Język polski. Matura. Najważniejsze zmiany. Jak w 2015 roku zmieni się matura z języka polskiego? W jaki sposób będą oceniane zadania maturalne?

Transkrypt

1 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH Język polski Matura 2015 Najważniejsze zmiany Jak w 2015 roku zmieni się matura z języka polskiego? W jaki sposób będą oceniane zadania maturalne? Jak przygotować uczniów do egzaminu w nowej formule? SHUTTERSTOCK

2 Nowa matura z Nową Erą

3 34 W numerze 2 Język polski i jego miejsce w nowej formule egzaminu maturalnego O najważniejszych zmianach formalnych i jakościowych w egzaminie z języka polskiego 8 Nowa matura z języka polskiego sprawdzanie umiejętności komunikacyjnych Istota proponowanych zmian, struktura i przebieg egzaminu od 2015 roku 10 Ustny egzamin maturalny O nowej koncepcji matury ustnej. Przykładowe zadanie maturalne z komentarzem 16 Egzamin pisemny na poziomie podstawowym Kluczowe umiejętności sprawdzane w zadaniach testowych i wypracowaniach. Modelowe rozwiązania zadań maturalnych z objaśnieniami 34 Egzamin pisemny na poziomie rozszerzonym Wymagania postawione przed zdającymi na poziomie rozszerzonym 46 Kompozycja wypowiedzi maturalnej klucz do egzaminacyjnego sukcesu Na co zwrócić szczególną uwagę podczas budowania dłuższej wypowiedzi argumentacyjnej? 48 Jak oceniać nową maturę? Omówienie zmian w sposobach oceniania zadań egzaminacyjnych 50 Nowa matura nowe wyzwanie. Jak przygotować uczniów do egzaminu z języka polskiego? Propozycje rozwiązań i środków dydaktycznych, które posłużą przygotowaniu do egzaminu maturalnego w zmienionej formule 60 Wiedza o kulturze a nowa matura Jak przygotować uczniów do świadomego odbioru tekstów ikonicznych? 5o 60

4 2 Język polski 2014/2015

5 Język polski i jego miejsce w nowej formule egzaminu maturalnego Zmiany w formule egzaminów zewnętrznych kończących kolejne etapy edukacyjne są konsekwencją sukcesywnego wprowadzania i realizacji w szkołach nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego. W roku 2012 nowy egzamin zdawali po raz pierwszy uczniowie gimnazjum. W roku 2015 do egzaminów w zmienionej formule przystąpią szóstoklasiści oraz absolwenci liceów ogólnokształcących. Reporter/Marek Maliszewski PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 3

6 MATURA Z NOWĄ ERĄ W skrócie? Najważniejsze zmiany formalne i jakościowe w egzaminie maturalnym w 2015 roku. Nowa matura, tak jak w latach ubiegłych, będzie przeprowadzana zarówno z przedmiotów obowiązkowych, jak i dodatkowych. Absolwent szkoły ponadgimnazjalnej ubiegający się o uzyskanie świadectwa dojrzałości przystąpi do pięciu egzaminów z przedmiotów obowiązkowych: trzech egzaminów pisemnych na poziomie podstawowym z języka polskiego, matematyki i języka obcego nowożytnego (wybranego spośród sześciu języków zaproponowanych w rozporządzeniu MEN 1 : angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego); dwóch egzaminów ustnych, dla których nie określono poziomu zdawania z języka polskiego i języka obcego (tego samego, który uczeń wybrał w części pisemnej). Istotą zmian edukacyjnych, które wprowadza w nauczaniu obowiązująca podstawa programowa, jest przesunięcie akcentów z poszerzania wiedzy na pogłębianie umiejętności złożonych. Znajduje to odzwierciedlenie w sposobie konstruowania zadań egzaminacyjnych, które będą wymagały od uczniów samodzielnego myślenia, twórczego działania, krytycznego analizowania, stawiania hipotez, wyciągania wniosków, oceniania informacji i rozwiązywania problemów. Zmiany formalne Ponadto zdający będzie miał obowiązek wybrać przynajmniej jeden przedmiot dodatkowy (spośród przedmiotów wskazanych w rozporządzeniu MEN) i zdać go w formie pisemnej na poziomie rozszerzonym. To istotna różnica formalna w stosunku do dotychczasowych wymagań, zgodnie z którymi maturzysta wybierał od jednego do sześciu przedmiotów dodatkowych lub przystępował wyłącznie do obowiązkowej części egzaminu. Wprowadzenie obowiązkowego egzaminu z przedmiotu dodatkowego jest skorelowane ze zmianami w kształceniu w szkołach ponadgimnazjalnych i stanowi odpowiedź na postulaty wyższych uczelni, które domagały się poszerzenia zakresu przedmiotów obligatoryjnie zdawanych na maturze. Nie zmienia się warunek otrzymania świadectwa maturalnego. Aby zdać maturę, uczeń powinien uzyskać co najmniej 30% punktów możliwych do zdobycia z każdego spośród pięciu egzaminów obowiązkowych. Wynik egzaminu z przedmiotu dodatkowego na poziomie rozszerzonym, choć odnotowany na świadectwie dojrzałości, nie będzie miał wpływu na zdanie matury. Może być jednak brany pod uwagę przez niektóre uczelnie w procesie rekrutacji. Przede wszystkim umiejętności Zakres wiedzy i umiejętności sprawdzanych na nowym egzaminie maturalnym wyznaczy podstawa programowa kształcenia ogólnego, która w całości zastąpi obowiązujące dotychczas standardy wymagań egzaminacyjnych. Rezygnacja ze standardów jest możliwa dzięki temu, że treści nauczania w nowej podstawie programowej zostały zapisane w języku efektów kształcenia. Pozwoliło to na wskazanie już na etapie edukacji wymagań, które będą obowiązywały na egzaminie zewnętrznym. Istotą zmian edukacyjnych, które wprowadza w nauczaniu obowiązująca podstawa programowa, jest przesunięcie akcentów z poszerzania wiedzy na pogłębianie umiejętności złożonych. Znajduje to odzwierciedlenie w sposobie konstruowania zadań egzaminacyjnych, które 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 roku w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfi kowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (wraz z późniejszymi zmianami). 4 Język polski 2014/2015

7 MATURA 2015 ZMIANY SHUTTERSTOCK będą wymagały od uczniów samodzielnego myślenia, twórczego działania, krytycznego analizowania, stawiania hipotez, wyciągania wniosków, oceniania informacji i rozwiązywania problemów. Należy pamiętać, że realizacja podstawy programowej w procesie dydaktycznym zakłada zasadę kumulatywności. Zadania maturalne będą zatem sprawdzać wiadomości i umiejętności wskazane w podstawie programowej zarówno dla IV etapu kształcenia, jak i etapów wcześniejszych (II i III). Nowe zasady oceniania Następstwem zaproponowanych rozwiązań będą zmiany w zasadach oceniania egzaminu maturalnego. Przyjęte zostaną kryteria odzwierciedlające holistyczne, całościowe podejście do oceniania, w którym uwzględnia się postęp, jaki zrobił uczeń w drodze do Zadania testowe, poza umiejętnością rozumienia tekstu czytanego na poziomie złożonym, sprawdzą w większym stopniu niż w latach ubiegłych wiedzę i kompetencje z zakresu świadomości językowej, wskazane w podstawie programowej dla II, III i IV etapu edukacyjnego. pełnego rozwiązania zadania. O liczbie przyznanych punktów zadecyduje poziom spełnienia założonych wymagań. Procenty i centyle Zmianie ulegnie również sposób komunikowania wyników egzaminu maturalnego. Wyniki matury w części pisemnej zarówno z przedmiotów obowiązkowych, jak i dodatkowych PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 5

