Badania archeologiczne na terenie Zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze, województwo śląskie (polder)

Transkrypt

1 Badania archeologiczne na terenie Zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze, województwo śląskie (polder)

2

3 Badania archeologiczne na terenie Zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze, województwo śląskie (polder) Tom III/1 Tworków, Stanowisko 9 (zrd 9) Redakcja serii Przemysław Bobrowski, Bogusław Gediga, Danuta Minta-Tworzowska, Jerzy Piekalski Poznań Wrocław 2014

4 Badania archeologiczne na terenie ZBIORnika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze, Województwo śląskie (polder) Tom IIi/1 Tworków, Stanowisko 9 Redakcja serii: Przemysław Bobrowski, Bogusław Gediga, Danuta Minta-Tworzowska, Jerzy Piekalski Redakcja tomu: Danuta Minta-Tworzowska Sekretarz tomu: Beata Banach, Agnieszka Zarzycka-Anioła Opracowanie rycin: Agnieszka Zarzycka-Anioła Skład komputerowy: Zofia Drossel-Jórdeczka Projekt okładki: Maciej Jórdeczka ISBN: Copyright Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach Instytut Archeologii i Etnologii PAN Instytut Prajhistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego

5 Spis treści Metryka stanowiska... Danuta Minta-Tworzowska Wstęp... Danuta Żurkiewicz I. Osadnictwo neolityczne... Jakub Affelski, Marcin Ignaczak II. Osadnictwo z wczesnej epoki brązu... Jakub Affelski, Marcin Ignaczak III. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej... Adriana Romańska IV. Okres Wpływów rzymskich... Artur Dębski V. Osadnictwo wczesnośredniowieczne... Magdalena Chrapek VI. Nowożytność II wojna światowa Analizy specjalistyczne Katarzyna Pyżewicz 1. Analiza materiałów krzemiennych... Marta Gwizdała 2. Ekspertyza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych

6

7 ZRD 9 Tworków stan. 9 AZP /93 Współrzędne geograficzne: układ współrzędnych kartograficznych 1965 x y godło i arkusz mapy: M C-d-3 Charakterystyka stanowiska Stanowisko nr 9 w Tworkowie (AZP /93) zlokalizowane jest w województwie śląskim, na terenie gminy Krzyżanowice. Znajduje się w obrębie Kotliny Raciborskiej (Mezoregion ), która stanowi najbardziej na południe wysuniętą część Niziny Śląskiej, wzdłuż biegu rzeki Odry (J. Kondracki 2002, Geografia regionalna Polski, Warszawa, s. 175). Obszar, na którym znajduje się stanowisko, położony jest na dnie małej doliny rzeki Pilarki, lewobrzeżnego dopływem Odry (ryc. 1); (nr działek geodezyjnych: 17, 8/8). Badania rozpoznawcze 1. Stanowisko archeologiczne w Tworkowie nr 9 zostało odkryte w pierwszej połowie XX wieku, w 1930 roku, w wyniku prospekcji terenowej, a potwierdzone zostało przez A. Kudłę podczas powtórnych badań powierzchniowych w 1967 r. Pozostałości osadnictwa zinterpretowano jako związane z ludnością kultury przeworskiej (K. Godłowski 1969, Kultura przeworska na Górnym Śląsku, Kraków, s. 239). Stanowisko to zostało objęte również badaniami powierzchniowymi w roku 1983, prowadzonymi w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski. Oznaczono jego lokalizację w ramach karty AZP pod numerem obszaru /93. Pozostałości osadnictwa określono, jako związane z ludnością kultury łużyckiej i dwoma fazami wczesnego średniowiecza (pierwsza od VII-X w. druga od X-XII w.). Kolejne badania miały charakter sondażowy i wykonano je w 2006 r. Weryfikacja dała wynik negatywny, zapewne ze względu na bardzo trudne warunki obserwacji. Sami Autorzy nie wykluczali jednak istnienia osadnictwa na obszarze objętym inwestycją, postulując zasadność przeprowadzenia badań o charakterze wyprzedzającym (D. Żychliński, M. Wołoszyńska-Far, J. Dreń-Pachulska, 2006, Studium oddziaływania przedsięwzięcia zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny na stan archeologicznej substancji zabytkowej w powiatach raciborskim i wodzisławskim, województwo śląskie, Niechanowo). Badania wykopaliskowe 1. Termin: I sezon r.; II sezon r.; 2. Instytucja prowadząca badania: Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; 3. Kierownik badań: Michał Sip, Iga Fabiszak; 4. Powierzchnia: rozpoznano obszar 447 arów (ryc. 2); 5. Wyniki: zarejestrowano 3804 obiektów nieruchomych, fragmenty ceramiki naczyniowej, 61 przedmiotów krzemiennych, 1688 fragmentów polepy, 224 fragmenty kości zwierzęcych. Ponadto odkryto 20 przedmiotów kamiennych takich jak gładziki, rozcieracze, żarna, przedmioty codziennego użytku wykonane z gliny - ciężarki tkackie, krążki gliniane, przęśliki. Na uwagę zasługują przedmioty wykonane z brązu, żelaza i ołowiu, w tym ozdoby takie jak kabłączki skroniowe. Znaleziono także 2 szklane paciorki. Ponadto w 13 jamach grobowych odkryto ludzkie szczątki kostne. 7

8 Metryka stanowiska Etapy zasiedlenia 1. osadnictwo neolityczne, które można łączyć z kilkoma fazami zasiedlenia: kultura lendzielska 7 obiektów nieruchomych, 49 fragmentów ceramiki, 5 artefaktów krzemiennych; kultura pucharów lejkowatych 6 obiektów, 195 fragmentów ceramiki, 15 fragmentów polepy, 1 artefakt krzemienny; kultura amfor kulistych 13 ułamków ceramiki; ponadto z okresem neolitu należy łączyć 5 fragmentów ceramiki, których ze względu na trudności interpretacyjne nie można powiązać z określoną jednostką kulturowa; 2. wczesna epoka brązu, związany z ludnością kultury nowocerekwiańskiej, przypisano jej 1 obiekt oraz 31 fragmentów ceramiki naczyniowej; 3. kultura łużycka obiektów nieruchomych, 5141 fragmentów ceramiki naczyniowej 2 ciężarki tkackie, 1 szpila brązowa, 1 wytwór kamienny; 4. kultura przeworska, odnotowano 981 obiektów nieruchomych, 7638 fragmentów ceramiki naczyniowej, w tym 263 wykonane przy użyciu koła garncarskiego, fragment zapinki brązowej, 4 przęśliki ceramiczne, 7 ceramicznych krążków, 1 szklany paciorek, srebrny denar cesarza Antoniusza Piusa, fragment ceramiki typu terra sigillata, niewielką płytkę bursztynową, 368 fragmentów polepy; 5. wczesne średniowiecze (X-XII w.) - 39 obiektów nieruchomych, w tym 24 jamy grobowe (w 13 znaleziono szczątki kostne), 584 fragmenty ceramiki, fragmenty prażnic (13), 3 fragm. żelaznych noży, osełka kamienne, 2 fragm. żelaznych obręczy od naczynia klepkowego, 20 kabłączków skroniowych, szklany paciorek, 7 bryłek żużli żelaznych; 6. nowożytny, związany z okresem II wojny światowej - pozostałości po systemie niemieckich umocnień takich jak: fortyfikacje ziemnie (okopy, transzeje, stanowisko strzeleckie, rów dobiegowy, ziemianka, schron), jednak nie wszystkie były eksplorowane ze względów bezpieczeństwa. Podczas oczyszczania terenu przez saperów odkryto także szczątki żołnierza niemieckiego z okresu II wojny światowej. 8

