- opisuje, jak Europejczycy poznawali Afrykę,

Transkrypt

1 KRAJOBRAZY AFRYKI fizycznej świata Afrykę, - wymienia wody oblewające Afrykę i wskazuje je na mapie, fizycznej Afryki główne formy ukształtowania powierzchni Afryki, i opisuje przebieg linii brzegowej Afryki, - wymienia i wskazuje na mapie największe rzeki i jeziora w Afryce, - wymienia i wskazuje na mapie główne strefy klimatyczne i roślinne w Afryce. - opisuje położenie Afryki względem równika, Zwrotnika Raka, Zwrotnika Koziorożca, - wymienia rośliny i zwierzęta charakterystyczne dla strefy lasu równikowego, sawanny i pustyni, - podaje przykłady roślin żywieniowych uprawianych w lesie równikowym, na sawannie i na pustyni, - opisuje warunki życia ludzi w strefie lasu równikowego, w strefie sawann i w strefie pustyń, wie-trzenie skał", proces pustynnienia", erozja", transport", akumulacja", wydma". - opisuje, jak Europejczycy poznawali Afrykę, najbardziej wysunięte części Afryki na północ i na południe, wschód i zachód, największe wyspy, półwyspy, morza, zatoki i cieśniny Afryki, występowania w strefie sawann, rzek i jezior okresowych, wskazuje je na mapie, - opisuje formy gospodarki człowieka w lesie równikowym, na sawannie i pustyni, - opisuje cechy klimatu na podstawie tabel, wykresów i map. KRAJOBRAZY AUSTRALII 1 OCEANII fizycznej - opisuje położenie - opisuje zróżnicowa- Australię i Australii względem najbardziej nie krajobrazowe Au- Oceanię, równika, Zwrotnika wysunięte części stralii w zależności - wie, kim byli: Ferdynand Raka, Zwrotnika Australii na północ i od szerokości Magellan, James Koziorożca, na południe, wschód geograficznej i Cook, Paweł Edmund - podaje nazwy głównych i zachód, prądów morskich, Strzelecki, rzek i jezior w i - wyjaśnia zależności - wymienia i wskazuje Australii i wskazuje omawia rozmieszczenie między klimatem na mapie wody oblewające je na mapie, oraz cechy a roślinnością oraz Australię i głównych krajobra- gospodarką człowieka Oceanię, archipelag", atol", zów Australii, w Australii, DOPUSZCZAJĄCA DOSTATECZNA DOBRA BARDZO DOBTŚA ZIEMIA W UKŁADZIE SŁONECZNYM - opisuje wydarzenia, miejsca związane z - wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca, - wie, kim byli Mikołaj Kopernik i Galileusz, sfera niebieska", horyzont", planeta", księżyc", gwiazda", meteor", kometa". - wyznacza kierunki w terenie za pomocą Gwiazdy Polarnej, - prawidłowo wskazuje na sferze niebieskiej położenie zenitu, południka miejscowego, - wymienia planety Układu Słonecznego, - wyjaśnia znaczenie odkryć Kopernika i - wyjaśnia pojęcia układ geocentryczny", teoria heliocentryczna", - opisuje budowę Układu Słonecznego, - wyjaśnia znaczenie Słońca dla życia na Ziemi, - opisuje wybrane cechy Ziemi, Słońca i symetrycznego w stosunku do równika układu stref klimatycznych w Afryce, między strefami oświetlenia a rozmieszczeniem stref roślinnych w Afryce, - porównuje przystosowania roślin i zwierząt do warunków życia w lesie równikowym, na sawannie i na pustyni, między szerokością geograficzną i wysokością nad poziomem morza a zróżnicowaniem klimatycznym i krajobrazowym Afryki, pustynia skalista, żwirowa, piaszczysta", hamada", serir", erg", - opisuje zróżnicowanie rozmieszczenia ludności w Afryce w zależności od warunków życia w poszczególnych fach. stre- działalnością Mikołaja Kopernika, - wskazuje te miejsca na mapie, - opisuje wybrane ce chy planet Układu Słonecznego. 1