8 MATURA Z NOWĄ ERĄ SHUTTERSTOCK Ważną zmianą jest wprowadzenie na obu poziomach stałych, ujednoliconych form wypowiedzi pisemnej: rozprawki problemowej i interpretacji utworu lirycznego na poziomie podstawowym oraz wypowiedzi argumentacyjnej (w formie rozprawki lub szkicu) i interpretacji porównawczej na poziomie rozszerzonym. będą wyrażane nie tylko w procentach, lecz także na skali centylowej. Wynik centylowy to odsetek liczby maturzystów, którzy uzyskali z danego przedmiotu na określonym poziomie wynik taki sam lub niższy niż dany absolwent. Nowy sposób prezentacji wyników da cenną możliwość porównywania poziomu wiedzy i umiejętności uczniów kończących szkołę ponadgimnazjalną, dostarczy czytelnych informacji o pozycji maturzysty w grupie pokaże jego osiągnięcia na tle innych zdających. Zamiast prezentacji Planowane na rok 2015 zmiany w egzaminie maturalnym z zakresu języka polskiego będą znaczące. Obowiązującą dotychczas w części ustnej prezentację maturalną, opracowywaną przez ucznia w ostatnim roku nauki, zastąpi dłuższa wypowiedź monologowa, przygotowywana w trakcie egzaminu. Jej podstawę stanowić będzie dołączony do zadania tekst kultury literacki, ikoniczny lub dotyczący wiedzy o języku. Tak pomyślana formuła sprawdzi umiejętność wypowiadania się na wskazany temat bez wcześniejszego przygotowania, umożliwi zatem w większym stopniu niż dotychczas zweryfikowanie samodzielności zdającego oraz pozwoli ocenić 6 Język polski 2014/2015

9 MATURA 2015 ZMIANY jego rzeczywiste kompetencje komunikacyjne i analityczno-interpretacyjne. Ponadto ustna część egzaminu będzie wymagała od ucznia zaprezentowania sfunkcjonalizowanej wiedzy o języku i kulturze (w tym o literaturze). Świadomość językowa i złożone operacje na tekście Egzamin pisemny na poziomie podstawowym, tak jak do tej pory, będzie się składał z testu i wypracowania. W części testowej jeden długi tekst nieliteracki zastąpią dwa lub trzy krótsze, obudowane dwoma wiązkami zadań zamkniętych i otwartych. Zadania testowe, poza umiejętnością rozumienia tekstu czytanego na poziomie złożonym, sprawdzą w większym stopniu niż w latach ubiegłych wiedzę i kompetencje z zakresu świadomości językowej, wskazane w podstawie programowej dla II, III i IV etapu edukacyjnego. Szczególny nacisk zostanie położony także na badanie umiejętności wykonywania złożonych działań na tekście, takich jak tworzenie konspektu, streszczanie, formułowanie pytań, wyszukiwanie słów i pojęć kluczowych. Stałe formy wypowiedzi Egzamin pisemny na poziomie podstawowym w części drugiej oraz egzamin pisemny na poziomie rozszerzonym sprawdzą umiejętność pisania tekstu własnego. Ważną zmianą będzie wprowadzenie na obu poziomach stałych, ujednoliconych form wypowiedzi pisemnej: rozprawki problemowej i interpretacji utworu lirycznego na poziomie podstawowym oraz wypowiedzi argumentacyjnej (w formie rozprawki lub szkicu) i interpretacji porównawczej na poziomie rozszerzonym. Maturzysta, poza kompetencjami z zakresu analizy i interpretacji, wykaże się w tym zadaniu umiejętnościami samodzielnego formułowania tezy, poprawnego i rzeczowego argumentowania oraz dochodzenia do interpretacyjnych wniosków. Istotnym wymaganiem postawionym przed zdającym będzie umiejętne przywoływanie w wypracowaniu różnorodnych kontekstów. W egzaminie pisemnym na poziomie rozszerzonym nowością będzie wprowadzenie tekstu teoretycznego (historycznoliterackiego, teoretycznoliterackiego lub krytycznoliterackiego) jako przedmiotu krytycznej analizy i interpretacji zdającego. W egzaminie pisemnym na poziomie rozszerzonym nowością będzie wprowadzenie tekstu teoretycznego (historycznoliterackiego, teoretycznoliterackiego lub krytycznoliterackiego) jako przedmiotu krytycznej analizy i interpretacji zdającego. Zmianie ulegną również zasady oceniania wypowiedzi pisemnych. Kryteria analityczne dostosowane każdorazowo do konkretnego tematu wypracowania zostaną zastąpione kryteriami uniwersalnymi, stałymi dla poszczególnych gatunków wypowiedzi maturalnej. Zaproponowane zmiany mają w założeniu prowadzić do przywrócenia rangi egzaminu z języka ojczystego. Umiejętności opisane w podstawie programowej dla języka polskiego i sprawdzane w zadaniach maturalnych są kompetencjami kluczowymi i niezbędnymi do satysfakcjonującego funkcjonowania człowieka we współczesnym świecie. Czytanie i rozumienie tekstów kultury, ich krytyczna analiza i interpretacja, umiejętność sprawnego i spontanicznego wypowiadania się w mowie i piśmie warunkują powodzenie w dalszej nauce i pracy zawodowej oraz sprzyjają świadomemu uczestnictwu w życiu kulturalnym i społecznym. PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 7

10 MATURA Z NOWĄ ERĄ Nowa matura z języka polskiego sprawdzanie umiejętności komunikacyjnych Zgodnie z tekstocentrycznym charakterem nowej podstawy programowej najważniejszym elementem egzaminu maturalnego z języka polskiego we wszystkich jego częściach jest tekst kultury. W skrócie Struktura i przebieg nowego egzaminu maturalnego z języka polskiego.? Przez teksty kultury twórcy podstawy programowej rozumieją utwory literackie, artykuły teoretyczne, dzieła plastyczne i muzyczne, obiekty architektoniczne, filmy, reklamy, spektakle teatralne, programy telewizyjne. Stanowią one podstawę formułowania zadań egzaminacyjnych oraz wchodzą w skład szeroko rozumianych kontekstów interpretacyjnych, które zdający powinien wykorzystać w konstruowanych przez siebie ustnych i pisemnych wypowiedziach maturalnych. Uczynienie tekstu kultury podstawą i centralnym elementem kształcenia polonistycznego pozwala nauczycielowi na integrację wiedzy z zakresu literatury, języka i kultury oraz na rozwijanie wśród uczniów umiejętności interpretacyjnych i komunikacyjnych. I to właśnie na sprawdzaniu kompetencji w tym zakresie koncentruje się nowy egzamin maturalny z języka polskiego. Wskazują na to zarówno charakter zaproponowanych zadań egzaminacyjnych, jak i nowe zasady oceniania, które kładą szczególny nacisk na formę prezentowanych umiejętności i wiadomości. Planowana od 2015 roku matura z języka polskiego składa się, tak jak do tej pory, z dwóch części: ustnej i pisemnej. Maturzyści przystępują obowiązkowo do ustnej części egzaminu, dla której nie określono poziomu zdawania, oraz do części pisemnej na poziomie podstawowym. Mogą także wybrać język polski jako przedmiot dodatkowy i zdawać go na poziomie rozszerzonym w formie pisemnej. Ogólny schemat prezentujący strukturę i przebieg nowego egzaminu maturalnego z języka polskiego przedstawiono na stronie obok. 8 Język polski 2014/2015

