 51,1 15,4 4,3 3,1 2017** , ,0 0, ,8 61,6 7,9 4,0 2,7 średnio ,042 98,63 0, ,81 33,13 7,6 4,43 3,98 ZŁOTNICKA BIAŁA ,016 47,3 0, ,8 20,5 2,6 0,0 4, ,020 60,6 0, ,5 32,8 4,1 0,0 3, ,032 75,5 0, ,4 53,2 13,5 0,0 0, ,048 89,5 0, ,5 54,9 11,8 1,0 4, ,035 87,5 0, ,0 22,6 7,4 0,5 4, ,035 95,3 0, ,4 24,6 6,0 2,1 2, ,042 93,6 0, ,7 23,5 10,2 4,8 3, ,064 94,5 0, ,3 44,5 14,1 3,3 13,8 2017** 52 0,074 88,5 0, ,0 2,2 47,8 28,3 8,7 średnio ,041 81,37 0, ,29 30,98 13,06 4,44 5,23 ZŁOTNICKA PSTRA ,030 71,2 0, ,2 33,0 0,0 0,4 6, ,022 48,1 0, ,2 23,4 0,0 0,0 9, ,015 60,2 0, ,0 24,0 3,0 0,0 0, ,046 74,9 0, ,6 39,7 14,4 0,0 10, ,042 87,9 0, ,7 43,1 3,3 3,3 5, ,044 90,3 0, ,0 85,7 8,3 0,0 0, ,031 96,1 0, ,1 32,3 6,6 1,5 1, ,072 94,8 0, ,0 45,9 13,6 0,0 15,5 2017** 55 0,033 61,8 0, ,9 73,5 23,5 0,0 0,0 średnio ,037 76,14 0, ,41 44,51 8,08 0,58 5,42 * liczba zwierząt urodzonych w roku, poddanych ocenie użytkowości ** liczba zwierząt urodzonych w roku, poddanych ocenie użytkowości w roku urodzenia 26

28 MONITORING CECH UŻYTKOWOŚCI ŚWIN RAS RODZIMYCH NA PRZESTRZENI LAT

29 ZMIANY W CECHACH UŻYTKOWYCH NA PRZESTRZENI LAT Na wykresach 4 12 przedstawiono zmiany jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz w ocenie przyżyciowej w latach Liczba prosiąt żywo urodzonych w miocie na przestrzeni tego okresu we wszystkich rasach zachowawczych ulegała wahaniom (wykres 4a, 7 i 10). Różnice pomiędzy poszczególnymi latami nie były znaczne i generalnie można stwierdzić, że cecha ta w omawianym okresie czasu utrzymuje się na stałym poziomie. Analizując szczegółowo zmiany w ilości urodzonych prosiąt można stwierdzić niepokojący trend spadkowy, w rasie złotnickiej białej od roku 2012 i w rasie puławskiej od roku W przypadku liczby prosiąt odchowanych obserwuje się powolny wzrost wartości tego parametru do roku 2015 o 0,02 szt./rok w rasie puławskiej, o 0,04 szt./rok w rasie złotnickiej białej i o 0,08 szt./rok w rasie złotnickiej pstrej. W kolejnych dwóch latach stwierdzono natomiast zmniejszenie ilości odchowanych prosiąt w tych rasach, które wynika przede wszystkim z mniejszej ilości urodzonych prosiąt w analogicznym czasie. Na wykresach 4B, 4C, 7B, 7C, 10B i 10C przedstawiono zmiany w masie ciała prosiąt i miotów ważonych w dniu urodzenia i w 21. dniu życia w okresie od 2011 do 2017 roku. We wszystkich rasach stwierdzono, że w analizowanym okresie czasu masa miotu oraz średnia masa prosięcia w dniu urodzenia jak i w 21. dniu ich życia nie ulegają większym zmianom. W dniu urodzenia w rasie puławskiej wartości tych parametrów oscylują wokół 16 kg masa miotu i 1,6 kg masa prosięcia, w rasie złotnickiej białej wokół 14 kg masa miotu, 1,5 kg masa prosięcia, a w rasie złotnickiej pstrej wokół 12 kg masa miotu i 1,4 kg masa prosięcia. W 21. dniu życia masa miotu rasy puławskiej wynosiła około 55 kg, a średnia masa prosięcia około 5 kg, w rasie złotnickiej białej masa miotu wynosiła około 50 kg, a średnia masa prosięcia 5 kg. W rasie złotnickiej pstrej masa miotu oscylowała koło wartości 40 kg, a masa prosięcia koło 4 kg. Prezentowane na wykresie 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek rasy puławskiej w latach wskazują, że populacja świń tej rasy w całym analizowanym okresie nie ulegała presji selekcyjnej wynikającej z uwarunkowań ekonomicznych. Świadczą o tym niewielkie zmiany w użytkowości tucznej i rzeźnej. Przyrosty dzienne zmniejszone w stosunku do roku 2007 o 59 g (knurki) i o 20 g (loszki), mięsność u knurków zmniejszona o 2,7%, a grubość słoniny zwiększona o 2,6 mm, u loszek mięsność i grubość słoniny na poziomie roku Aktualne wyniki oceny przyżyciowej knurków i loszek rasy złotnickiej białej (wykres 8 i 9) wskazują, że w stosunku do populacji roku 2007 knurki cechują się mniejszą procentową zawartością mięsa w tuszy o 2,5% (knurki) i większym otłuszczeniem tuszy o 0,8 mm. U loszek tej rasy stwierdzono zwiększenie o 2,8% mięsności i zmniejszenie otłuszczenia tuszy o 3 mm. Na przestrzeni analizowanego okresu czasu obserwuje się różnego stopnia wahania mięsności i grubości słoniny u ocenianych zwierząt. U knurów tej rasy obserwowany wzrost mięsno 28