2 ruch obrotowy", czas słoneczny miejscowy", czas strefowy", czas urzędowy", czas letni i zimowy", strefy oświetlenia Ziemi", strefy klimatyczne", astronomiczne pory roku", równik, zwrotniki, koła podbiegunowe, - wyjaśnia znaczenie pojęć: dzień polarny", noc polarna", - wskazuje na sklepieniu niebieskim położenie Słońca w południe, w różnych porach dnia. Galileusza. Księżyca. RUCHY ZIEMI 1 ICH NASTĘPSTWA - wie, ile trwa jeden obrót Ziemi wokół własnej osi, - wie, ile trwa pełny obieg Ziemi wokół Słońca, między ruchem obrotowym a rachubą czasu, - wymienia i wskazuje na mapie strefy oświetlenia Ziemi, - wymienia daty zmian pór roku, - wymienia i wskazuje na mapie strefy klimatyczne na Ziemi, - wykonuje rysunek klimatogramu na podstawie danych z tabeli. między czasem strefowym a długością geograficzną, - z pomocą oblicza różnice w czasie słonecznym w zależności od długości geograficznej, - wyjaśnia praktyczne znaczenie wprowadzenia czasu strefowego i urzędowego oraz czasu letniego i zimowego, orbita ziemska, rok przestępny", - odczytuje z rysunków różnice w wysokości Słońca w południe w różnych porach roku i w różnych szerokościach geograficznych, - odczytuje i analizuje treść map klimatycznych. - wykonuje obliczenia różnic czasu słonecznego na podstawie długości geograficznej, - wykonuje obliczenia wysokości Słońca w południe w różnych porach roku, - opisuje wybrane cechy stref klimatycznych na Ziemi, - podaje przykłady kalendarzy, - odczytuje i interpretuje treść tabel i wykresów klimatycznych. - wymienia i wskazuje na - wymienia charakterystyczne - wymienia dwa główne mapie 3 główne regiony rośliny i zwie- typy wysp wystę- obszary występowania geograficzne Oceanii: rzęta Australii, pujących w Oceanii i koralowców i wyjaśnia Melanezję, Mikronezję i wyjaśnia ich pochodzenie, warunki powstawania raf koralowych, Polinezję. duże wyspy, półwyspy, - pokazuje na mapie morza, zatoki i - wyjaśnia pojęcie i;wody - opisuje i wyjaśnia Wielkie Góry Wododziałowe, cieśniny Australii, artezyjskie", rozmieszczenie lud- Wielki Basen - wyjaśnia pojęcie - omawia wpływ wód ności Australii. Artezyjski i Wielką Rafę Koralową oraz Górę Kościuszki. Aborygeni". artezyjskich na rozwój gospodarki Australii. KRAJOBRAZY ANTARKTYDY fizycznej świata Antarktydę, - wie, kim byli: Roald Amundsen, Robert Scott, Henryk Arctowski, lądolód", lodowiec szelfowy", pak lodowy". fizycznej świata Amerykę, - wymienia wody oblewające Amerykę i wskazuje je na mapie, najwyższe góry Ame- - opisuje położenie Antarktydy względem bieguna południowego i koła podbiegunowego południowego, - wymienia charakterystyczne rośliny i zwierzęta Antarktydy, - omawia udział Polaków w badaniach Antarktydy. - opisuje położenie Ameryki względem równika, zwrotników i kół podbiegunowych, Nizinę Amazonki, Wyżynę Brazylijską, Wielkie Równiny, KRAJOBRAZY AMERYKI - opisuje linię brzegową i ukształtowanie powierzchni Antarktydy, - opisuje na podstawie wykresów warunki klimatyczne Antarktydy, surowości klimatu stref podbiegunowych. - wyjaśnia zależności między szerokością geograficzną a warunkami klimatycznymi oraz roślinnością i zwierzętami Antarktydy, braku zasiedlenia Antarktydy przez ludzi. duże wyspy, półwyspy, morza, zatoki i cieśniny Ameryki, między strefami oświetlenia a rozmieszczeniem stref krajobrazowych - porównuje cechy linii w Ameryce, brzegowej Ameryki - wyjaśnia wpływ klimatu Północnej i Południowej, i ukształtowania powierzchni na sieć 2