11 UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACYJNE EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA POLSKIEGO EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY Czas trwania: 170 minut Liczba punktów: 70 za test: 20 pkt za wypracowanie: 50 pkt EGZAMIN USTNY BEZ OKREŚLANIA POZIOMU Czas trwania: 30 minut Liczba punktów: 40 EGZAMIN PISEMNY POZIOM ROZSZERZONY Czas trwania: 180 minut Liczba punktów: 40 CZĘŚĆ I. TEST Dwa zestawy złożone z 2 3 tekstów i 2 wiązek zadań CZĘŚĆ I. PRZYGOTOWANIE WYPOWIEDZI MONOLOGOWEJ 15 minut WYPRACOWANIE 2 tematy do wyboru CZĘŚĆ II. WYPRACOWANIE 2 tematy do wyboru CZĘŚĆ II. WYGŁOSZENIE WYPOWIEDZI MONOLOGOWEJ 10 minut SZKIC LUB ROZPRAWKA PROBLEMOWA INTERPRETACJA PORÓWNAWCZA ROZPRAWKA PROBLEMOWA INTERPRETACJA UTWORU LIRYCZNEGO CZĘŚĆ III. DIALOG Z ZESPOŁEM EGZAMINACYJNYM 5 minut PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 9

12 10 Język polski 2014/2015

13 Ustny egzamin maturalny Czas trwania: 30 minut CZĘŚĆ I. Przygotowanie wypowiedzi monologowej związanej z wylosowanym poleceniem 15 minut CZĘŚĆ II. Wypowiedź monologowa ucznia wygłaszana przed komisją egzaminacyjną 10 minut FOTOCHANNELS/CORBIS/HERO IMAGES CZĘŚĆ III. Rozmowa z zespołem egzaminacyjnym dotycząca wygłoszonej wypowiedzi 5 minut PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 11

14 MATURA Z NOWĄ ERĄ W skrócie? Nowa formuła egzaminu ustnego. Przykładowe zadanie maturalne z komentarzem. Podstawowym wymaganiem postawionym przed zdającym w ustnej części egzaminu maturalnego z języka polskiego jest opracowanie ad hoc dłuższej wypowiedzi monologowej na określony temat (wskazany w wylosowanym poleceniu) w związku z dołączonym do zadania tekstem kultury. Budowana wypowiedź powinna być zgodna z zasadami logiki, retoryki i poprawności językowej. Tekst kultury, stanowiący dla ucznia inspirację do przygotowania wypowiedzi, może mieć charakter: literacki być utworem lirycznym, epickim lub dramatycznym; ikoniczny być reklamą, plakatem filmowym bądź teatralnym, instalacją przestrzenną, rzeźbą, obrazem, obiektem architektonicznym; językowy być artykułem popularnonaukowym z zakresu wiedzy o języku. Za każdym razem zdający jest proszony o wykorzystanie w swojej wypowiedzi kontekstów interpretacyjnych. W wypadku tekstu ikonicznego lub dotyczącego wiedzy o języku uczeń powinien przywołać konteksty literackie, przy czym może odwoływać się również do utworów spoza listy lektur. Jeśli podstawę dla formułowania wypowiedzi stanowi tekst Za każdym razem zdający jest proszony o wykorzystanie w swojej wypowiedzi kontekstów interpretacyjnych. W wypadku tekstu ikonicznego lub dotyczącego wiedzy o języku uczeń powinien przywołać konteksty literackie, przy czym może odwoływać się również do utworów spoza listy lektur. Jeśli podstawę dla formułowania wypowiedzi stanowi tekst literacki, przywołane przykłady są najczęściej dowolnie wybranymi przez maturzystę tekstami kultury. literacki, przywołane przykłady są najczęściej dowolnie wybranymi tekstami kultury. Ustny egzamin maturalny z języka polskiego sprawdza szereg umiejętności złożonych wymaga bowiem od ucznia: odniesienia się do polecenia związanego z dołączonym tekstem kultury, rozumienia tekstu stanowiącego podstawę budowanej wypowiedzi, analizy i interpretacji dołączonego tekstu kultury pod kątem problemu wskazanego w poleceniu, umiejętnego odwołania się do innych tekstów kultury i problemów, które łączą się z tematem wypowiedzi, prezentowania sfunkcjonalizowanej (nie odtwórczej) wiedzy o języku, kulturze i literaturze, opracowania wypowiedzi poprawnej pod względem kompozycyjnym i językowo- -stylistycznym, umiejętności retorycznych, przestrzegania zasad kultury żywego słowa. Za egzamin maturalny w części ustnej abiturient może uzyskać maksymalnie 40 punktów. Punkty rozdzielone są następująco: 16 punktów przyznaje się za wartość merytoryczną wypowiedzi monologowej, co stanowi 40% wszystkich punktów możliwych do zdobycia, 8 punktów otrzymuje się za organizację wypowiedzi monologowej, co stanowi 20% ogólnej punktacji, 8 punktów przypada za meritum wypowiedzi monologowej i przestrzeganie zasad uczestnictwa w rozmowie, a to kolejne 20% całej oceny, 8 punktów zdobywa się za styl i język obu wypowiedzi (monologowej i dialogowej), to również 20% ogólnej punktacji. W zaproponowanych kryteriach oceniania zwraca uwagę zrównoważony podział oceny, w której w równym stopniu bierze się pod uwagę poprawność merytoryczną wypowiedzi i jej kompozycję retoryczną organizację (formułowanie tezy, argumentów, wniosków), 12 Język polski 2014/2015

15 EGZAMIN USTNY spójność oraz walory językowe. To dość istotna zmiana, bo zgodnie z dotychczasowymi zasadami oceniania wypowiedzi maturalnej kompozycja była jedynie kryterium wspomagającym. Taki sposób konstruowania narzędzi oceniania wskazuje, że najważniejszym celem ustnego egzaminu maturalnego jest sprawdzenie umiejętności językowo-komunikacyjnych absolwentów. Potwierdza to również zapis dotyczący oceny części dialogowej, w której szczególny nacisk położono na przestrzeganie zasad uczestnictwa w rozmowie, chcąc tym samym uświadomić, że dialog ucznia z zespołem egzaminacyjnym ma być przede wszystkim żywą dyskusją, wymianą zdań, sądów, opinii między jej uczestnikami, a nie tylko udzielaniem odpowiedzi na zadawane przez egzaminatorów pytania. W części dialogowej szczególny nacisk położono na przestrzeganie zasad uczestnictwa w rozmowie. Zmiany w egzaminie ustnym: zastąpienie prezentacji maturalnej na wybrany temat, opracowywanej przez ucznia w ciągu roku, wypowiedzią monologową o charakterze argumentacyjnym, przygotowywaną ad hoc w trakcie egzaminu; wydłużenie czasu trwania egzaminu z 25 do 30 minut; zaproponowanie zmian w punktacji zwiększenie maksymalnej liczby punktów możliwych do zdobycia z 20 do 40; położenie większego nacisku na sprawdzanie kompetencji z zakresu odbioru, analizy i interpretacji różnych tekstów kultury, w tym tekstu ikonicznego; wprowadzenie wymogu przywoływania w wypowiedzi kontekstów interpretacyjnych umiejętnego odwoływania się do innych tekstów kultury i motywów wiążących się z tematem wypowiedzi; sprawdzanie sfunkcjonalizowanej wiedzy z zakresu kultury, literatury i języka (w tym również zagadnień opanowanych przez uczniów na wcześniejszych etapach kształcenia szkoły podstawowej i gimnazjum); zwiększenie wagi oceny sprawności komunikacyjno-językowych zdającego umiejętności mówienia, przejawiającej się w sprawnym budowaniu złożonych, wielozdaniowych wypowiedzi ustnych (w części monologowej) i umiejętnym uczestniczeniu w rozmowie (w części dialogowej); położenie większego nacisku na ocenę kompozycji wypowiedzi, budowanej zgodnie z zasadami logiki i retoryki sprawdzanie spójności logiczno-gramatycznej, retorycznej organizacji (umiejętności formułowania tezy lub hipotezy, poprawnego argumentowania, przywoływania przykładów ilustrujących wywód myślowy i prawidłowego wnioskowania); wprowadzenie zmian w zasadach oceniania wynikających z nowej koncepcji egzaminu (najważniejsze kryteria to poprawność merytoryczna wypowiedzi i jej kompozycja). i PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 13