30 ści od 2009 do 2012 roku, został zahamowany w kolejnych latach. W roku 2017 w stosunku do roku 2012 obserwuje się zmniejszenie mięsności o 5,6%, U loszek w całym okresie stwierdza się jedynie niewielkie zmiany, w chwili obecnej charakteryzują się one umięśnieniem tuszy na poziomie roku Wyniki oceny przyżyciowej w rasie złotnickiej pstrej (wykres 11 i 12) wskazują, że aktualnie utrzymywana populacja świń rasy złotnickiej pstrej także nie uległa presji selekcyjnej. Została zachowana jej zmienność wewnątrz rasowa i odrębność genetyczna. Wartość wskaźników z tej oceny w analizowanym okresie czasu uległa niewielkim wahaniom. Knurki ocenione w 2017 roku w stosunku do zwierząt ocenianych w 2007 roku cechowały się podobnymi wartościami zarówno mięsności jak i grubości słoniny grzbietowej. Loszki ocenione w 2016 roku charakteryzowały się mniejszą mięsnością o 1% oraz większą grubością słoniny o 0,7 mm w porównaniu do loszek poddanych ocenie w roku

31 RASA PUŁAWSKA Wykres 4A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy puławskiej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 30

32 Wykres 4B. Masa miotu i prosiecia rasy puławskiej w dniu urodzenia Wykres 4C. Masa miotu i prosiecia rasy puławskiej w 21. dniu życia 31

33 Wykres 5. Wyniki oceny przyżyciowej yciowej knurów rasy puławskiej w latach Wykres 6. Wyniki oceny przyzyciowej loszek rasy puławskiej w latach

34 RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Wykres 7A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej białej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 33

35 Wykres 7B. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej białej w dniu urodzenia Wykres 7C. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej białej w 21. dniu życia 34

36 Wykres 8. Wyniki oceny przyżyciowej yciowej knurów rasy złotnickiej białej w latach Wykres 9. Wyniki oceny przyżyciowej yciowej loszek rasy złotnickiej białej w latach

37 RASA ZŁOTNICKA PSTRA Wykres 10A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej pstrej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 36

38 Wykres 10B. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej pstrej w dniu urodzenia Wykres 10C. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej pstrej w 21. dniu życia 37

39 Wykres 11. Wyniki oceny przyżyciowej yciowej knurów rasy złotnickiej pstrej w latach Wykres 12. Wyniki oceny przyżyciowej yciowej loszek rasy złotnickiej pstrej w latach

40 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY UZASADNIAJĄCE OCHRONĘ RAS ZACHOWAWCZYCH Objęcie ochroną ras puławskiej, złotnickiej białej i pstrej jest szczególnie ważne w warunkach, gdzie tylko rasy miejscowe przystosowane do trudnych warunków środowiskowych mogą umożliwić eksploatację zasobów przyrodniczych środowiska i tym samym zwiększyć efektywność produkcji rolniczej, Świnie ras zachowawczych posiadają cechy warunkowane przez wiele cennych genów, które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli, a obecnie stanowią rezerwę genetyczną, Są to przede wszystkim: 1. Bardzo dobre właściwości macierzyńskie. Są to rasy o dobrym poziomie wskaźników wartości rozrodczej (średnio od 9 do 11 prosiąt w miocie), specyficznym składzie chemicznym mleka oraz wyższym poziomie rezerw energetycznych u noworodków; 2. Efektywne wykorzystanie składników pokarmowych dawki żywieniowej (puławska i złotnicka biała) przy równocześnie wyższej sprawności przetwarzania ich na składniki ciała, w tym głównie tłuszczu, Szczególnie cenną cechą charakterystyczną tych ras są dobre przyrosty dobowe masy ciała w gorszych warunkach utrzymania i przy uboższym żywieniu, Właściwości te doskonale predysponują rasy puławską i złotnicką białą do utrzymania w gospodarstwach ekologicznych; 3. Bardzo dobre wskaźniki jakości mięsa, a głównie struktura histologiczna włókien mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu śródmięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej, Cechy te podnoszą walory organoleptyczne mięsa kulinarnego, mięso to doskonale nadaje się do wytwarzania wędlin długodojrzewających oraz może mieć zastosowanie w tworzeniu markowych produktów regionalnych; 4. Odporność na czynniki chorobotwórcze oraz doskonałe możliwości przystosowawcze tych zwierząt do trudniejszych lokalnych warunków środowiskowych; 5. Odmienność genetyczna i fenotypowa od ras nowoczesnych. Hodowla tych ras może przynieść wymierne korzyści gospodarcze, społeczne i wzmocnić sytuację ekonomiczną gospodarstw poprzez poprawę cech konstytucyjnych trzody chlewnej oraz rozwój przetwórstwa mięsa tych świń i powstanie produktów lokalnych. 39