3 ryki: Kordyliery i Andy. - opisuje główne etapy - opisuje formacje roślinne największe rzeki i jeziora w Ameryce, poznawania i zasiedlania Ameryki przez Europejczyków, występujące w wilgotnym lesie Niziny Amazonki, na Wyżynie - wie, kim byli: Krzysztof - wymienia i wskazuje na Brazylijskiej, na Kolumb, Ignacy mapie główne strefy obszarze Wielkich Domeyko, klimatyczne i roślinne w Równin, Ameryce, - wymienia główne rośliny główne formy ukształtowania - wymienia rośliny i żywieniowe upra- powierzchni zwierzęta charaktewiane na Nizinie Ameryki, rystyczne dla poszczególnych Amazonki, Wyżynie stref Brazylijskiej, na ob- klimatycznych i roślinnychszarze Wielkich Równin, I - wymienia, jakie ludy zamieszkiwały Amerykę plantacja", tajga", przed jej odkryciem przez tundra", gejzer", Europejczyków, campos". - opisuje, jak Europejczycy kolonizowali Amerykę, fizycznej świata Grenlandię. życia zwierząt, - wymienia cechy organizmu zwierzęcego, - podaje nazwy substancji pobieranych przez zwierzęta ze środowiska i zużywanych w procesie odżywiania, - rozpoznaje na rysunku narządy wymiany gazowej zwierząt, - wymienia sposoby rozmnażania się zwierząt. życia pierwotniaków. - podaje sposoby poruszania się pierwotniaków, - podaje przykłady chorób wywołanych przez pierwotniaki, j i - określa środowisko życia wybranych zwierząt, - wykonuje rysunek schematyczny komórki zwierzęcej, - analizuje schematpodziału zwierząt ze względu na rodzaj pobieranego pokarmu, - wymienia narządy wymiany gazowej u raka, ryby, pająka, owada, gada i ssaka. - opisuje warunki życia ludzi i sposoby gospodarowania w tundrze i tajdze kanadyjskiej, - opisuje piętrowość klimatyczno-roślinną w Kordylierach, i opisuje położenie Parku Narodowego Yellowstone. ZWIERZĘTA NA ZIEMI - określa funkcje elementów budujących komórkę zwierzęcą, - porównuje budowę komórki roślinnej z komórką zwierzęcą, biofagi", saprofagi", pasożyty", między środowiskiem życia a narządem wymiany gazowej zwierząt, - wyjaśnia na przykładach pojęcia: jajoro- wodną Ameryki Północnej, - wyjaśnia wpływ szerokości geograficznej, prądów morskich, wysokości nad poziom morza i układu łańcuchów górskich na zróżnicowanie krajobrazowe Ameryki, - wyjaśnia zależności między klimatem a wodami powierzchniowymi i roślinnością oraz gospodarką człowieka w Ameryce, - porównuje krajobrazy Kordylierów z wcześniej poznanymi krajobrazami górskimi: Karpat, Alp, Himalajów. między budową komórki zwierzęcej a cechami organizmu zwierzęcego, - uzasadnia potrzeby pokarmowe zwierząt, - porównuje rozwój prosty i złożony zwierząt, - uzasadnia występowanie wybranych organizmów w danym środowisku, biorąc pod uwagę: potrzeby pokarmowe, sposób wymiany gazowej i rozmnażania. dność", żyworodność", jajożyworodność", zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne". RÓŻNORODNOŚĆ ZWIERZĄT BEZKRĘGOWYCH 1 ŚRODOWISK ICH ŻYCIA PIERWOTNIAKI ORGANIZMY WSZYSTKICH ŚRODOWISK - wykonuje i opisuje rysunek - określa warunki życia schematyczny pierwotniaków w za- pierwotniaka, łożonej hodowli, - określa potrzeby pokarmowe - uzasadnia, że klejnoków, pierwotniatka w zależności od warunków środowiska - porównuje sposoby odżywia się samolub odżywiania się pierwotniaków, cudzożywnie, - uzasadnia, że klejnotka może być dowodem na pochodzenie roślin i zwierząt od wspólnego przodka, - ocenia znaczenie pierwotniaków w przyrodzie i życiu człowieka. i OPUSZCZAJĄCA DOSTATECZNA DOBRA BARDZO DOBRA - określa rolę pierwo- - wyjaśnia, że dzięki 3

4 - podaje środowiska życia parzydełkowców, - wskazuje na rysunku części ciała parzydełkowców. - określa miejsca występowania robaków, - wymienia sposoby zarażenia się pasożytami. życia pierścienic, - opisuje budowę zewnętrzną dżdżownicy. życia mięczaków. życia skorupiaków, owadów i pajęczaków, - wskazuje elementy budowy zewnętrznej raka na okazie lub rysunku, tniaków planktono-wych współpracy z pierwotniakami niektóre w łańcuchu pokarmowym. zwierzęta mogą odżywiać się pokarmem roślinnym. PARZYDEŁKOWCE TWÓRCY RAF KORALOWYCH - rozpoznaje postać ciała stułbi i chełbi, miejsca występowania raf koralowych, - określa przyczyny