16 MATURA Z NOWĄ ERĄ Przykładowe zadanie maturalne Jakie odczytanie Dziadów cz. III Adama Mickiewicza odnajdujesz na zapowiadającym sztukę plakacie teatralnym? Omów zagadnienie, wykorzystując znajomość dramatu. Przykładowa realizacja zadania Przedstawienie planu wypowiedzi 1. Definicja plakatu (rodzaj sztuki użytkowej może być niezależnym dziełem sztuki, reinterpretacją dzieła wcześniejszego; różni się od afisza, który jest tekstem informacyjnym). 2. Określenie roli plakatu teatralnego (przyciąga uwagę odbiorcy reklamuje; jest komunikatywny wyraża jasne przesłanie; wywiera wpływ na odbiorcę zachęca do wizyty w teatrze). 3. Przesłanie plakatu przedstawienie możliwości interpretacyjnych Dziadów cz. III. 4. Podsumowanie odpowiedź na pytanie, czy plakat Bolesława Polnara spełnia wymagania plakatu teatralnego wyraża jasne przesłanie. Bolesław Polnar, Adam Mickiewicz, Dziady [plakat teatralny], Jezyk-polski.pdf Realizacja punktów planu wypowiedzi ad 1. i 2. Krótkie rozwinięcie zagadnień umieszczonych w nawiasie. ad 3. Odczytanie przesłania plakatu: Kontekst powstania plakatu Bolesława Polnara (informacja z opisu pod plakatem) osiem lat po pierwszych wolnych wyborach w 1989 roku (dlaczego zatem plakat jest taki mroczny?). Opis plakatu i możliwe tropy interpretacyjne: achromatyczny (czerń nawiązanie do transformacji Polski?); łańcuch tworzący dwie przecinające się linie (łańcuch zniewolenie?, linie nawiązanie do kształtu krzyża?, brak spojeń w ogniwach łańcucha może oznacza szansę na zerwanie z symboliką krzyża, odrzucenie mesjanistycznych idei); centrum plakatu lewe oko (Opatrzność?, Bóg?) wewnątrz metalowego trójkąta (triangel, na którym się gra, uderzając rytmicznie pałeczką?, nawiązanie do Trójcy Świętej?) patrzy wprost, choć jasna linia spojrzenia (światło) kieruje się w lewą stronę (rozdarcie romantycznej ciemności, w której zmysły nie są przydatne, bo rządzą czucie i wiara ). Moje odczytanie przesłania plakatu Bolesław Polnar nawiązuje do Dziadów cz. III, eksponując problem przywództwa narodowego, roli wybitnej jednostki, która powinna prowadzić naród. W dramacie tą jednostką jest Konrad. Uzasadnienie: Konrad w swojej wypowiedzi zawartej w dramacie określa kontekst wydarzeń, a tym samym określa tło plakatu Bolesława Polnara czerń, ciemność ( Zaszło słońce wołają astronomy/[ ]/ Ciemności kryją ziemię i lud we śnie leży ). 14 Język polski 2014/2015

17 EGZAMIN USTNY Oczy Konrada (na plakacie jest jedno oko) wywołują lęk złych sił i są obiektem ich ataku (pojawiające się Głosy grożą Konradowi wydarciem oczu Improwizacja). Oko jest symbolem siły Konrada po odzyskaniu przytomności bohater sprawdza siłę swojego wzroku (mówi: Nie! oka mi nie wydarł! mam to silne oko ) i dostrzega Rollisona. Następnie stwierdza, że siła oka nie pozwoli mu zabić Rollisona, ale wystarczy, aby wskazać mu drogę do śmierci (okno). Promień idący od oka skosem w dół linia spojrzenia Konrada (potencjalnych przywódców narodu) wyznacza drogę, przełamuje ciemność, budzi uśpiony naród (daje nadzieję). Nie można jej zatrzymać łańcuchem (zniewoleniem). Musi być jednak kierowana we właściwą stronę (naród nie może być przedmiotem eksperymentów Rollison (naród?) nie powinien być przedmiotowo traktowany przez Konrada). ad 4. Podsumowanie rozważań na temat plakatu Bolesława Polnara: Plakat jest niejednoznaczny, nasycony symbolami. Nawiązuje nie tylko do tekstu Dziadów cz. III, lecz także do rzeczywistości pozascenicznej. Spełnia wymagania plakatu teatralnego, formułuje bowiem jasne przesłanie dla odbiorców spektakl będzie dotyczył rzeczy ważnych, należy go obejrzeć. Źródło: Informator o egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku szkolnego 2014/2015, CKE i OKE, Warszawa Komentarz W poleceniu odnoszącym się do plakatu teatralnego zapowiadającego przedstawienie Dziadów część III zdający jest proszony o wykorzystanie w swojej wypowiedzi znajomości dramatu Adama Mickiewicza, lektury oznaczonej w podstawie programowej gwiazdką. Maturzysta ma obowiązek znać utwór w całości. Zadanie sprawdza kompetencje z zakresu odbioru, analizy i interpretacji tekstu ikonicznego, znajomość obowiązkowego utworu literackiego i umiejętność jego wykorzystania w interpretacji plakatu oraz sprawność formułowania dłuższej wypowiedzi ustnej zgodnie z zasadami logiki, retoryki i poprawności językowej. W przykładowej realizacji zadania znajdują się wszystkie elementy dobrej wypowiedzi maturalnej. Odczytaniu znaczeń na poziomie dosłownym (kształty, kolory, przestrzeń) towarzyszy refleksja interpretacyjna w wypowiedzi są wskazane możliwe tropy interpretacyjne, na przykład łańcuch tworzący dwie przecinające się linie (łańcuch zniewolenie?, linie nawiązanie do kształtu krzyża?). Refleksja prowadzi do próby całościowego, symbolicznego odczytania plakatu, na przykład oko jako symbol siły Konrada, jego boskości. Wykorzystanie w analizie wiedzy o istocie kompozycji dzieła plastycznego, przestrzeni, barwach i ich tonacji, linii, bryle, operowaniu światłem oraz umiejętność powiązania analizowanych elementów z dziełem literackim pozwalają na pełną interpretację tekstu kultury. Zaprezentowany konspekt pokazuje tok rozumowania zdającego i porządkuje kompozycję wypowiedzi. W dydaktyce warto proponować uczniom ćwiczenia w budowaniu ramowego planu wypowiedzi ustnej, ułatwia on bowiem kontrolowanie i porządkowanie prezentowanych treści. Forma konspektu sprawia, że zdający nie odczytuje notatki ciągłej, musi natomiast rozwinąć zasygnalizowane w planie zagadnienia, co sprzyja posługiwaniu się mówioną odmianą języka polskiego. Kształcenie w toku edukacji polonistycznej umiejętności odczytania tekstu ikonicznego na poziomie dosłownym, przenośnym i symbolicznym przygotuje do realizacji zadań maturalnych na egzaminie ustnym. PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 15