9 Metryka stanowiska Ryc. 1. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Lokalizacja stanowiska. Skala 1: (opr. P. Wiktorowicz). 9

10 Metryka stanowiska Ryc. 2. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Plan stanowiska z zaznaczoną siatką arową i zasięgiem badań (opr. M. Sip, A. Zarzycka-Anioła). 10

11 ZRD 9, Tworków stan. 9 AZP /93 Danuta Minta-Tworzowska Wstęp Badania wykopaliskowe Badania wykopaliskowe na stan. 9 w Tworkowie prowadzone były w latach Badania prowadził Instytut Prahistorii UAM w ramach konsorcjum, a prace terenowe wykonali Michał Sip i Iga Fabiszak wraz z pracownikami Instytutu oraz doktorantami i studentami archeologii z Poznania. Całkowity obszar stanowiska nr 9 w Tworkowie został oszacowany na około 2 hektary. Do badań archeologicznych w ramach projektu wyznaczono wstępnie 70 arów, znajdujących się w bezpośrednim obrębie inwestycji, pod korpusem lewej zapory zbiornika retencyjnego Racibórz Dolny (5+360 km). Następnie, kierując się wytycznymi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach (na podstawie decyzji WKZ w Katowicach nr 1322/2013 z dn r., oraz na podstawie decyzji 1643/2013 z dn r., po odnotowaniu kontynuacji stanowiska poza obszar preliminowany), przebadano kolejne 377 arów. W związku z tym całkowita przebadana powierzchnia stanowiska wynosi 447 arów (Fabiszak, Sip, Chrapek, Honkisz, Myrcha 2013). Rezultaty badań wykopaliskowych Opracowanie zostało przygotowane zgodnie ze standardami wypracowanymi w środowisku archeologów poznańskich, skupionych wokół Instytutu Prahistorii UAM, IAiE PAN w Poznaniu, przy wykorzystaniu doświadczeń z innych ośrodków, zwłaszcza IAiE PAN z Wrocławia i Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Skorzystano również z doświadczeń innych przy wykonywaniu specjalistycznych analiz zgromadzonego materiału źródłowego. Praca nad danymi przebiegała dwuetapowo: wpierw dokonano klasyfikacji chronologicznej (i kulturowej) materiałów źródłowych, przetwarzając dokumentację terenową pod kątem ujednolicenia zasad opisu tego materiału, jego ilustrowania, a następnie przeprowadzono analizę i interpretację danych archeologicznych. Artykuł ten składa się z przedstawienia danych (źródeł ruchomych, nieruchomych) do poszczególnych okresów chronologicznych, następnie zawiera analizy kulturowo-historyczne, a także próby interpretacji, a kończą go zestawienia analiz specjalistycznych jako ważne uzupełnienie wyników badań naukowych. Syntetyczne ujęcie wyników badań w Tworkowie, stan. 9. Źródła nieruchome Na stanowisku nr 9 w Tworkowie, na powierzchni 447 arów odkryto, zadokumentowano i wyeksplorowano 3804 obiekty nieruchome, o różnym przeznaczeniu, chronologii i stanie zachowania. Najistotniejszą grupę obiektów stanowią obiekty mieszkalne, odnotowane na tym stanowisku wliczbie 29 (ryc. 2, 3); odkryto zarówno konstrukcje naziemne, jak i półziemianki. Zarejestrowano również piece (14); ogniska (20); paleniska (28). Pozostałą część obiektów stanowiły jamy gospodarcze (1174). Wśród odkrytych obiektów najliczniejszą grupę stanowiły dołki posłupowe.łącznie zadokumentowano 2470 tego typu obiektów. Ich średnia głębokość nie przekraczała 50 cm. W części stanowiska wystąpiły pochówki ludzkie, spośród których odkryto 25 grobów szkieletowych, 3 ciałopalne. Ponadto odkryto 2 studnie, 1 gliniankę i 11 rowów. Na większości przebadanego terenu zadokumentowano system 11

12 Danuta Minta-Tworzowska transzei z czasów II wojny światowej, usytuowanych na osi północny-wschód/południowy- -zachód. Źródła ruchome Podczas dotychczasowych badań wykopaliskowych odkryto fragmenty ceramiki naczyniowej, 61 przedmiotów krzemiennych, 1688 fragmentów polepy, 955 fragmentów kości ludzkich i zwierzęcych. Ponadto odkryto 20 przedmiotów kamiennych takich jak gładziki, rozcieracze, żarna, przedmioty użytku codziennego z gliny - ciężarki tkackie, kółka gliniane, przęśliki. Na uwagę zasługują przedmioty wykonane z brązu, żelaza i ołowiu, w tym ozdoby takie jak 20 kabłączków skroniowych. Użytkowanie stanowiska W oparciu o uzyskane dane archeologiczne na stan. 9 w Tworkowie można wyróżnić pozostałości osadnictwa od epoki kamienia po czasy nowożytne, a w związku z tym w przybliżeniu kilka etapów osadnictwa, jako efekt różnorodnych oddziaływań kulturowych w dość dynamicznie rozwijającym się obszarze: etap I, związany z osadnictwem neolitycznym, które można łączyć z kilkoma fazami zasiedlenia w tym z ludnością kultury lendzielskiej, kultury pucharów lejkowatych, kultury amfor kulistych. Przypisano jej 13 obiektów nieruchomych, z których pozyskano łącznie 262 fragmenty ceramiki naczyniowej. Ponadto odkryto w obiektach neolitycznych 6 zabytków krzemiennych i 15 fragmentów polepy. Pozostałości tego osadnictwa zostały zakłócone poprzez procesy podepozycyjne, związane z młodszym osadnictwem, etap II, związany z osadnictwem okresu wczesnej epoki brązu, z ludnością kultury nowocerekwiańskiej, przypisano jej 1 obiekt typu jama gospodarcza oraz 31 fragmentów ceramiki naczyniowej, etap III, związany z osadnictwem ludności kultury łużyckiej. Na terenie objętym badaniami zlokalizowano 208 obiektów związanych z osadnictwem ludności kultury łużyckiej: 129 jam gospodarczych (w tym obiekty o charakterze zasobowym, magazynowym, naziemne obiekty gospodarcze), 74 dołki posłupowe, łączone z obiektami gospodarczymi, naziemnymi, 1 rów, 3 ślady fundamentowe, 1 skupisko ceramiki. Sklasyfikowano łącznie 5141 fragmentów ceramiki naczyniowej zaliczanej do kultur kręgu łużyckiego. Ponadto wystąpiły 2 ciężarki tkackie, 1 szpila brązowa, 1 wytwór kamienny. etap IV, związany z osadnictwem ludności kultury przeworskiej, odnotowano 989 obiektów nieruchomych z nią związanych, w tym 4 domy naziemne dwunawowe (1 domniemany), budynki wziemne (28 obiektów), obiekty gospodarczo-magazynowe (w tym 12 spichlerzy magazynowych). Do najbardziej interesujących i najefektowniejszych zarazem obiektów odkrytych w Tworkowie, należą 2 studnie. Występowały również ogniska (8 obiektów) oraz paleniska (21 obiektów). Odkryto również 11 pieców. Ponadto 274 jamy o różnym charakterze, a także liczne dołki posłupowe (271, jako elementy konstrukcji budynków). Odkryto łącznie 7638 fragmentów ceramiki naczyniowej, w tym 263 fragmenty wykonane przy użyciu koła garncarskiego. W obiektach stwierdzono żużle żelazne. Większość ceramiki pochodzi z obiektów. Odkryto także 1 fragment zapinki brązowej, 4 przęśliki ceramiczne i pojedynczy szklany paciorek, a także srebrny denar cesarza Antoniusza Piusa, a także fragment ceramiki typu terra sigillata i niewielką płytkę bursztynową. Odkryto także kości zwierzęce (190 fragmentów, głównie bydła i owcy/kozy przy udziale zwierząt dzikich, takich jak sarna) oraz polepę. Z tych danych wyłania się obraz funkcjonującej osady, z jej zapleczem gospodarczym w postaci rolnictwa, chowu zwierząt i prawdopodobnie metalurgią, choć zasięg przestrzenny osady jest trudny do ustalenia. etap V, związany z okresem wczesnego średniowiecza (X-XII w.), ślady osadnictwa koncentrowały się w północnej części stanowiska w dwóch strefach: osady i cmentarzyska szkieletowego, co sugeruje uchwycenie jedynie fragmentu osadnictwa z tego czasu. Przypisano jej 39 obiektów nieruchomych, w tym z cmentarzyskiem 24 jamy grobowe (szczątki kostne pozyskano jedynie z 13 grobów), 1 rów oraz 1 jamę gospodarczą. Na obszarze osady odkryto 9 obiektów mieszkalnych, 1 palenisko i 3 jamy gospodarcze. Materiał ruchomy stanowiła ceramika naczyniowa w łącznej liczbie 584 fragmentów, a także fragmenty prażnic (13), ozdób oraz osełka kamienna. 12