41 STRESZCZENIE W Polsce występują trzy rasy świń rodzimych: puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra, Obecnie liczba zwierząt w tych rasach jest bardzo mała. W roku 2017 użytkowością rozpłodową objęto 1450 loch rasy puławskiej oraz 1022 loch rasy złotnickiej białej i 577 loch złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabeli 1 (1A1C) i 2. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. W tabeli 7 przedstawiono wyniki poziomu zinbredowania ras rodzimych. Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz tucznej i rzeźnej świń ras rodzimych w latach NATIVE BREEDS OF PIGS STATE OF BREEDING AND RESULTS OF EVALUATION Summary In Poland, there are three breeds of native pigs: Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted, The number of these animals is very small, In 2017, 1450 Puławska sows, 1022 Złotnicka White sows and 577 Złotnicka Spotted sows were used for reproduction. Native breeds of animals are less attractive for pig producers and breeders because of poorer meatiness of fattening pigs compared to the meatiness of highlean fatteners. For this reason, the development of these populations is difficult and there is a real threat that they may become extinct. Animals of these breeds are characterized by traits that are valuable from the economic and breeding point of view. These include resistance to disease and stress, high prolificacy, good maternal traits and longevity. Products obtained from them have unique taste, quality and nutritive value. For these reasons, Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs have been included in the genetic resources conservation programme. The databases of the National Research Institute of Animal Production on the conservation breeds of animals are updated every year for data on the reproductive and live performance of Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs. The productive value of these breeds is evaluated in accordance with methods adopted by herdbook keepers. Detailed results of reproductive performance are shown in Table 1 (1A1C) and 2, Tables 3 and 4 provide the performance data of boars, and Tables 5 and 6 give the performance data of gilts. Table 7 shows the results of inbreeding populations of native breeds. Figures 1 12 present changes that occurred in the major reproductive, fattening and slaughter traits of native breeds of pigs over

42 ADRESY I TELEFONY Jednostki Instytut Zootechniki PIB, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt PZHiPTCh POLSUS Okręg Centralny (Warszawa, Białystok, Łódź) PZHiPTCh POLSUS Okręg Północny (Bydgoszcz, Gdańsk, Olsztyn) PZHiPTCh POLSUS Okręg Wschodni (Kielce, Lublin, Rzeszów, Zabierzów) PZHiPTCh POLSUS Okręg Zachodni (Poznań, Opole, Zielona Góra) Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Zwierząt i Oceny Surowców Adres pocztowy Balice ul. Krakowska Warszawa ul. Ryżowa Bydgoszcz ul. Hetmańska Lublin ul. Zbożowa Opole ul. Wrocławska 170 Złotniki ul. Słoneczna Suchy Las Telefon osoby upoważnionej Magdalena SzyndlerNędza Mirosław Barski, Marek Marciniak Marek Mońko Zbigniew Bajda Piotr Polok, Karolina Szulc Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (DZ.U nr 108 poz. 691) realizuje lub koordynuje działania w zakresie ochrony zasobów genetycznych, w zależności od poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie upoważnienia związków hodowców lub innych podmiotów do wykonywania zadań z zakresu prowadzenia oceny wartości użytkowej lub hodowlanej zwierząt (Dz.U nr 122 poz. 787), prowadzi Księgi Hodowlane rasy puławskiej. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie upoważnienia związków hodowców lub innych podmiotów do wykonywania zadań z zakresu prowadzenia oceny wartości użytkowej lub hodowlanej zwierząt (Dz.U nr 122 poz. 787), prowadzi Księgi Hodowlane ras złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. 41

43 SPIS TREŚCI Wstęp... 3 Rasa Puławska... 4 Wzorzec rasy puławskiej... 5 Historia powstania rasy puławskiej... 6 Rasy złotnickie... 7 Złotnicka biała... 8 Wzorzec rasy złotnickiej białej... 9 Złotnicka pstra Wzorzec rasy złotnickiej pstrej Historia ras złotnickich Lokalizacja Wyniki oceny Zmiany w liczebności loch i stad Użytkowość rozpłodowa Ocena tuczna i rzeźna dokonana przyżyciowo Poziom zinbredowania populacji Monitoring cech użytkowości Charakterystyczne cechy uzasadniające ochronę ras zachowawczych Streszczenie Native breeds of pigs State of breeding and results of evaluation (Summary) 40 Adresy i telefony