18 16 Język polski 2014/2015

19 Egzamin pisemny na poziomie podstawowym Czas trwania: 170 minut CZĘŚĆ I. Test sprawdzający umiejętność rozumienia czytanego tekstu na poziomie złożonym CZĘŚĆ II. Wypracowanie sprawdzające umiejętność formułowania dłuższej wypowiedzi pisemnej w związku z dołączonym tekstem literackim w wybranej przez zdającego formie: rozprawki problemowej lub interpretacji SHUTTERSTOCK PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 17

20 MATURA Z NOWĄ ERĄ W skrócie? Kluczowe umiejętności sprawdzane w zadaniach testowych i wypracowaniu. Przykładowe zadania maturalne z komentarzem. Każda część egzaminu pisemnego ma inny charakter i sprawdza różnorodne umiejętności szczegółowe, ale podstawą badania kompetencji zdającego zarówno w teście, jak i w wypracowaniu jest zawsze tekst kultury. Test Część testowa arkusza egzaminacyjnego składa się z dwóch zestawów. Każdy zestaw zawiera: jeden krótki tekst (liczący około 500 słów) lub dwa krótkie teksty powiązane ze sobą tematycznie (liczące łącznie około 500 słów), wiązkę kilku zadań (od 5 do 7), zarówno zamkniętych, jak i otwartych, sprawdzających różne kompetencje (w obu zestawach znajdzie się łącznie od 10 do 13 zadań). Rezygnacja z jednego długiego tekstu na rzecz kilku krótszych jest zabiegiem celowym i przemyślanym. Zróżnicowany charakter załączonych artykułów pozwala bowiem na większą różnorodność konstruowanych zadań sprawdzających rozmaite umiejętności szczegółowe. Ponadto praca z krótszym tekstem ułatwia uczniowi zapamiętywanie treści, wyszukiwanie informacji i ich kojarzenie. Rezygnacja z jednego długiego tekstu na rzecz kilku krótszych (dwóch lub trzech) jest zabiegiem celowym i przemyślanym. U podstaw takiego rozwiązania stoją dwie przesłanki. Po pierwsze zróżnicowany charakter załączonych artykułów pozwala na większą różnorodność konstruowanych zadań sprawdzających rozmaite umiejętności maturzysty. Po drugie praca z krótszym tekstem ułatwia uczniowi zapamiętywanie treści, wyszukiwanie informacji i ich kojarzenie. Podstawę każdej wiązki zadań stanowi tekst nieliteracki: popularnonaukowy (np. z zakresu wiedzy o języku), publicystyczny (np. artykuł, felieton, reportaż z poziomu szkoły ponadgimnazjalnej, lub wywiad z poziomu gimnazjum), polityczny (przemówienie). Nowością jest wprowadzenie tekstu politycznego. To właśnie z tego rodzaju komunikatami absolwent szkoły ponadgimnazjalnej spotyka się na co dzień w mediach, toteż umiejętność ich rozumienia staje się kluczowa dla każdego uczestnika komunikacji społecznej. Zadania w teście mogą mieć formę zamkniętą lub otwartą. W formie zamkniętej są to zadania wyboru wielokrotnego (WW), zadania na dobieranie (D), z luką (L), rozstrzygające prawdę lub fałsz prezentowanych ocen (P/F) oraz sprawdzające umiejętność rozróżniania informacji i opinii. W formie otwartej to zadania krótkiej odpowiedzi (KO) wymagające formułowania samodzielnych rozstrzygnięć dotyczących tekstu lub kontekstów z nim związanych. Egzamin pisemny w części testowej sprawdza umiejętności z zakresu: rozumienia czytanego tekstu na poziomie złożonym, wykonywania operacji na tekście, świadomości językowej. Zdający powinien być także przygotowany na rozwiązywanie zadań wymagających od niego znajomości lektur obowiązkowych, oznaczonych w podstawie gwiazdką, których nie wolno pominąć w procesie kształcenia. Zadania egzaminacyjne badają rozumienie czytanego tekstu na trzech poziomach: na poziomie znaczeń w tym zakresie sprawdzają umiejętności: wyszukiwania informacji złożonych, zauważania powiązań między nimi, dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych między zdarzeniami, odróżniania informacji ważnych od drugorzędnych, wnioskowania na podstawie 18 Język polski 2014/2015

21 EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY przesłanek zawartych w tekście, określania tematu, głównej myśli, przesłania artykułu, dostrzegania relacji między częściami składowymi tekstu, określania stosunku autora do opisanych zagadnień, zadawania pytań do tekstu oraz rozpoznawania znaczeń przenośnych wyrazów i konstrukcji wyrazowych; na poziomie struktury w tym obszarze mogą dotyczyć: rozumienia funkcji środków językowych w tekście (między innymi epitetu, porównania, przenośni), badania struktury artykułu, określania tezy i wskazywania argumentów, objaśniania funkcji wydzielonych fragmentów na tle całości, wyodrębniania części składowych utworu, określania powiązań między nimi; na poziomie komunikacji w tym obszarze badają: rozpoznawanie informacji i opinii, wyrażanie stosunku do opinii autora (czytanie krytyczne). Począwszy od roku 2015, w części testowej szczególnie sprawdzane będą złożone działania wykonywane na tekście, takie jak wyszukiwanie słów (pojęć) kluczowych, formułowanie pytań, na które odpowiadają kolejne zdania lub fragmenty tekstu, tworzenie planu wypowiedzi, streszczanie (w tym pisanie streszczenia logicznego), budowanie konspektu odtwórczego, transformacja tekstu na przykład zmiana konwencji stylistycznej i pytanie o efekt takiego zabiegu, przekształcanie składniowe podporządkowane różnym intencjom komunikacyjnym 1. Słusznie uznano, że są to umiejętności praktyczne, przydatne człowiekowi w całym życiu. Niezwykle istotnym obszarem badanych kompetencji jest świadomość językowa zdającego. Należy podkreślić, że zadania egzaminacyjne w części testowej w większym stopniu niż w latach ubiegłych sprawdzają wiedzę i umiejętności z zakresu nauki o języku, wskazane w podstawie programowej zarówno dla W części testowej szczególnie sprawdzana będzie umiejętność wykonywania złożonych działań na tekście, takich jak wyszukiwanie słów kluczowych, streszczanie, tworzenie konspektu, formułowanie pytań, transformacja tekstu na przykład zmiana konwencji stylistycznej i pytanie o efekt takiego zabiegu, przekształcanie składniowe podporządkowane różnym intencjom komunikacyjnym. IV etapu edukacyjnego, jak i etapów wcześniejszych II i III. Zadania takie mogą dotyczyć: słownictwa między innymi znaczenia wyrazów, synonimów i konstrukcji synonimicznych, wyrazów wieloznacznych, definiowania pojęć; słowotwórstwa analizowania budowy wyrazów pochodnych i sposobu ich tworzenia; fleksji, czyli odmiany wyrazów; składni w tekście między innymi budowy wypowiedzeń, funkcji wyrazów w zdaniu (podmiotu, orzeczenia, dopełnienia, przydawki, okolicznika), związków składniowych między częściami zdania, budowy zdań złożonych, szyku wyrazów i wypowiedzeń składowych w wypowiedzeniu złożonym, transformacji opartych na równoważności jednostek języka i konstrukcji językowych; funkcji tekstu; cech gatunkowych tekstu; zagadnień stylistycznych między innymi wartości stylistycznej środków językowych w tekstach tworzonych w różnych celach i w różnych sytuacjach komunikacyjnych, cech tekstów należących do poszczególnych 1 O działaniach na tekście por. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2012 (tu zwłaszcza rozdział: Przekształcenia tekstu i działania na tekście, s ). PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 19