13 Wstęp etap VI, nowożytny, pozostałości związane z okresem II wojny światowej i działaniami wojennymi ujawniającymi istnienie kilku linii polowych fortyfikacji ziemnych z końca drugiej wojny, będących pozostałościami po systemie niemieckich umocnień takich jak: fortyfikacje ziemnie (okopy, transzeje, stanowisko strzeleckie, rów dobiegowy, ziemianka, schron), jednak nie wszystkie były eksplorowane ze względów bezpieczeństwa. Podczas oczyszczania terenu przez saperów odkryto zachowane w złym stanie szczątki żołnierza niemieckiego z okresu II wojny światowej. Ekshumowano je i przekazano stowarzyszeniu Pomost. Te odkrycia postawiły przed archeologami nowe wyzwania, jednak dalsze badania musiałby przebiegać we współpracy z saperami. Fazy te związane są z określonym krajobrazem kulturowym, wytwarzanym i zmienianym od pradziejów, stanowiącym specyfikę zarówno mezoregionu jak i regionu. Krajobraz ten zniknie bezpowrotnie w związku z budową zbiornika retencyjnego, dlatego z tym większym pietyzmem należy traktować wszelkie odkrycia archeologiczne na tym terenie i ich interpretację. Literatura Fabiszak I., Sip M., Chrapek M., Honkisz B., Myrcha J., 2013 Archeologiczne badania ratownicze w Tworkowie, stan. 9, gm. Krzyżanowice, woj. śląskie, Poznań, maszynopis opracowania dla WKZ w Katowicach (w zbiorach Instytutu Prahistorii UAM). Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. 13

14

15

16

17

18 WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW JEDNOSTEK TAKSONOMICZNYCH : KL kultura lendzielska KPL kultura pucharów lejkowatych KAK kultura amfor kulistych WB wczesna epoka brązu EB epoka brązu KŁ kultura łużycka OWR okres wpływów rzymskich KP kultura przeworska WŚ wczesne średniowiecze NOW okres nowożytny NN nieokreslone

19 ZRD 9, Tworków stan. 9 AZP /93 Danuta Żurkiewicz I. Osadnictwo neolityczne Na badanym stanowisku odnotowano ślady osadnictwa z okresu neolitu, które łączyć można z kilkoma fazami zasiedlenia. Do najstarszego etapu zaliczyć należy niewielkie zgrupowanie materiałów łączonych z kulturą lendzielską (KL). Kolejna faza osadnicza związana jest z kulturą pucharów lejkowatych (KPL) oraz śladami obecności przedstawicieli kultury amfor kulistych (KAK). Niewielka pula materiałów (5 fragmentów), z uwagi na napotkane trudności klasyfikacyjne, przypisana został do ogólnej kategorii chronologicznej: epoki neolitu. Do źródeł związanych z omawianym okresem przyporządkowano 13 obiektów nieruchomych z których pozyskano łącznie 144 fragmenty ceramiki. Pozostała pula materiałów (118 fragm. ceramiki) pochodzi z wypełnisk późniejszych obiektów oraz warstwy eksplorowanej w ramach poszczególnych wykopów. Do źródeł pozaceramicznych pochodzących z homogennych obiektów włączyć należy 6 zabytków krzemiennych oraz 15 fragmentów polepy. Szczegółowy wykaz materiałów ruchomych kultur neolitycznych oraz ich dystrybucję w ramach poszczególnych arów prezentuje tabela Kultura lendzielska Materiały związane z KL wystąpiły w 7 obiektach nieruchomych, zaledwie 1 fragment ceramiki pochodzi z warstwy - eksplorowanej - w obrębie wykopu (por tab. 1). Na wstępie należy podkreślić trudności interpretacyjne, ogniskujące się wokół znacznej specyfiki lokalnej wydzielonych materiałów, w stosunku do dotychczasowych doświadczeń analitycznych, związanych ze strefą Niżu Polski Obiekty nieruchome Na stanowisku rozpoznano trzy większe obiekty z materiałem lendzielskim (nr A22, B367, B576). W zarysie poziomym owalne, wydłużone o powierzchni od 2 do niespełna 5 m 2 i głębokości do 40 cm. Pozostałe obiekty nieruchome to mniejsza kolista jama (B366; ryc. 1) oraz dołki posłupowe (B570, B578, G21). Szczegółowe dane odnośnie omawianych wyżej obiektów zawiera katalog źródeł zamieszczony w niniejszym tomie oraz ryciny 1, Materiały ruchome - ceramika Do puli materiałów ruchomych zaklasyfikowana 49 fragmentów ceramiki o łącznej wadze 648 g oraz 5 zabytków krzemiennych. Szczegółowa analiza zabytków krzemiennych znajduje się w rozdziale poświęconym analizom specjalistycznym, zmieszczonym w tym tomie. Informacje o rozkładzie przestrzennym źródeł KL na badanym stanowisku zawiera tabela 1. Technologia ceramiki Makroskopową analizę technologii przeprowadzono zgodnie z procedurami opracowanymi dla źródeł z Niżu Polski, stosując wersję zmodyfikowaną w stosunku do modelu wyjściowego. Założenia metodyczne wykorzystane w tej części pracy sformułowane zostały przez L. Czerniaka i A. Kośko w 1980 roku. Zaproponowany wówczas algorytm datowania technologicznego ceramiki późno wstęgowej, oparty jest na makroskopowych obserwacjach grup czynności techniczno użytkowych. Z uwagi na małą liczebność zespołu, analizowano łącznie całą pulę źródeł. 19

20 Danuta Żurkiewicz Tabela 1. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZDR 9). Wykaz materiałów ruchomych. Chronologia AR/ĆW OBIEKT W-WA/ CZ. OB. CERAMIKA fragm. waga [g] KL A69a A22 S KL? B26 WM I 1 30 KL? B43b B KL B43d B367 SW 1 10 KL B45a B576 N KL B45b B578 N 2 6 KL? B45c B KRZEM. POLEPA UWAGI KL? B69d * 1 21 *na złożu wtórnym w ob. B729 KL G34a G21 NE 1 60 KPL A04b/d, 14ac suma * SW KPL A13d/23c A1424 całość KPL A31 WM I 3 47 KPL A36b/46a A KPL A37a WM I 1 21 KPL? A41 WM I KPL A43c * S KPL? A45b WM II 3 24 KPL A46d WM II 1 34 KPL A55c A989 N *na złożu wtórnym w ob. A1063 *na złożu wtórnym w ob. A1041 KPL A66d * 1 5 *na złożu wtórnym w ob. A57 KPL A78a * SE *na złożu wtórnym w ob. A30 KPL A84abcd WM I 1 13 KPL A86abcd WM I 1 15 KPL? A86c * W 1 10 KPL A99d A438 NW 8 90 KPL B68a B *na złożu wtórnym w ob. A1271 KPL C55a * *na złożu wtórnym w ob. C367 KPL C91c * *na złożu wtórnym w ob. C680 KPL C92d C suma KAK A92 WM I 5 79 KAK B02b WM I 3 23 KAK? B23a WM I 1 6 KAK B53 WM I 1 4 KAK? C92 WM I 3 51 suma NEOLIT B02d * świadek 3 38 * na złożu wtórnym w ob.b36 NEOLIT B68b * 2 4 suma 5 42 suma * na złożu wtórnym w ob. B706 20