zamierania raf koralowych. - uzasadnia, że parzydełkowce są drapieżnikami, - przewiduje skutki zamierania raf koralowych dla życia w morzach. PASOŻYTNICZE ROBAKI PŁASKIE 1 OBŁE - wykonuje i opisuje rysunek - ocenia wpływ pasożytów schematyczny na zdrowie człowieka i budowy tasiemca, zwierząt. robaków do pasożytniczego trybu życia. WODA 1 GLEBA ŚRODOWISKIEM ŻYCIA PIERŚCIENIC - wyjaśnia rolę dżdżownic w rolnictwie, i wazonkowców. - wyjaśnia rolę dżdżownic - wskazuje przystosowania dżdżownicy do życia w glebie. WODA ŚRODOWISKIEM ŻYCIA WIĘKSZOŚCI MIĘCZAKÓW - klasyfikuje przedstawicieli mięczaków do mięczaków do życia na - określa przystosowania ślimaków, małży i głowonogów. lądzie i w wodzie. OPANOWANIE LĄDU PRZEZ STAWONOGI - uzasadnia, że rak na- raka do leży do skorupiaków i środowiska życia i stawonogów, określa ich znaczenie, - określa sposoby odżywiania - rozpoznaje pospolite się skorupia- gatunki skorupiaków ków, na rysunkach lub okazachża - określa ośliczkę i kieł- jako wskaźniki ja- - uzasadnia, dlaczego rafy koralowe nie występują na dużych głębokościach. - ocenia rolę obleńców wolno żyjących i płazińców. - ocenia rolę pierścienic jako saprofagów. - ocenia rolę mięczaków w przyrodzie. - uzasadnia, że stawonogi to przede wszystkim zwierzęta lądowe, - przewiduje zmniejszanie się liczebności skorupiaków na skutek zanieczyszczenia wód, kości wód, - ocenia wartość - wymienia przystosowanie - klasyfikuje owady - uzasadnia, dlaczego skorupiaków jako owadów do w zależności od ro- owady są tak liczne i pokarmu dla ludzi i środowiska, dzaju spożywanego zdołały opanować zwierząt, - wymienia sposoby pokarmu, wszystkie środowiska. - rozpoznaje najpospolitsze walki z owadami nie- - ocenia stosowane owady na okapożądanymi, metody walki z nie- zach i rysunkach, - wymienia zastosowanie pożądanymi owadami - określa znaczenie przędzy wy- pod kątem skutepożądanymi owadów w przyrodzie twarzanej przez pająki, czności i ich wpływu i gospodarce człowieka, na środowisko, - wymienia pajęczakiposiadające - uzasadnia przynależ- - rozpoznaje pospolite jad, paność pajęczaków do pajęczaki, sożyty roślin, ludzi i stawonogów. - określa objawy zwierząt. chorobowe spowodowane przez świerzbowce i kleszcze, - wymienia sposoby 4

5 zapobiegania chorobom wywoływanym przez pajęczaki. RÓŻNORODNOŚĆ KRĘGOWCÓW 1 ŚRODOWISK ICH ŻYCIA życia kręgowców. - wyjaśnia, że różnorodność ryb jest zależna od miejsca występowania i trybu życia, - wykonuje rysunek schematyczny ryby, oznaczając elementy budowy zewnętrznej, - określa cechy przystosowawcze ryb do życia w wodzie, - opisuje na podstawie rysunku rozmnażanie się ryb, - rozpoznaje gatunki ryb słodkowodnych i morskich. - klasyfikuje zwierzęta do odpowiedniej grupy kręgowców. - wymienia cechy kręgowców, - analizuje drzewo rodowe płazów. RYBY KRĘGOWCE WODNE - charakteryzuje przystosowania ryb do pobierania pokarmu na przykładach, - wyjaśnia związek między kształtem i trybem życia ryb, - wyjaśnia pojęcia związane z rozmnażaniem i rozwojem ryb, - ocenia wartości odżywcze ryb w diecie człowieka. - ocenia rolę wargatka czyściciela, - wyjaśnia wymianę gazową u ryb, - ocenia sposoby opieki nad potomstwem u ryb, - uzasadnia przyczyny zmniejszania się liczebności dorsza, - podaje przykłady działań podejmowanych w celu ochrony ryb. - dowodzi, że kręgowce to grupa zwierząt, która opanowała ląd. - ocenia rolę skrzeli i skóry w wymianie gazowej u ryb, - opisuje trasę wędrówek łososia i węgorza, - podaje przyczyny zagłady rekinów. MIĘDZY WODĄ A LĄDEM - rozpoznaje przedstawicieli płazów, - określa warunki środowisk, w których żyją - wyjaśnia rolę skóry płazów w wymianie - charakteryzuje etapy