22 MATURA Z NOWĄ ERĄ Położenie nacisku na rozwijanie świadomości językowej, rozumianej jako umiejętność rozpoznawania znaków językowych i ich celowego użycia, stanowi ważną zmianę jakościową dla edukacji polonistycznej. Sprzyja bowiem uświadomieniu konieczności funkcjonalnego nauczania gramatyki oraz wiązania jej z analizą tekstu i działaniami na tekście. stylów funkcjonalnych polszczyzny (naukowego, popularnonaukowego, publicystycznego, potocznego, urzędowego, artystycznego), zabiegów stylizacyjnych (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja), różnicy pomiędzy tekstem ustnym a pisanym; innych umiejętności wskazanych w podstawie programowej dla wszystkich etapów kształcenia. Twórcy podstawy programowej wyznaczyli kierunki kształcenia świadomości językowej ucznia, przyjmując zasadę integracji nauczania języka, literatury i kultury jako zagadnień ściśle ze sobą powiązanych. Położenie nacisku na rozwijanie świadomości językowej, rozumianej jako umiejętność rozpoznawania znaków językowych i ich celowego użycia, określania różnic między nimi oraz oceny poprawności tego użycia, stanowi bardzo ważną zmianę jakościową dla edukacji polonistycznej. Sprzyja bowiem uświadomieniu konieczności integralnego, funkcjonalnego, a nie odtwórczego nauczania gramatyki oraz wiązania jej z analizą tekstu i działaniami na tekście 2. Kompetencje te stanowią z kolei podstawę tworzenia własnej wypowiedzi w drugiej części egzaminu pisemnego z języka polskiego. i Zmiany w części testowej egzaminu pisemnego na poziomie podstawowym: zastąpienie jednego długiego tekstu nieliterackiego, obudowanego wiązką zadań, dwoma lub trzema krótszymi tekstami, do których zaproponowano dwie wiązki zadań; wprowadzenie tekstu politycznego jako podstawy do sprawdzania różnych kompetencji zdającego obok artykułów publicystycznych i popularnonaukowych; położenie szczególnego nacisku na sprawdzanie umiejętności wykonywania złożonych działań na tekście; wprowadzenie większej liczby zadań badających umiejętności z zakresu świadomości językowej, wskazanych w podstawie programowej dla II, III i IV etapu edukacyjnego (zgodnie z zasadą kumulatywności); możliwość sprawdzania w teście znajomości lektur obowiązkowych, oznaczonych w podstawie programowej gwiazdką, zarówno z poziomu szkoły ponadgimnazjalnej, jak i gimnazjum. 2 Jerzy Bartmiński, Nauka o języku w podstawie programowej [w:] Podstawa programowa z komentarzami. T. 2. Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, Warszawa 2010, s Por. również: Jerzy Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin Język polski 2014/2015

23 EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY SHUTTERSTOCK PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 21

24 MATURA Z NOWĄ ERĄ Przykładowe zadanie maturalne Jan Miodek Najki z Samotraki Kiedy rok temu zabierałem się do recenzowania słownika gwary studentów Uniwersytetu Gdańskiego, moją uwagę zwróciło już pierwsze zdanie: Stary, przyjdź dziś do mnie wieczorem, rzucimy pena na kompa, potem impra, a potem pomyślimy o jakimś afterku.... W tym jednym zdaniu kumulują się wszystkie cechy polszczyzny najmłodszych pokoleń. Ale po kolei. Można powiedzieć, że zaczęło się przed laty od Owsiakowego siema. I dziś to już nie jest tylko pen i komp. Nawet SMS, skądinąd wersja skrócona całego wyrażenia, ma już dziś swoją skróconą wersję: es. Krótkie cześć ma jeszcze krótszy wariant w postaci cze. A mój Wrocław jest nie tylko Wrockiem, ale też jedynie Wro. Jest do zo, nara (a nawet narazka!) i spoko. Owe skróty często abstrahują od granic morfologicznych wyrazów*. Dziękuję to jest oczywiście dzięki, ale też w wersji zanglizowanej dzienks, albo spoks zamiast spokojnie. Piwo, czyli browar, to jest bro, ale też bronks. W tych skrótach mamy zabieg słowotwórczy anglizujący brzmienia. Młodzi mówią dziś sory, ale urobili już od tego swojskie** derywaty***, bo mówi się także sorka, sorki, jest też jednak i sorewicz. Możemy więc powiedzieć, że język młodych to język pełen skrótów, ucięć, skrzy się humorem, a w jego tle jest angielszczyzna. W tej sprawie napływa do mnie korespondencja i jest ona zdecydowanie kasandryczno-rejtanowsko-piotrowoskargowa: co to będzie, jeszcze trochę i polszczyzna zaniknie, będziemy żyć w świecie marketów, leasingów, monitoringów i shopów. Rozumiejąc te lęki, uspokajam rodaków, mówię im o języku praindoeuropejskim języku matce nas wszystkich, o tym, że historia polskiego języka jest historią nieustannie napływających do niego z różnych języków słów i że polszczyzna zawsze z tymi złożami leksykalnymi sobie radziła w nieustających procesach adaptacji i przyswajania sobie tych słów. Faktem jest, że angielszczyzna jest dziś w polszczyźnie dominująca. Anglizuje się wszystko, co się da i gdzie się da. A już w kategoriach wypadnięcia z kodu kulturowego traktuję takie odkształcenia językowe, jak walka Dejwida z Goliatem czy co działa na mnie zupełnie wysypkowo akłaparki. Na podstawie: Jan Miodek, Najki z Samotraki, Gazeta. Opole 2012, nr 76. * Granice morfologiczne wyrazu to granice między tematem fleksyjnym a końcówką oraz między tematem słowotwórczym a formantem. ** Swojskie w znaczeniu ʻtypowe dla języka polskiegoʼ. *** Derywat to inaczej wyraz słowotwórczo pochodny utworzony od innego wyrazu. Zadanie 1. (0 1) Przepisz zdanie, w którym Jan Miodek zawarł główną tezę swojej wypowiedzi. Poprawna odpowiedź Możemy więc powiedzieć, że język młodych to język pełen skrótów, ucięć, skrzy się humorem, a w jego tle jest angielszczyzna. Zadanie 2. (0 2) Znajdź w tekście i wpisz do odpowiednich rubryk tabeli po 3 przykłady skrótów z języka współczesnej młodzieży. 22 Język polski 2014/2015