21 I. Osadnictwo neolityczne Tabela 2. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Analiza technologiczna ceramiki KL. GRUPY TECHNOLOGICZNE gt I gt II gt IIIA gt IIIB GRUBOŚĆ SCIANEK NACZYNIA [mm] Wykres 1. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Analiza technologiczna ceramiki KL. Opis grup technologicznych: Grupa technologiczna I bardzo mała domieszka piasku drobno- i średnioziarnistego, przełom jednolity, zwarty, powierzchnia ścianek gładka i równa. Grupa technologiczna II średnia i duża ilość domieszka piasku i tłucznia kamiennego, przełom niejednolity, powierzchnia ścianek gładka, lekko pofalowana. Grupa technologiczna IIIA IIIB dominująca domieszka tłucznia kamiennego, gruboziarnistego w ilości średniej (IIIA) i dużej (IIIB), przełom jednolity (IIIA) oraz niejednolity (IIIB), powierzchnia gładka z wystającym tłuczniem kamiennym na powierzchni. Wyniki analizy technologicznej prezentuje tabela 2 oraz wykres 1. 21

22 Danuta Żurkiewicz Analiza technologiczna ujawnia największą w badanym zbiorze frekwencję grupy technologicznej IIIA, zwłaszcza w odniesieniu do naczyń w typie średniościennych (grubość ścianek 8-11 mm). Naczynia cienkościenne (grubość ścianek 5-7 mm) sporządzane były w typie technologii grupy I i II, natomiast fragmenty o grubości ścianek powyżej 12 mm występują w grupie technologicznej IIIB. Należy zaznaczyć, iż z uwagi na małą liczebność zbioru, nie gwarantującą poprawności statystycznej wszystkie wysunięte wnioski traktować należy w kategoriach supozycji. Stylistyka ceramiki Liczba rozpoznanych cech stylistycznych w badanym zbiorze jest bardzo nikła i ogranicza się do elementów zaprezentowanych na rycinie 3, 4, Analiza funkcjonalna Osadnictwo lendzielskie na badanym stanowisku koncentruje się w bezpośrednim otoczeniu trzech większych jam, stanowiących być może ślady krótkotrwałego epizodu osadniczego. Pierwsza z opisywanych jam obiekt A22 (ryc. 1) znajduje się w NW części stanowiska, zawierała aż 71% wszystkich materiałów ceramicznych oraz 4 wyroby wykonane z krzemienia bałtyckiego. Być może obiekt ów stanowił jeden układ funkcjonalny z dwoma dołkami posłupowymi (A240, A241), pozbawionymi materiału zabytkowego. Kolejny układ, oddalony od wyżej opisanego o około 900 m w kierunku południowo wschodnim, ogniskuje się wokół obiektu B576 (ryc. 2) zawierającego 6 fragmentów ceramiki oraz okruch z krzemienia bałtyckiego. W jego bezpośrednim sąsiedztwie zarejestrowano dwa dołki posłupowe z materiałem lendzielskim (ob. B570, B571). Około 20m na południe zlokalizowany jest kolejny znaczniejszy obiekt B367 oraz powiązana z nim jama (ob. B366; ryc. 1) z których pozyskano zaledwie 2 fragmenty ceramiki. Ostatnie dwie koncentracje obiektów oraz niewielki dołek posłupowy z materiałem ceramicznym (ob. G21), występują w układzie przestrzennym nawiązującym do czytelnych konstrukcji rowkowych w typie długich domów (ob. B552, B365, G30). Analiza materiałów źródłowych pozyskanych tylko z jednej z wymienionych konstrukcji (ob. B552) oraz zbliżony układ wszystkich tych struktur, na obecnym etapie wnioskowania każe łączyć je z epoką brązu (Affelski, Ignaczak w tym tomie) Chronologia W badanym zbiorze źródeł, z uwagi na ich skromną frekwencję, nie odnotowuję podstaw do wysunięcia wniosków odnośnie chronologii względnej rozpatrywanego osadnictwa. Zasadnym w tej sytuacji pozostaje odwołanie się do ogólnej periodyzacji regionalnej, lokującej osadnictwo lendzielskiej - grupy ocickiej - na obszarze Górnego Śląska pomiędzy ok. 4500/4400 a 4000 BC (Kozłowski 1972, s ; 1989, s. 188; Kurgan-Przybylska 2005, s. 75,79) Kultura pucharów lejkowatych Pozostałości osadnicze ludności KPL udokumentowano w 6 obiektach nieruchomych, które łącznie zawierały 96 fragmentów ceramiki (49,23% całego zbioru ceramiki KPL), 1 zabytek krzemienny oraz 15 fragmentów polepy. Pozostała pula źródeł, do której zaliczono 99 fragmentów ceramiki pochodzi z wypełnisk późniejszych obiektów oraz z warstw mechanicznych eksplorowanych w ramach wykopów Obiekty nieruchome Wysoka frekwencja pozostałości osadniczych związanych z KPL odnotowano została w zachodniej i południowo-zachodniej części stanowiska. Obiekty przyporządkowane KPL mieszczą się w kategorii funkcjonalnej opisującej jamy gospodarcze o bliżej nieokreślonym przeznaczeniu (ob. A1424, A1118, A438; ryc. 1) oraz dołki posłupowe (A989, B709, C678). Szczegółowa charakterystyka obiektów zamieszczona jest w części katalogowej tego tomu Materiały ruchome ceramika Na stanowisku zarejestrowano łącznie 195 fragmentów ceramiki naczyniowej KPL o wadze 3 358g oraz wyrób z kategorii ceramiki nienaczyniowej wykonany w technologii KPL, związany z tkactwem. Z uwagi na wielokulturowość stanowiska z analizowanym taksonem wiązać można skromną ilość innych źródeł ruchomych: bryłek polepy oraz zabytków krzemiennych. Szczegółowy rozkład materiałów ruchomych KPL na stanowisku prezentuje tabela 1. 22

23 I. Osadnictwo neolityczne Ryc. 1. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Rzuty poziome i pionowe obiektów kultury lendzielskiej oraz obiektów kultury pucharów lejkowatych (rys. B. Honkisz). 23

24 Danuta Żurkiewicz Ryc. 2. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Rzuty poziome i pionowe obiektów kultury lendzielskiej (1 4) oraz kultury pucharów lejkowatych (5,6) (rys. B. Honkisz). 24

