Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Idy Skubis. zatytułowanej Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii

Transkrypt

1 Warszawa, dr hab. Przemysław E. Gębal profesor Politechniki Śląskiej i Uniwersytetu Warszawskiego Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Idy Skubis zatytułowanej Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii Rozprawa doktorska autorstwa mgr Idy Skubis, zatytułowana Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii to ważny głos we współczesnej dyskusji naukowej z zakresu lingwistyki stosowanej, odnoszący się do rozważań na temat obszaru języków specjalistycznych. Wpisuje się w nurt nielicznie realizowanych badań poświęconych problematyce pluricentryzmu współczesnej niemczyzny i jego implikacji translatorycznych oraz, w niewielkim zakresie glottodydaktycznych i leksykograficznych. Recenzowane opracowanie jest jednym z nielicznych w tym zakresie, jakie przygotowano na gruncie współczesnej polskiej germanistyki. Obszar ten nie cieszył się w ostatnim czasie zbyt wielkim zainteresowaniem badaczy, co trudno zrozumieć, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt coraz szybszego rozwoju myśli lingwistycznej w zakresie komunikacji międzykulturowej, której jednym z aspektów w odniesieniu do języków germańskich jest m.in. zagadnienie pluricentryzmu językowego. Stosunkowo niewielkim zainteresowaniem badawczym obdarzano również prezentowany w pracy mgr Idy Skubis wpływ owego pluricentryzmu na rozwój terminologii specjalistycznej. Prowadzone na tym polu nieliczne polskie projekty badawcze w odniesieniu do języka niemieckiego nie obejmowały równocześnie trzech odmian niemczyzny: niemieckiej, austriackiej i szwajcarskiej. Podjęcie takiego wysiłku naukowego przez Autorkę recenzowanej rozprawy należy obdarzyć szczególnym szacunkiem, co niniejszym czynię jako recenzent pracy. Szczególnego znaczenia nabiera w zaprezentowanym kontekście akademickim fakt, iż recenzowana praca przygotowana została w ośrodku, w którym nie realizowano dotychczas 1

2 szerokich badań z zakresu lingwistyki specjalistycznej. Jeśli zatem fakt podjęcia tego typu dociekań na germanistyce Uniwersytetu Pedagogicznego oznacza wkroczenie krakowskiego ośrodka na arenę tego wciąż dość oryginalnego w naszym kraju nurtu badań, należy przyjąć go z dużym uznaniem. Tym bardziej, iż mowa tutaj także o solidnym zainteresowaniu niemieckim pluricentryzmem językowym. Praktycznie nieobecnym, poza kilkoma artykułami promotora pracy, prof. Artura Kubackiego, w dotychczasowych polskich rozważaniach z zakresu badań nad językami specjalistycznymi dla potrzeb rozwoju translatoryki i glottodydaktyki. Recenzowana praca mgr Idy Skubis realizuje również inne ważne cele natury pragmatycznej. Po ewentualnym odpowiednim dopracowaniu może stać się swoistym kompendium terminologicznym dla przyszłych tłumaczy i wszystkich zainteresowanych rozwojem niemieckiego języka specjalistycznego z zakresu prawa, w jego trzech odmianach regionalnych. Całość recenzowanej pracy obejmuje 213 stron jej tekstu zasadniczego, które uzupełniają 23 strony załączników. Składa się z dwóch części: teoretycznej i empirycznej o charakterze analitycznym. W ramach części teoretycznej znajdujemy dwa rozdziały obejmujące ważne z perspektywy pracy rozważania z zakresu pluricentryzmu językowego oraz języka specjalistycznego i tłumaczeń specjalistycznych. Dociekania empiryczne opisane zostały w ramach rozdziału trzeciego. Rozdział czwarty jest podsumowaniem pracy, piąty zaś obejmuje, opracowany na bazie analiz przeprowadzonych przez Autorkę rozprawy, wykaz terminów niemieckojęzycznych z ich polskimi ekwiwalentami. W końcowej części opracowania znajdujemy jego dwustronicowe streszczenia, przygotowane w języku polskim i angielskim, bibliografię obejmującą w sumie ponad 160 tekstów źródłowych, jeden protokół badawczy oraz spis tabel i ilustracji zamieszczonych w pracy. Rozprawę rozpoczyna trzystronicowy Wstęp (str. 6-8), będący próbą uświadomienia czytelnikowi ważności podjętego projektu badawczego i jego istoty z perspektywy rozwoju współczesnych badań lingwistycznych i translatorycznych. Autorka pracy jawi się tutaj jako świadoma wartości podejmowanych przez siebie dociekań i zapowiada jednocześnie, iż przygotowała rozprawę użyteczną także dla codziennej praktyki tłumaczeniowej w zakresie terminologii prawniczej. Opisywany wstęp poprzedza obejmujący jedną stronę wykaz używanych w pracy skrótów. 2