25 EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY Rodzaje skrótów Przykłady z tekstu Skróty wyrazów i wyrażeń polskich zachowujące polskie brzmienie Skróty wyrazów i wyrażeń polskich mające zanglizowane brzmienie Przykład poprawnej odpowiedzi Skróty wyrazów i wyrażeń polskich zachowujące polskie brzmienie: siema, cze, Wrocek, Wro, do zo, nara, spoko, dzięki, bro, impra, komp 1 pkt Skróty wyrazów i wyrażeń polskich mające zanglizowane brzmienie: dzienks, spoks, bronks 1 pkt Uwaga: w obu przypadkach obok poprawnych nie mogą być podane błędne przykłady. Zadanie 3. (0 1) Swojskim derywatem utworzonym od wyrazu obcego, analogicznym do przykładów podanych przez Jana Miodka, jest wyraz: A. bronks. B. afterek. C. dzienks. D. monitoring. Poprawna odpowiedź B Zadanie 4. (0 2) a) Poprawna wymowa wyrazu aquapark w języku polskim to A. akłapark. B. agłapark. C. akfapark. D. akwapark. b) Co, zdaniem prof. Miodka, jest przyczyną błędu popełnianego przez młodych Polaków w wymowie wyrazu aquapark? Poprawne odpowiedzi a) C 1 pkt b) Naśladowanie zasad wymowy typowych dla języka angielskiego 1 pkt Zadanie 5. (0 1) Do każdego z przykładów użycia czasownika dobierz sytuację, w której ten czasownik został użyty. Odpowiedzi wpisz do tabelki. PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 23

26 MATURA Z NOWĄ ERĄ 1) zabierałem się do recenzowania 2) kumulują się wszystkie cechy polszczyzny 3) urobili już od tego swojskie derywaty a) gdy mowa o wszystkich ludziach b) gdy mowa o młodzieży c) gdy prof. Miodek mówi o sobie d) gdy mowa o przedmiocie wykładu 1) 2) 3) Poprawna odpowiedź 1. c 2. d 3. b Zadanie 6. (0 3) a) Od jakich wyrazów podstawowych utworzony został przymiotnik kasandryczno-rejtanowsko-piotrowskargowa? b) Co znaczy ten przymiotnik w tekście Jana Miodka? c) Jaki efekt wywołuje jego użycie w tekście Jana Miodka? Poprawne odpowiedzi a) kasandryczno od: Kasandra; rejtanowsko od: Rejtan; piotrowoskargowa od: Piotr Skarga 1pkt (co najmniej dwa poprawnie podane) b) Znaczenie: np. pesymistyczna, katastrofi czna, ostrzegająca przed zagrożeniami, nawołująca do podjęcia działań obronnych 1pkt c) Efekt: zwielokrotnienie natężenia pesymistycznego tonu charakterystycznego dla korespondencji, o której w tekście mowa LUB wywołanie efektu humorystycznego, LUB hiperbolizacja sensu, LUB uplastycznienie wypowiedzi, LUB ujawnienie erudycji autora 1 pkt Zadanie 7. (0 1) Jaka jest opinia autora artykułu o procesie anglizowania współczesnej polszczyzny? Zakreśl właściwe odpowiedzi w zacienionych częściach tabeli. Autor podziela lęki rodaków zaniepokojonych ekspansją angielszczyzny, Autor nie podziela lęków rodaków zaniepokojonych ekspansją angielszczyzny, ponieważ język polski już wielokrotnie obronił się przed nadmiernym wpływem języków obcych. obecnie młode pokolenie Polaków bezkrytycznie ulega wpływom języka angielskiego. Poprawna odpowiedź Autor nie podziela lęków rodaków zaniepokojonych ekspansją angielszczyzny, ponieważ język polski już wielokrotnie obronił się przed nadmiernym wpływem języków obcych. Źródło: Informator o egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku szkolnego 2014/2015, CKE i OKE, Warszawa Język polski 2014/2015

27 EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY Komentarz Zadanie 1. sprawdza rozumienie czytanego tekstu na poziomie struktury. Wymaga określenia tezy artykułu (I.1.9 gimnazjum). Zdający powinien znać i rozumieć zasady budowy wypowiedzi argumentacyjnej. Do rozwiązywania tego typu zadań dobrze przygotują uczniów ćwiczenia w konstruowaniu planów odtwórczych, pisaniu konspektów i budowaniu streszczeń. Zadanie 2. sprawdza świadomość językową. Wymaga od zdającego znajomości skrótów i skrótowców oraz ich budowy słowotwórczej. Ten typ zadania sprawdza umiejętność odczytywania informacji jawnych (I.1.2), ale przedmiot rozpoznania bazuje na kompetencjach z zakresu świadomości językowej wskazanych w podstawie dla III etapu edukacyjnego. Należą do nich: rozumienie i rozpoznawanie stylu potocznego (I.3.1 gimnazjum), dostrzeganie zróżnicowania słownictwa, w tym wypadku słownictwa środowiskowego gwary młodzieżowej (I.3.3 gimnazjum), oraz rozpoznawanie tematu słowotwórczego i formantu w wyrazach pochodnych (I.3.9 gimnazjum). Wsparciem dla rozwijania i utrwalania tego rodzaju sprawności będą ćwiczenia w analizowaniu budowy neologizmów językowych i skrótów. Zadanie 3. sprawdza świadomość językową. Wymaga umiejętności rozpoznania tematów i formantów słowotwórczych w wyrazach pochodnych oraz określenia funkcji formantów w nadawaniu znaczenia wyrazom pochodnym (I.3.9 gimnazjum). Maturzysta powinien wskazać zapożyczenie, w którym zastosowano mechanizmy słowotwórcze właściwe dla języka polskiego. Musi zatem dodatkowo wykazać się umiejętnością rozróżniania wyrazów rodzimych i obcych (I.3.3 gimnazjum). Aby przygotować uczniów do tego typu zadań, warto proponować im ćwiczenia w budowaniu słów, w tym neologizmów bazujących na wyrazach zapożyczonych. Zadanie 4. sprawdza świadomość językową. Wymaga umiejętności rozpoznawania błędów językowych w wypowiedziach (I.3.7). Uczeń sprawnie czyta głośno i cicho już na II etapie edukacyjnym (I.1.1 szkoła podstawowa). Rozwijanie tej kompetencji prowadzi do opanowania poprawnej wymowy i akcentowania (ortofonia). Zadanie 5. sprawdza rozumienie czytanego tekstu na poziomie struktury i świadomość językową. Tym razem oczekuje się od ucznia określenia funkcji zastosowanych w tekście środków językowych z zakresu składni (I.1.4). Maturzysta musi się wykazać umiejętnością rozpoznawania w zdaniach i równoważnikach zdań różnego rodzaju orzeczeń i rozumienia ich funkcji (I.3.5 gimnazjum). Dobrą okazją do tego typu praktyk mogą być ćwiczenia redakcyjne, stawianie pytań o uzasadnienie użycia określonych form gramatycznych w wypowiedziach, analizowanie relacji znaczeniowych różnych części zdania i zmieniających się pod ich wpływem znaczeń w przekazywanych treściach. Zadanie 6. sprawdza świadomość językową. Uczeń analizuje znaczenie podanych słów (I.3.1), odwołując się do ich budowy słowotwórczej, oraz określa ich funkcję w tekście (I.1.4). Okazją do analizowania znaczenia słów w praktyce szkolnej może być interpretacja neologizmów w poezji Norwida, Leśmiana i Tuwima. Zadanie 7. sprawdza rozumienie czytanego tekstu na poziomie komunikacji. Wymaga od zdającego odczytania w tekście informacji jawnych (I.1.2) w tym wypadku rozpoznania opinii autora (czytanie krytyczne). Sprawność odróżniania informacji od opinii uczeń rozwija na etapie szkoły gimnazjalnej (I.1.4 gimnazjum). Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej doskonali umiejętność krytycznego czytania. To jedna z najważniejszych kompetencji komunikacyjnych we współczesnym świecie. Odróżnianie informacji od opinii wymaga znajomości mechanizmów składniowych i świadomości sposobów stosowania słownictwa wartościującego. PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 25