25 I. Osadnictwo neolityczne Tabela 3. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Analiza technologiczna ceramiki KPL. Receptury technologiczne A (Dp(?)s)* AB (Dp(?)Ss) B (Dpt S-Gs) C (S-Gtp Ss) GRUBOŚĆ ŚCIANEK NACZYNIA * D - intencjonalna domieszka grubości ziaren do 0,5 mm, S - intencjonalna domieszka grubości ziaren do 1,0 mm G - intencjonalna domieszka grubości ziaren powyżej 1,0 mm? - wątpliwa intencjonalność użycia, p - piasek, s- szamot, t - tłuczeń kamienny Wykres 2. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Analiza technologii ceramiki KPL. Dla potrzeb analizy przyjęto zasady specyfikacji cech technologii, morfologii i zdobnictwa wypracowane w ramach studiów nad KPL na Kujawach, stosując je w zmodyfikowanej wersji w odniesieniu do cech technologicznych (Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006). Technologia ceramiki naczyniowej Charakterystykę technologii oparto na analizie całości posiadanego materiału zabytkowego. Z uwagi na znaczne odmienności technologiczne badanych materiałów, względem dotychczasowych doświadczeń autorki, zdecydowano się 25

26 Danuta Żurkiewicz Tabela 4. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Elementy wydzielone KPL. Nr elementu Wykop/ płaszczyzna Obiekt Identyfikacja fragmentu Typ technologiczny Typ mikromorfologiczny 1 A13d/23c A1424 k* B 1e Makromofrologia: flasza z kryzą? 2 A13d/23c A1424 d B 9b 3 A31 k AB 1d 4 A41 k B 50e 5 A41 k B 1d 6 A66d * b A b R-231 *na łożu wtórnym w ob. A57 7 A78a * k AB 1? *na złożu wtórnym w ob. A30 8 A78a * k B 1e pzb E-55 *na złożu wtórnym w ob. A30 9 A78a * k B 1d *na złożu wtórnym w ob. A30 10 A78a * k B 18d pzb E-50, *na złożu wtórnym w ob. A30 11 C55a C367 b C b M180, C55a C367 b C b M180, C55a C367 k C 18e 14 C55a C367 k C 18e 15 C55a C367 k C 18d 16 C91c * k B 18e pzb M-180 *na złożu wtórnym w ob. C C91c * k* B * na złożu wtórnym w ob. C680; **Makromorfologia talerz? 18 C92d C678 k,d* B 11e, 1c pzb M-180, 236 *Makromorfologia garnek 19 C92d C678 k AB 11e n R C92d C678 d A 3b Zdobienie Dane uzupełniające/ Uwagi na wydzielenie czterech podstawowych receptur technologicznych (A, AB, B, C) oraz obserwację ich zmienności w korelacji do grubości ścianek analizowanych naczyń. Efekty analizy zestawiono w tabeli 3 oraz na wykresie 2. Stylistyka ceramiki Stylistyka ceramik obejmuje charakterystykę nielicznych form makromorfologicznych, opis elementów wydzielonych ceramiki na które w badanym zbiorze składają się krawędzie i dna naczyń oraz analizę zdobień. Listę elementów wydzielonych prezentuje tabela 4. Wśród nielicznych form makromorfologicznych wyróżniono flaszę z kryzą (ryc. 3:3) talerz (ryc. 3:9) oraz duże naczynie w typie garnka (ryc. 4:1). Wydzielone 15 fragmentów krawędzi różnych naczyń zaklasyfikować można do typów krawędzi prostych (1) oraz wychylonych na zewnątrz i do środka naczynia (11, 18). Zwieńczenia krawędzi przyporządkować można do prostych (e) oraz o podkreślonej tektonice (c, d). Do elementów wydzielonych zaklasyfikowano również 3 fragmenty den naczyń. W analizowanym zbiorze odnotowano zaledwie 8 fragmentów zdobionych. Ornament występował w strefach podkrawędnej zewnętrznej (4 fragmenty), nakrawędnej (1 fragment) oraz na brzuścu naczyń. Wśród form zdobniczych zanotowano: listwy plastyczne, guzy oraz zdobienie wykonane odciskami palca. Ceramika nienaczyniowa Z tą kategorią źródeł opisanych jako ceramika nienaczyniowa związane jest jedno znalezisko. Forma o zachowanej wysokości 4 cm i wadze 15 g zlokalizowane została w obrębie pierwszej warstwy mechanicznej ara A85 (ryc. 5:2). Na podstawie znanych analogii oraz niewielkiej wagi przedmiotu po jego hipotetycznej rekonstrukcji, zabytek należy włączyć do kategorii szpulek glinianych (por Chmielewski 2009, s. 173) Analiza funkcjonalna Analiza przestrzenna materiałów KPL ujawnia dość znaczne zakłócenia jego rozkładu przez późniejsze osadnictwo. Główne obiekty zawierające znaczną część materiału zabytkowego występują 26

27 I. Osadnictwo neolityczne Ryc. 3. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Ceramika wydzielona KL (2,4) oraz KPL (1, 3, 5-15). Szczegółowa lokalizacja fragmentów porównaj numery elementów wydzielonych w nawiasach z tabelą 4 w tekście (rys. D. Żurkiewicz). 27

28 Danuta Żurkiewicz Ryc. 4. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Ceramika wydzielona KPL. Szczegółowa lokalizacja fragmentów porównaj numery elementów wydzielonych w nawiasach z tabelą 4 w tekście (rys. D. Żurkiewicz). 28

29 I. Osadnictwo neolityczne Ryc. 5. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Ceramika wydzielona KPL. Szczegółowa lokalizacja fragmentów porównaj numery elementów wydzielonych w nawiasach z tabelą 4 w tekście (rys. D. Żurkiewicz). w znacznym oddaleniu od siebie, co sugeruje, iż są częścią niemożliwego dziś do odtworzenia układu funkcjonalno - osadniczego. Na południowo zachodnim skraju stanowiska zarejestrowano ob. C678. Niewielka jama zawierała przeszło 17% materiału ceramicznego KPL, będącego pozostałością trzech różnych naczyń w tym dużego naczynia zasobowego w typie garnka. Około 1300 m w kierunku na północny zachód od ob. C678 zlokalizowana jest kolejna znaczniejsza koncentracja materiałów KPL - ob. A1424. Jama o walnym zarysie zawierała 15% materiałów związanych z omawianą fazą osadniczą (29 fragmentów), w tym fragment flaszy z kryzą oraz dno dużego naczynia. Kolejny obiekt - A1118 zlokalizowany jest niecałe 40 m na północny wschód od wyżej opisanego. W jego obrębie zarejestrowano 23 fragmenty ceramiki, nie zawierającej elementów wydzielonych, zbiór 8 fragmentów polepy, oraz zabytek krzemienny wykonany z krzemienia bałtyckiego Chronologia Osadnictwo pucharowe w zachodniej części pasa Polski południowej skupiało się w kilku głównych strefach lewobrzeżnej górnej i środkowej Odry. Na górnośląskich lessach Płaskowyżu Głubczyckiego osadnictwo to zajmuje wcześniejszą ekumenę kręgu naddunajskiego (Bukowska- -Gedigowa 1975, s. 161). Najstarsze zabytki związane z pobytem ludności KPL zlokalizowano na terenie Dolnego Śląska. Wskazują one na związki genetyczne tych grup ze strefą niżową. Początkowo przedstawiciele KPL zajęli obszary poza lessowena północnych rubieżach staro wysoczyzny, by ostatecznie objąć swym osadnictwem także tereny Dolnego i Górnego Śląska. Stabilizacja osadnictwa przyczyniła się do wytworzenia lokalnej odmienności osadników, którą wpływ miała asymilacja ugrupowań naddunajskiego kręgu postlineranego. Etap młodszy związany jest z lokalnym nurtem rozwojowym KPL grupą śląsko-morawską, która znajduje się pod wpływem silnych oddziaływań z ościennych ośrodków pucharowych z obszaru Wielkopolski, Czech i Moraw. W podsumowaniu należy zaznaczyć, iż istotne w ustaleniu pozycji chronologicznej badanego zbioru, wydaje się zidentyfikowanie w jego obrębie form flaszy z kryzą oraz talerza, które związane są z najwcześniejszymi fazami rozwoju KPL (por Rzepecki 2004, s. 65). 29