3 Pierwszy, teoretyczny rozdział pracy, zatytułowany Pluricentryzm, obejmuje około 85 stron (str. 9-94) i jest próbą prezentacji wybranych aspektów pluricentryzmu niemczyzny i ich znaczenia dla rozwoju koncepcji dydaktycznych i translatorycznych. Autorka pracy porusza także zagadnienia leksykograficzne, uwzględniając w nich kodyfikację odmian języka w słownikach ogólnych i specjalistycznych. Rozdział rozpoczyna krótka próba definicji i opisu zjawiska pluricentryzmu językowego w wymiarze ogólnym oraz pluricentryzmu języka niemieckiego, wraz z dokonywanymi przez badaczy próbami jego modelowania. Całości dopełnia lingwistyczna charakterystyka trzech odmian współczesnego języka niemieckiego w ramach czterech podsystemów: ortograficznego, fonologicznego, gramatyczno-składniowego i leksykalnego. W rozdziale pierwszym ukazano także pragmalingwistyczne aspekty pluricentryzmu niemczyzny, odnosząc je do użycia i funkcji języka standardowego oraz kodyfikacji jego poszczególnych odmian. W podsumowaniu rozważań teoretycznych zamieszczonych w rozdziale otwierającym pracę, jej Autorka słusznie podkreśla, iż różnorodność językowa krajów niemieckojęzycznych w niedostateczny sposób uwzględniana jest w dzisiejszych koncepcjach kształcenia nauczycieli języków i tłumaczy. Stwierdzenie to stanowi wprowadzenie do kolejnego rozdziału opisującego wybrane problemy przekładu w zakresie tłumaczeń specjalistycznych. Rozdział drugi rozprawy, zatytułowany Wybrane problemy przekładu (str ), opisuje najważniejsze dotychczasowe refleksje podejmowane w obszarze tłumaczeń specjalistycznych oraz badań poszczególnych języków specjalistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem języka prawa i tłumaczeń prawniczych. Biorąc pod uwagę szczególne znaczenie ekwiwalencji w omawianej perspektywie, Autorka rozprawy podejmuje w dalszej części drugiego rozdziału rozważania na jej temat. Jak wiadomo, ekwiwalencja ułatwia proces uznania tekstów źródłowych i docelowych za równoważne. Poza szeroką typologią pojęcia ekwiwalencji w rozdziale drugim znajdujemy także charakterystykę skupień terminologicznych. Tę część rozważań teoretycznych zamyka stwierdzenie na temat ważności wykorzystywania strategii translatorskiej bazującej na odnoszeniu się w trakcie procesu tłumaczenia do tekstów paralelnych. Jak pisze Autorka pracy: Tłumacz korzystając z tekstów paralelnych jest w stanie stworzyć tekst bardziej eksplicytny, a odwzorowując gotowe struktury wyrazowe uniknie niepoprawnych sformułowań. Rozważania podjęte w drugim, teoretycznym rozdziale pracy przysłużyły się do sporządzenia, zamieszczonego w końcowej części opracowania, wykazu terminów niemieckojęzycznych z zakresu prawa, z ich 3