28 MATURA Z NOWĄ ERĄ Wypracowanie Najważniejszym zadaniem postawionym przed zdającym w drugiej części arkusza egzaminacyjnego jest sformułowanie dłuższej wypowiedzi pisemnej o charakterze argumentacyjnym na podstawie dołączonego tekstu literackiego. W zależności od zainteresowań i umiejętności maturzysta wybiera jeden spośród dwóch zaproponowanych tematów wypracowania: pierwszy wymagający napisania rozprawki problemowej w odniesieniu do tekstu epickiego lub dramatycznego, drugi wymagający interpretacji tekstu lirycznego. Wprowadzenie w drugiej części egzaminu pisemnego stałych form wypowiedzi rozprawki i interpretacji ułatwia zdającemu przygotowanie się do egzaminu i ukierunkowuje edukację polonistyczną na rozwijanie rzeczywistych umiejętności związanych z tworzeniem tego rodzaju tekstów. Wprowadzenie w drugiej części egzaminu pisemnego stałych form wypowiedzi rozprawki i interpretacji ułatwia zdającemu przygotowanie się do egzaminu i ukierunkowuje edukację polonistyczną na rozwijanie wśród uczniów rzeczywistych i konkretnych umiejętności związanych z tworzeniem tego rodzaju tekstów. Wypracowanie powinno liczyć co najmniej 250 słów. To niezbędne minimum, wymagane do rozwinięcia podejmowanego tematu. Rozprawka problemowa Maturzysta zna formę rozprawki z wcześniejszych etapów edukacyjnych. Jest ona jednym z zadań na egzaminie gimnazjalnym. Rozprawka problemowa na poziomie podstawowym sprawdza przede wszystkim: kompetencje z zakresu odbioru, analizy i interpretacji utworu literackiego, sprawność budowania dłuższej wypowiedzi pisemnej we wskazanej formie, umiejętność rozeznania kontekstów interpretacyjnych przydatnych do opracowania zagadnienia sformułowanego w poleceniu. Aby przygotować tego rodzaju wypowiedź, zdający musi najpierw: rozpoznać sens załączonego do polecenia tekstu epickiego lub dramatycznego, określić jego problematykę, odnaleźć elementy znaczące dla odczytania utworu, wyszukać odpowiednie konteksty. W sytuacji gdy załączony tekst literacki jest fragmentem lektury obowiązkowej, oznaczonej w podstawie programowej gwiazdką, uczeń powinien odwołać się do całości utworu. Napisanie wypowiedzi o charakterze argumentacyjnym w formie rozprawki problemowej wymaga od zdającego przedstawienia w przekonujący sposób rozwiązania problemu postawionego w poleceniu, a odnoszącego się do tekstu literackiego. W tym celu maturzysta powinien: sformułować własne stanowisko wobec wskazanego zagadnienia postawić tezę lub hipotezę, rzeczowo uzasadnić swoje stanowisko poprzez przywołanie argumentów i zilustrowanie ich przykładami z załączonego tekstu oraz innych tekstów kultury. Ważnym elementem wypowiedzi jest jej kompozycja. Zarówno zamysł kompozycyjny, jego pełna i konsekwentna realizacja, jak i przestrzeganie zasad spójności tekstu, spójności wewnątrz akapitów i między akapitami zapewniają przejrzystość oraz rzeczowość wywodu. Ponadto gwarantują, że wypowiedź będzie dobrze oceniona. Interpretacja tekstu poetyckiego Wybór drugiego tematu wypracowania zobowiązuje maturzystę do przedstawienia 26 Język polski 2014/2015

29 EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY samodzielnej propozycji odczytania utworu lirycznego. Zadanie sprawdza przede wszystkim: umiejętność rozumienia, analizy i interpretacji wiersza, sprawność redagowania tekstu własnego w określonej formie gatunkowej, umiejętność wyszukiwania odpowiednich kontekstów potwierdzających słuszność proponowanej koncepcji interpretacyjnej. Pisząc pracę interpretacyjną o charakterze argumentacyjnym, zdający powinien: sformułować tezę lub hipotezę, której podstawą jest wstępne rozpoznanie głównego tematu bądź problemu wiersza, uzasadnić tezę lub hipotezę za pomocą argumentów i przykładów literackich ilustrujących jego wywód myślowy, przy czym uzasadnienie musi znajdować potwierdzenie nie tylko w załączonym tekście lirycznym, lecz także w kontekstach. Właściwe konteksty wynikają z typu wiersza, na przykład liryka wyznania implikuje kontekst biograficzny, poezja opisowa wyznacza kontekst historyczny, a liryka refleksyjna filozoficzny. Intertekstualność i komparatystyka pozwalają na wykorzystanie szerokich kontekstów kulturowych muzycznych, plastycznych, teatralnych i filmowych. Asocjacyjność myślenia wyznacza sens wiersza odczytany przez zdającego. Część analityczna wymaga od ucznia określenia sytuacji komunikacyjnej (na przykład rozpoznania sytuacji lirycznej), składowych kompozycji wiersza i ich funkcji oraz analizy językowego obrazu świata wykreowanego w utworze poetyckim. Analiza stanowi punkt wyjścia do interpretacji pojmowanej jako konsekwencja określonego rozumienia tekstu. Brak wskazówek interpretacyjnych w poleceniu załączonym do zadania pozwala zdającemu na wybór koncepcji interpretacyjnej przedstawienie własnego pomysłu na odczytanie utworu. Postawienie przed uczniem tego rodzaju wymagania jest możliwe dzięki obecnym w praktyce szkolnej różnorodnym propozycjom metodologicznym. Na szczególną uwagę zasługują: fenomenologia, poststrukturalizm, psychoanaliza, pragmatyzm, nowy historyzm, postkolonializm, hermeneutyka i metody kulturowe 3. Stosowanie na lekcjach języka polskiego wypracowanych przez współczesne metodologie literaturoznawcze różnorodnych narzędzi analizy i interpretacji uświadamia uczniom wielość interpretacyjną jednego utworu poetyckiego. Brak wskazówek interpretacyjnych w poleceniu załączonym do zadania pozwala zdającemu na wybór koncepcji interpretacyjnej przedstawienie własnego pomysłu na odczytanie utworu. Ważną składową zmienionego egzaminu pisemnego z języka polskiego są kryteria oceniania. Mają one charakter całościowy i stały. Łączą elementy holistyczne z kryteriami analitycznymi, które koncentrują uwagę na sposobie formułowania argumentów oraz ich poprawności merytorycznej. Ocena wypracowania maturalnego jest jednakowa dla każdego typu wypowiedzi pisemnej w sześciu następujących obszarach: poprawność rzeczowa, zamysł kompozycyjny, spójność lokalna, styl tekstu, poprawność językowa oraz poprawność zapisu. Różni się natomiast w dwóch zasadniczych obszarach związanych z wybraną formą gatunkową wypowiedzi w wypadku rozprawki problemowej będzie to sformułowanie stanowiska wobec problemu podanego w poleceniu oraz 3 Ważne pozycje bibliograficzne prezentujące założenia współczesnych metodologii literaturoznawczych: Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006.; Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Kraków 2001.; Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, Kraków 2006.; Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, Kraków PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 27