30 Danuta Żurkiewicz 1.3. Kultura amfor kulistych Na stanowisku odnotowano ślady osadnictwa związanego z obecnością przedstawicieli KAK. Należy do nich 13 fragmentów ceramiki o łącznej wadze 163g. Technologia ceramiki Analizę technologii ceramiki przeprowadzono zgodnie z procedurami opracowanymi dla źródeł kujawskich (Szmyt 1996), stosując zmodyfikowaną wersję ograniczoną jedynie do podstawowych grup technologicznych. Wyniki analizy zawiera tabela 5. Zbiór nie zawiera żadnych elementów wydzielonych. Rozkład materiałów zabytkowych, których technologia wykonania łączona jest z KAK, wskazuje znacznym rozproszenie na obszarze całego stanowiska (tab. 1). Wszystkie fragmenty zarejestrowano w obrębie pierwszej warstwy mechanicznej w ramach pięciu różnych wykopów. Tak skromna pula źródeł nie uprawomocnia podjęcia dalszej, efektywnej z poznawczego punktu widzenia analizy pozyskanych materiałów. Tabela 5. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Analiza technologiczna ceramiki KAK. GRUPY TECHNOLOGICZNE gt I gt II GRUBOŚĆ ŚCIANEK NACZYNIA [mm] gt III A B C gt IV Literatura Bukowska-Gedigowa J Kultura pucharów lejkowatych w dorzeczu górnej Odry, Przegląd Archeologiczny 23, s Chmielewski T. J Po nitce do kłębka.o przędzalnictwie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Europie Środkowej, Warszawa. Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epoki neolitu i brązu na Kujawach, [w:] Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Tom I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, (red.) A. Kośko, M. Szmyt, Poznań, s Czerniak L., Kośko A Zagadnienie efektywności poznawczej analizy chronologicznej ceramiki na podstawie cech technologicznych, Archeologia Polski 24, s

31 I. Osadnictwo neolityczne Kozłowski, J.K Wielokulturowe stanowisko neolityczne w Raciborzu-Ocicach w świetle badań z lat , Roczniki Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu 10, s Grupy kulturowe z lendzielską ceramiką niemalowaną i jednostki powstałe na podłożu wpływów późnopolgarskich, [w:] Pradzieje Ziem Polskich, tom I, część 1: Epoka Kamienia, (red.) J. Kmieciński, s , Warszawa-Łódź. Kurgan-Przybylska M Racibórz Stara Wieś. Osadnictwo kultury Malickiej, lendzielskiej i łużyckiej, Katowice. Rzepecki S Społeczności środkowo neolitycznej kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Poznań. Szmyt M Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznań. 31

32

33 ZRD 9, Tworków stan. 9 AZP /93 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak II. Osadnictwo z wczesnej epoki brązu Podstawą niniejszego opracowania są obiekty osadowe oraz ceramika naczyniowa. Na omawianym stanowisku z wczesną epoką brązu korelujemy 1 obiekt wziemny (jama gospodarcza) oraz 31 fragmentów ceramiki naczyniowej. 1.Obiekty nieruchome Na terenie objętym badaniami zlokalizowano 1 obiekt związany z osadnictwem z wczesnej epoki brązu - jama gospodarcza. Szczegółowa charakterystyka morfo-metryczna obiektu została przedstawiona w tabeli 1. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na podział obiektów wziemnych (jam gospodarczych) zaproponowany przez S. Czopka (2007), który to został nieznacznie zmodyfikowany przez M. Ignaczaka i J. Affelskiego (2012, s ). Ze względu na niewielki zasób cech definiujących (opisujących?) funkcję jam gospodarczych, w literaturze przedmiotu są one określane, jako: jamy gospodarcze, jamy zasobowe, jamy spichlerzowe, wybierzyska surowców, glinianki, piwniczki, składy surowca, ślady po konstrukcjach naziemnych, rowy itd. (Michalski 1983; Kadrow 1991, s ; Ignaczak, Affelski 2012, s ). Za cechy istotne w interpretacji obiektów uznano kształty przekrojów: poziomego oraz pionowego. Informacje o wyglądzie danej formy powinny pozwolić na ich wstępną kwalifikacje funkcjonalną. Wyodrębniona jama gospodarcza w rzucie poziomym posiadała kształt owalny, a jej powierzchnia planu płaskiego wynosiła 2,13 m 2 (szczegółowe dane morfo-metryczne przedstawione zostały w tabeli 1; ryc. 1). Obiekt posiadał profil prostokątny (typ D) o miąższości 0,84 m oraz niejednorodne wypełnisko o horyzontalno- -digonalnym układzie warstw (ryc. 2). Dokładna specyfikacja morfo metryczna znajduje się w tabeli 1. Pojęcie jama gospodarcza ma bardzo szeroki zakres definicji. W grupie tej mieści się bardzo wiele typów jam, trudnych do jednoznacznej kwalifikacji funkcjonalnej. Niewielka pula informacji uniemożliwia w większości przypadków precyzyjne określenie funkcji obiektu. W literaturze przedmiotu istnieje kategoria obiektów osadowych określanych, jako jamy spichlerzowe, piwniczki charakteryzujących się formą profilu w kształcie odwróconego trapezu (typ E) o niejednorodnym charakterze i odpowiedniej Tabela 1. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Zestawienie obiektów nieruchomych z wczesnej epoki brązu. L.p. Obiekt Odcinek/Ar Funkcja Rzut Profil Wypełnisko Długość [cm] Szerokość [cm] Głębokość [cm] 1 D225 D/73a jama owalny prostokątny Niejednorodne, układ warstw horyzontalno - diagonalny

34 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg S. Czopka (2007) wraz z zestawieniem ilościowym poszczególnych typów bazowych w badanym zbiorze. I II III IV? A IA - IIA - IIIA - IVA -?A - B IB - IIB - IIIB - IVB -?B - C IC - IIC - IIIC - IVC -?C - D ID (1obiekt) IID - IIID - IVD -?D - E IE - IIE - IIIE - IVE -?E - F IF - IIF - IIIF - IVF -?F - G IG - IIG - IIIG - IVG -?G - H? IH - I? - IIH - II? - IIIH - III? - IVH - IV? -?H -?? miąższości 1 (Kadrow 1991, s. 37; Bönisch 2004, s ). Stosunek powierzchni do głębokości jest zmienny i uzależniony od czynników zewnętrznych takich jak poziom wód gruntowych, czy stan zachowania obiektu (Bönisch 2004, s. 102). Ograniczenie obiektów spichlerzowych do trapezowatej (typ E) formy profilu jest dużym uproszczeniem 2. Z porównań antropologicznych wynika, że jamy ziemne do przechowywania płodów rolnych, kopane dość licznie 1 Charakterystyczna specyfikacja geomorfologiczna stanowiska Janów Pomorski 1, objawiająca się silnymi procesami erozyjnymi tzw. procesy spływowe, dała asumpt do wnikliwej analizy stosunkowo płytkich jam gospodarczych, posiadających profile w typach D i E.W ocenie autorów mogą one być reliktami obiektów spichlerzowych, które w pierwotnym kontekście posiadały większą miąższość. 2 Jamy spichlerzowe mogą być reprezentowane również przez profile typu C, D jak i A (których kształt jest często wynikiem procesów zasypiskowych). w i przy zagrodach, wykładano drewnem lub słomą i po całkowitym wypełnieniu zasypywano piaskiem i korą. Takie obiekty odnawiano co roku i cyklicznie tworzono w nowych miejscach (Moszyński 1967, s ; Lew 2003, s. 124). Cechy morfometryczne obiektu D255 pozwalają zaklasyfikować go do obiektów magazynowych, tym bardziej, że w jego wypełnisku zachował się fragment dużego, zasobowego naczynia. Ślady osadnictwa z wczesnej epoki brązu znajduje się na skraju przebadanego terenu (odcinek D, ar 73a - patrz plan zbiorczy). Na podstawie jednego obiektu trudno rozpisywać daleko idące wnioski na temat charakteru osadnictwa z wczesnej epoki brązu na stanowisku w Tworkowie. Można założyć, że dalsza część struktur osadniczych znajduje się w kierunku południowym od areału, który do tej pory przebadano. 34