4 tłumaczeniem na język polski. Jego prezentacja w sposób przejrzysty ukazuje specyfikę terminologiczną współczesnej niemczyzny, wynikającą z faktu jej odmienności regionalnej. Rozdział III rozprawy (str ), zatytułowany Pluricentryzm w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii to część pracy dokumentująca podjęte przez jej Autorkę rozważania empiryczne natury analitycznej. Ich celem jest ekscerpcja materiału dokumentującego różnice natury terminologicznej między trzema odmianami regionalnymi niemieckiego języka prawa karnego. Każdy wyekscerpowany termin natury prawnej i prawniczej został przyporządkowany do odpowiedniej odmiany pluricentrycznej niemczyzny. Następnie przypisano mu ekwiwalent funkcjonujący w pozostałych dwóch odmianach współczesnego języka niemieckiego. Ten krok empiryczny umożliwiło przeprowadzenie stosownych analiz tekstów paralelnych, czyli kodeksów karnych obowiązujących w pozostałych dwóch krajach niemieckojęzycznych lub innych źródeł, takich jak książki prawnicze, słowniki prawnicze oraz zasoby internetowe. Rozdział analityczny zamyka zbiór wniosków zgrupowanych w ramach dwóch kategorii problemów: problemów dotyczących kodyfikacji oraz problemów natury strukturalnej i semantycznej. Niespełna półtorastronicowe podsumowanie całej pracy (str ) stanowi niezbyt spójną próbę połączenia wyników przeprowadzonych analiz z rozważaniami teoretycznymi podjętymi w pracy. Temat rozprawy, jej zakres treściowy oraz sposób przeprowadzenia towarzyszącego jej projektu empirycznego mogą zostać uznane za odpowiadające wymaganiom stawianym rozprawom doktorskim. Autorka pracy w odpowiedni sposób definiuje przedmiot badawczy i konsekwentnie stara się go zrealizować. W poprawny sposób relacjonuje, przytacza i cytuje poglądy innych badaczy. Często stara się je także wykorzystać na potrzeby własnych interpretacji. Problem badawczy został w odpowiedni sposób sformułowany i następnie zoperacjonalizowany. Autorka dość rzetelnie i skrupulatnie przeanalizowała wyniki swoich dociekań. W sposób dość ograniczony jednak wyciągnęła na ich podstawie wnioski, ważne dla współczesnej lingwistyki specjalistycznej i translatoryki. Oceniając całą rozprawę należy na początku wspomnieć o jej silnej orientacji aplikatywnej, zgodnej z założeniami metodologicznymi współczesnej translatoryki. Wspominam o tym fakcie w tym miejscu, by zwrócić uwagę na humanistyczny wymiar całego projektu. Praca adresowana jest do konkretnych użytkowników, którzy potrzebują jej, by w sposób profesjonalny wykonywać swoje obowiązki zawodowe. Potencjalny odbiorca 4

5 dociekań zawartych w pracy zyskuje dzięki niej swoisty model praktyczny i badawczy, wiążący lingwistykę specjalistyczną z praktyką tłumaczeniową. Największymi merytorycznymi atutami recenzowanej rozprawy, poza samym wyborem jej tematu, nie podejmowanym zbyt często, są: zebrane w jednym miejscu rozważania nakreślające uwarunkowania systemowe pluricentryzmu współczesnej niemczyzny oraz dość szeroki zakres podjętych analiz, obejmujący równoległe dociekania w zakresie trzech odmian regionalnych niemczyzny. Jak już wcześniej zauważyłem, badacze stosunkowo rzadko równocześnie analizowali wszystkie podstawowe regionalne standardy języka niemieckiego. Zwykle porównywali ze sobą dwa wybrane z nich. Przejdę teraz do omówienia uwag, które nasunęły mi się podczas lektury rozprawy. W jej wymiarze kompozycyjnym zwraca moją uwagę bardzo duża rozbieżność w długości poszczególnych jej części. Pierwszy rozdział teoretyczny obejmuje w sumie niemal 85 stron(!). Uzupełniający go drugi rozdział teoretyczny ma jedynie około 20 stron. Istotne zastrzeżenia budzi także sposób rozłożenia poszczególnych treści w rozdziałach pracy. Trudno mi zrozumieć organizację rozdziału pierwszego, w którym rozważania aplikatywne w odniesieniu do pluricentryzmu niemczyzny zostały zaprezentowane przed charakterystyką poszczególnych standardów regionalnych współczesnej niemczyzny. A przecież to ich specyfika kształtuje w sposób bezpośredni wspomniane koncepcje aplikatywne o charakterze dydaktycznym, translatorycznym oraz leksykograficznym. Podobne zastrzeżenia kieruję do organizacji rozdziału drugiego. Tutaj również charakterystyka języków specjalistycznych zostaje omówiona po wynikającej z nich specyfice strategii tłumaczeń specjalistycznych. Sugerowałbym także znaczne rozbudowanie tytułów i podtytułów poszczególnych części pracy. Określenia typu Pluricentryzm, Terminologia, Kodyfikacja, Język specjalistyczny, czy Tłumaczenie specjalistyczne, biorąc pod uwagę ich poziom ogólności, w żaden sposób nie oddają zawartości poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów rozprawy. Analiza spisu treści zawierającego tego typu ubogie sformułowania, utrudnia w znaczący sposób orientację w rozprawie oraz właściwe odczytanie autorskiej wizji koncepcji opracowania. W odniesieniu do pierwszego, teoretycznego rozdziału rozprawy sugerowałbym uzupełnienie materiału o dodatkowe, ważne koncepcje, których tutaj nie znalazłem. Myślę przede wszystkim o rozważaniach glottodydaktycznych i translatorycznych w odniesieniu do pluricentryzmu języka niemieckiego. W dość ubogi sposób Autorka pracy uwzględniła 5