rozwoju kijanki. - wskazuje wodę jako płazy, gazowej, miejsce rozwoju płazów, płazów - rysuje schemat rozwoju żaby, - wymienia przyczyny do życia w dwóch - porównuje rozwój i wymierania płazów. środowiskach oraz określa ich rolę, rozmnażanie się żaby i salamandry. - rozpoznaje gatunki płazów chronione w Polsce. GADY NA ZIEMI gadów do życia na lądzie i określa ich rolę, - określa potrzeby pokarmowe gadów, - wymienia sposoby łowienia zdobyczy przez węże, - odróżnia zaskrońca od żmii zygzakowatej, - wyjaśnia sposób za chowania się w przy- - wyjaśnia rolę skórzas-tej lub wapiennej otoczki jaja gada, - wyjaśnia, że gady są zmiennocieplne. - wyjaśnia pojęcie owodniowce", - określa przyczyny wymierania gadów, - analizuje drzewo rodowe gadów. - wykazuje związek rozmnażania się gadów z klimatem, - uzasadnia, że gady są przodkami ptaków i ssaków, - charakteryzuje praptaka jako ogniwo łączące ptaki z gadami. 5

6 padku ukąszenia przez żmiję. - podaje miejsca występowania ptaków na kuli ziemskiej, - wymienia miejsca gniazdowania pospolitych ptaków, - objaśnia przyczyny wędrówek ptaków, - rozpoznaje ptaki w swoim regionie, - uzasadnia cel obrącz kowania ptaków, POWIETRZNI ZDOBYWCY - wyróżnia rodzaje piór i podaje ich rolę w przystosowaniu do lotu, - wymienia cechy budowy zewnętrznej ptaka będące przystosowaniem do lotu, - opisuje budowę jaja ptaka, - wymienia powody budowy gniazd przez ptaki, - wskazuje cechy budowy szkieletu związane z lotem, - wyjaśnia różnice w budowie dziobów związane z przystosowaniami do różnego trybu życia, - charakteryzuje ptaki gniazdowniki i zagnia-zdowniki, - klasyfikuje gatunki ptaków do grup ekologicznych. - ocenia znaczenie stałocieplności dla lotu ptaka, - określa możliwości widzenia związane z trybem życia ptaka, - ocenia rolę zachowań godowych w rozmnażaniu.! - uzasadnia, że śmietniki - wyróżnia grupy ekologiczne stanowią bardzo często ptaków, śmiertelną pułapkę dla ptaków, - uzasadnia ogromne znaczenie ptaków, - wyjaśnia, dlaczego - wymienia różne formy dokarmianie ptaków musi być systematyczne. prawne ochrony ptaków. SSAKI ORGANIZMY WSZECHSTRONNIE PRZYSTOSOWANE DO ŚRODOWISKA - określa związek trybu - identyfikuje wytwory życia ssaków z miejscem naskórka oraz określa występowania, ich funkcję, - wyjaśnia sposoby rozmnażania - wymienia przykłady- się ssaków, ratowania zwierząt i ich - wymienia grupy ssaków środowiska w Polsce i ze względu na na świecie. - określa miejsca bytowania ssaków, - interpretuje nazwę grupy ssaki", - określa związek budowy kończyny ssaka z funkcją, - określa znaczenie ssaków w przyrodzie i dla człowieka. - wymienia działania człowieka mające wpływ na występowanie organizmów na Ziemi, - wymienia formy ochrony przyrody w najbliższej okolicy. sposób odżywiania się, tępienia nornic, szczurów i myszy. ŚRODOWISKO A DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA - wymienia rośliny żywieniowe i zwierzęta hodowlane w poszczególnych strefach krajobrazowych, - dobiera w pary udomowione zwierzę i kontynent, - wymienia czynniki, które powodują degradację środowiska przyrodniczego, - dokonuje biologicznej oceny jakości wody. - ocenia skutki negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko, - porównuje różne formy prawne ochrony przyrody, - wyjaśnia współzależność między jakością wody a występowaniem w niej organizmów wskaźnikowych. - ocenia rolę małżowiny usznej ssaków, - uzasadnia, że zarodki ssaków mają najlepsze warunki rozwoju. - przewiduje skutki, jakie może spowodować zniknięcie jednego gatunku w środowisku lub wprowadzenie do środowiska obcego gatunku, - ocenia przydatność znajomości klas czystości wód w zbiornikach wodnych. 6