35 II. Osadnictwo z wczesnej epoki brązu Ryc. 1. Tworków, gm. Krzyżanowice stan. 9 (ZRD 9). Jama gospodarcza z wczesnej epoki brązu. 35

36 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak 2. Źródła ruchome. ceramika naczyniowa Ze stanowiska oznaczonego numerem 9 w Tworkowie pochodzi niewiele, bo tylko 31 fragmentów ceramiki naczyniowej zaliczanej do wczesnej epoki brązu. Ceramikę naczyniową opisano i sklasyfikowano za pomocą cech: makromorfologii, zdobnictwa, mikromorfologii i technologii. Podejście takie, określane, jako systemowe, ma już ugruntowana tradycję i rozbudowana literaturę (Kośko 1979, 1981; Czerniak 1980; Czebreszuk 1996; Ignaczak 2002; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006). Stosowana w nim na szeroka skalę formalizacja opisu została w pełni wykorzystana w niniejszej pracy. W dalszych częściach wywodu korzystano z gotowych już metod, powstałych przy okazji badania pradziejowych materiałów osadowych z obszaru Niżu Polskiego (por. najszersza specyfikacja zasad klasyfikacji: Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006, s ). W sytuacjach tego wymagających, głównie na poziomie interpretacji chronologicznej wykorzystano, jako analogię, schematy powstałe do opisu zbliżonych przestrzennie (ościennych) zespołów źródeł ceramicznych (Kadrow 1991, s ). Kategoryzacja cech podlegających analizie nie odpowiada odtworzonej dla systemu wytwórczości ceramicznej liście czynności techniczno użytkowych (Czerniak, Kośko 1980), lecz została oparta o nadrzędność parametrów morfologiczno-stylistycznych, najbardziej adekwatnych w klasyfikacji źródeł z wczesnej epoki brązu. W kolejności opisano, więc: makromorfologię, mikromorfologię, zdobnictwo oraz technologię ceramiki naczyniowej Makromorfologia W opracowaniu wykorzystano schemat typologiczny opracowany dla potrzeb analityki materiału ceramicznego kultury późnej ceramiki wstęgowej przez L. Czerniaka (1980, s zmodyfikowana wersja wcześniejszego ujęcia: Kośko 1979, s. 41n). Schemat ten wskutek odwołania do typów bazowych, charakteryzuje konieczna, przy opisie materiału ruchomego, doza obiektywizmu (ryc. 2). Typ bazowy jest definiowany przez liczbę członów naczynia oraz przyjęte wartości liczbowe wskaźników proporcji średnicy wylewu naczynia do jego wysokości (R1: H1) oraz średnicy wylewu naczynia do średnicy brzuśca (R1:R3). Staje się on jednocześnie podstawą do wyodrębniania tzw. typów szczególnych, odnoszących się do konkretnych cech, mających walor chronologiczny. Zestawy typów morfologicznych uszczegółowiono schematami opracowanymi przez S. Kadrowa (1991, s. 41) i M. Ignaczaka (2002, s ). Definicje poszczególnych typów bazowych wyglądają następująco: I kubki, czerpaki naczynia jedno-, dwulub trójczłonowe o proporcjach właściwych dla waz, mis bądź pucharów, zawsze zaopatrzone w jedno ucho, łączące wylew naczynia z górną partią brzuśca lub częściej z jego największą wydętością, II dzbany naczynia trójczłonowe o proporcjach garnków, zawsze z jednym uchem, łączącym wylew naczynia z górną partią brzuśca, III amfory naczynia trójczłonowe o proporcjach waz lub garnków, z co najmniej parą drobnych uszek na granicy szyjki i brzuśca bądź zaczepionych na szyjce lub na górnej partii brzuśca, IV misy naczynia jedno-, dwu- lub trójczłonowe, dla których wartość liczbowa wskaźnika proporcji średnicy wylewu do wysokości naczynia jest większa od 2,0, V garnki naczynia jedno-, dwu- lub trójczłonowe, dla których wartość liczbowa wskaźnika proporcji średnicy wylewu do wysokości naczynia jest mniejsza od 1,1 i gdzie średnica wylewu jest równa lub mniejsza od średnicy największej wydętości brzuśca, VI wazy naczynia dwu- lub trójczłonowe, dla których wartość liczbowa wskaźnika proporcji średnicy wylewu do wysokości naczynia zawiera się w przedziale 1,1-2,0, a średnica wylewu jest równa lub mniejsza od największej wydętości brzuśca, VII puchary naczynia jedno-, dwu- lub trójczłonowe, dla których wartość liczbowa wskaźnika proporcji średnicy wylewu do wysokości naczynia jest mniejsza od 2,0 i gdzie średnica wylewu jest większa od największej wydętości brzuśca. Mały liczebnie oraz mocno rozdrobniony (zerodowany) zbiór ceramiki naczyniowej nie daje możliwości wyodrębnienia dużej puli typów makromorfologicznych, będących istotnym elementem charakterystyki procesów wytwórczości ceramicznej w badanych społecznościach 36

37 II. Osadnictwo z wczesnej epoki brązu Ryc. 2. I schemat typów bazowych naczyń (wg Czerniaka 1980); II schemat systematyki krawędzi (wg Kośko 1981); III schemat systematyki den (wg Czebreszuka 1987; Czebreszuka, Kośko, Szmyt 2006). 37

38 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Ryc. 3. Tworków, gm. Krzyżanowice stan. 9 (ZRD 9). Ceramika naczyniowa z wczesnej epoki brązu ob. D225. pradziejowych. W ramach badanego zespołu udało się wyróżnić jeden typ morfologiczny garnek (makro-typ V). 1) Garnki (V) - w zbiorze odnotowano fragment dużego, grubościennego (zasobowego) naczynia w typie garnka. Zachował się kilka fragmentów brzuśca z niewielkim uchem. Naczynie najprawdopodobniej posiadało esowaty profil o łagodnym (baniastym) brzuścu. Zdobione było przynajmniej jednym uszkiem (umiejscowionym minimalnie poniżej największej wydętości brzuśca) oraz podwójną listwą plastyczną, która dodatkowa wyposażona była w motyw zdobniczy odcisków palca. Listwa umiejscowiona jest na największej wydętości brzuśca (ryc. 3). Charakterystyczne jest mocne obmazywanie palcami, które lokalizujemy w dolnej części naczynia Zdobnictwo Do klasyfikacji zdobnictwa wykorzystano interkulturowy schemat opracowany przez A. Kośko dla ceramiki neolitycznej i stosowany powszechnie także w opisie naczyń pochodzących z wczesnego okresu epoki brązu na Kujawach (Kośko 1981, s. 34n; Czebreszuk 1996; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006, s. 57n.). Pozwala on połączyć atuty jakościowego (symbolicznego) poziomu opisu wątków zdobniczych oraz prezentacji liczbowej (zależności frekwencyjne). 38