6 koncepcję D-A-CH(L) zintegrowanego nauczania kultury krajów niemieckojęzycznych, pomijając jej odniesienie do nauczania między- i transkulturowego. Ich uwzględnienie nadałoby tej części rozważań większą głębię humanistyczną, uzupełniając ją o kluczowe dla wykorzystania pluricentryzmu językowego pedagogiczne aspekty rozwoju kulturowego oraz osobowego, które są dzisiaj podstawowym punktem odniesienia dla wszystkich zorientowanych konstruktywistycznie koncepcji edukacyjnych, także kształcenia językowego. Wątki te podejmowane były w szeregu polskich prac z zakresu dydaktyki językowej (patrz m.in. opracowania niemieckie Neunera, Biechele, Padros oraz polskie Pfeiffera, Mihułki, Torenc). Również ja pisałem na ten temat w tekstach publikowanych w latach Rozważania natury translatorycznej w odniesieniu do specyfiki pluricentryzmu niemczyzny w niewystarczający sposób uwzględniają dorobek promotora pracy, prof. Kubackiego. Moim zdaniem warto z niego skorzystać w szerszym zakresie. W odniesieniu do rozdziału drugiego pracy zabrakło mi uwzględnienia prac przygotowanych przez badaczy z tzw. warszawskiej szkoły lingwistyki stosowanej, związanych obecnie z Instytutem Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej UW. Mam tutaj na myśli teksty autorstwa Franciszka Gruczy, Sambora Gruczy, Pawła Szerszenia. W odniesieniu do wątków pragmalingwistycznych warto byłoby także odnieść się do koncepcji, co prawda o charakterze dydaktycznym, ale jednak także cennych dla rozważań w szerszym wymiarze lingwistycznym, autorstwa Elżbiety Gajewskiej i Magdaleny Sowy. Ciekawie zapowiadający się trzeci rozdział rozprawy o charakterze analitycznym nie jest niestety w odpowiedni sposób wprowadzony. Mam tutaj na myśli dość ubogą prezentację przyjętej metodologii badań. A przecież sposób organizacji i realizacji procesu badawczego nie budzi żadnych zastrzeżeń. Tym bardziej trudno zrozumieć mi dość tajemniczy sposób ich opisu. Jego uzupełnienie w znaczący sposób uporządkowałby całość materiału zawartego w tej części rozprawy. Przyjęty sposób analizy i interpretacji wyników badań zamieszczonych w rozdziale 3. jest właściwy. Tu i ówdzie brakuje mi jednak bardziej rozbudowanych komentarzy odautorskich, które w znaczący sposób mogłyby podnieść poziom prowadzonej dyskusji wyników. Powyższa uwaga odnosi się również do wniosków zamieszczonych w podsumowaniach rozdziałów teoretycznych oraz w podsumowaniu całej pracy. Za mało w nich Autorki pracy. 6

7 Pod względem formalnym rozprawa została opracowana dość starannie i jest dobrze zredagowana. Czasem pojawiają się jednak nieliczne błędy w postaci niezręczności stylistycznych. Czytając pracę poprawiałem je na bieżąco. Moje poprawki chętnie udostępnię Autorce do wglądu. Powyższe uwagi nie stanowią przeszkody w wydaniu pozytywnej opinii końcowej o pracy. Należy je traktować jako głos w dyskusji nad dotychczasowym warsztatem naukowym Badaczki. Wypływają ze szczerej chęci jego dalszego udoskonalenia, nie pomniejszając w żaden sposób wartości merytorycznej rozprawy. Podsumowując, przyjmuję przedstawioną dysertację mgr Idy Skubis i stwierdzam, iż spełnia ona wymogi stawiane rozprawom doktorskim w świetle Ustawy o stopniach i tytułach naukowych. Opowiadam się za jej dopuszczeniem do dalszych etapów postępowania w przewodzie doktorskim. Przemysław E. Gębal 7