39 II. Osadnictwo z wczesnej epoki brązu Tabela 3. Tworków, gm. Krzyżanowice. stan. 9 (ZRD 9). Zestawienie wątków zdobniczych w ceramice naczyniowej wczesnej epoki brązu. Nr inw Wykop Obiekt Zdobienie Rycina T9/D/58, 57 D73a D225 b:xm-180:1, R-236:26 I M-180:1, R-236:25 3 T9/D/58, 57 D73a D225 b:xm-180:1, R-236:7 - Tabela 4. Tworków, gm. Krzyżanowice, stan. 9 (ZRD 9). Szczegółowe zestawienie ilościowe ceramiki z wczesnej epoki brązu. Nr inw Wykop Obiekt Krawędź Brzusiec Dno Ucho Zdobienie T9/D/58, 57 D73a D W całości zbioru ceramiki naczyniowej synchronizowanej z wczesna epoka brązu odnotowujemy 4 zdobione fragmenty naczyń. Obserwujemy jeden motyw zdobniczy w postaci dookolnej listwy plastycznej (M-180) z odciskami palcowymi (R-236). W dwóch przypadkach (2 fragmenty tego samego naczynia) listwa jest podwójna i umieszczona na największej wydętości brzuśca naczynia (ryc. 3). Szczegółowy zestawienie wątków zdobniczych określa tabela Mikromorfologia Opisu cech mikromorfologii dokonano w zestawach dokumentujących frekwencję: krawędzi wylewów (wg schematu Kośko 1981, s. 33), den (wg schematu Czebreszuka 1987, s ; Czebreszuka, Kośko, Szmyt 2006, s. 57, ryc. 3.6) oraz uch (wg schematu A. Kośko - Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006, s. 55, ryc. 3.5) w poszczególnych zbiorach (ryc. 2:II,III). W opisywanym zbiorze ceramiki zarejestrowano jedną krawędź naczynia - typ 18, o prostym zwieńczeniu typ k. W trakcie analizy odnotowano także jeden fragment niewielkiego ucha taśmowatego, który w typologii wg J. Czebreszuka (1996, s ) jako typ 4b (ryc. 3). Brak natomiast w materiale źródłowym wyodrębnionych przykładów den naczyń. 2.4.Technologia W pracy wykorzystano model opisu cech technologicznych, stosowany w badaniach społeczności wczesnej epoki brązu obszaru Niżu Polski (Czebreszuk 1996, s ). Ze względu na specyficzny charakter źródeł ceramicznych, ich niewielką ilość oraz słaby stan zachowania, zrezygnowano z podjęcia: 1) próby zestawienia typów technologicznych II stopnia (ttiist), jako markerów tendencji receptur garncarskich; oraz 2) budowy wykresu zmienności technologicznych w czasie. Skupiono się na określeniu ogólnych założeń technologii ceramiki naczyniowej. Zestaw cech technologicznych badanej ceramiki naczyniowej wskazuje na stosunkowo zwarty jej charakter. Do przygotowania masy garncarskiej stosowano domieszkę mineralnego tłucznia we frakcjach średnioziarnistych jak i gruboziarnistych. Stosowany jest tłuczeń mineralny w odcieniu białym jak i niejednorodny kolorystycznie. W naczyniu grubościennym zdecydowanie przeważa frakcja drobnoziarnista. Brak jest w analizowanym zbiorze naczyń o chropowaconej powierzchni. Badana ceramika posiada powierzchnię głównie szorstką lub rzadziej gładką. Zaznaczyć trzeba, że w przypadku zrekonstruowanego częściowo garnka, górna część pojemnika ma powierzchnię wygładzoną natomiast dolna jego partia nosi wyraźne ślady obmazywania palcami (ryc. 3). Wnioski Badany, stosunkowo skromny, zestaw źródeł przypisany do wczesnej epoki brązu na terenie Kotliny Raciborskiej powiązać można ze zjawiskami kulturowymi tzw. grupy [kultury] nowocerekwiańskiej (Gedl 1964), która swym zasięgiem objęła południowe tereny Górnego Śląska, a szczególnie Płaskowyż Głubczycki (Machnik 1978, s. 112; Gedl 1985a, s. 9; Chochorowski 1999, s. 212, ryc. 254). Oprócz stanowiska w Tworkowie do sztandarowych nowocerekwiańskich punktów osadniczych w najbliższym rejonie zaliczamy m.in. 39

40 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak stanowiska w Nowej Cerekwi, Jędrychowicach, Kietrzu, Dzierżysławiu, Wojnowicach, Pilszczu i Lubomii. Cechą charakterystyczna grupy nowocerekwiańskiej jest występowanie w jej obrębie czynników kulturowych łączonych z kręgami: madziarowsko-wieterzowskim, unietyckim czy mierzanowickim. Elementy południowe czytelne są w tendencjach do fortyfikowania osad jak i ceramice naczyniowej (Machnik 1978, s. 112; Gedl 1985a, s. 8; 1985b, s. 42). Kultura unietycka (jako zachodni element kulturotwórczy) widoczna jest w wytwórczości metalurgicznej jak i w ceramice naczyniowej (Machnik 1978, s. 112; Blajer 1985, s ). Kultura mierzanowicka (jako wschodni element kulturotwórczy) czytelna jest w wytwórczości ceramicznej (Blajer 1985, s. 63). Po przeprowadzeniu analizy ceramiki naczyniowej ze stanowiska Tworków 9, możemy stwierdzić, że badany zestaw źródeł korelowany z wczesną epoką brązu możemy powiązać stylistycznie z ceramiką naczyniową odkrytą na stanowisku w Nowej Cerekwi (Kunowicz-Kosińska 1981, s ; 1982, s ; 1985, s ), gdzie rejestrowano podobne naczynia w typie garnka o esowatym profilu, dość wysokiej szyi i charakterystycznym obmazywaniu palcami, wiechciem/miotełką jego dolnej partii (Kunowicz-Kosińska 1982, s. 65, ryc. 5:k, s. 72, ryc. 8:b). Częstym motywem zdobniczym była również listwa plastyczna umiejscawiana u podstawy szyi lub na największej wydętości brzuśca (Kunowicz- -Kosińska 1981, s. 64, ryc. 11:f, s. 69, ryc. 14:k; 1982, s. 66, ryc. 6:r). Dość nietypowe, w przypadku naczynia z obiektu D225, jest umieszczenie prostych uszek tuż poniżej największej wydętości brzuśca co nie zostało zarejestrowane w materiale zabytkowym w Nowej Cerekwi. Podsumowując należy stwierdzić, że ślady osadnictwa z wczesnej epoki brązu, odkryte na stanowisku Tworków nr 9, gm. Krzyżanowice, woj. śląskie, wpisują się w nurt osadniczy tzw. grupy nowocerekwiańskiej zajmującej w tym okresie obszar południowej części Górnego Ślaska. Powyższe zjawiska na poziomie korelacji cech materiału źródłowego możemy datować na schyłek 2 połowy II tysiąclecia p.n.e (2 poł. I EB; faza A2 chronologii naddunajskiej). Literatura Blajer W Uwagi o materiale zabytkowym z Jędrychowic, [w:] Frühbronzezeitliche befestigte Siedlungen in mitteleuropa, (red.) J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski, Kraków, s Bönisch E Häuser, Speicherplätze und Siedlungsmuster Neues zu Siedlungen der Lusitzer Kultur links der Neiße, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, 2, s Chochorowski J Hiperborejczycy wieku spiżu epoka brązu poza zasięgiem wysokich cywilizacji w Europie, [w:] Encyklopedia historyczna świata, (red.) J. K. Kozłwoski, Kraków, s Czebreszuk J Osada z połowy II tys. p. n. e. w Goszczewie, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. włocławskie, stan. 14. Z badań nad rozwojem kulturowym społeczeństw Kujaw na przełomie epok neolitu i brązu, Folia Praehistorica Posnaniensia t. 2, s Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań. Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach, [w:] Opatowice Wzgórze Prokopiaka, I, Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, (red.) A. Kośko, M. Szmyt, Poznań, s Czerniak L Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań. 40