Professional burnout syndrome among family physicians

Transkrypt

1 Professional burnout syndrome among family physicians Wypalenie zawodowe w grupie lekarzy rodzinnych Ewa Ogłodek professional burnout syndrome wypalenie zawodowe Department of Clinical Psychiatry of the Nicolaus Copernicus University Medicum in Bydgoszcz Kopernika w Toruniu Katedra Background. Aim. The aim of the study is to assess the incidence of professional burnout syndrome among family Material and methods. Results. Conclusions. i metody. Cel pracy. Wyniki. Wnioski. Wstęp Pierwszym pojęciem, którego użyto w celu uściślenia objawów wypalenia, była koncepcja tak zwanej zdystansowanej troski, wprowadzona w 1963 roku przez Lief i Fox. Pojęcie to, z jednej strony, oznaczało osobę współczującą i troszczącą się o dobro innych, a z drugiej strony zachowującą PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, 5

2 dystans emocjonalny do problemów, z jakimi boryka się człowiek. Drugim ważnym określeniem związanym z zespołem wypalenia, wprowadzonym w 1970 roku przez Zimbarda, była obrona dehumanizacyjna. W rozumieniu autora tego pojęcia określała ona proces obrony samego siebie przed obezwładniającymi emocjami. W piśmiennictwie światowym pojęcie wypalenia zawodowego znane jest już od około 30 lat. Do języka naukowego wprowadził je w 1974 roku amerykański psychiatra Herbert Freudenberger 1,2. Freudenberger wraz z Christiną Maslach byli pionierami badań i znawcami problemu wypalenia. Christina Maslach była autorką wielowymiarowego modelu wypalenia zawodowego oraz kwestionariusza MBI (Maslach Burnout Inventory). W 1976 roku zdefiniowała wypalenie jako odpowiedź organizmu na stres związany z pracą oraz utratą troski o wszystkich ludzi, z którymi się pracuje. Początkowo definicja składała się z dwóch elementów: wyczerpania emocjonalnego oraz depersonalizacji. Jednak w toku dalszych badań nad wypaleniem został dołączony jeszcze jeden element, a mianowicie obniżone poczucie dokonań osobistych (Tabela I). Rozpoznawane objawy autorka dzieliła na afektywne, fizyczne, poznawcze, behawioralne oraz związane z motywacją 3,4. Lata 80. XX wieku dały początek drugiej fazie (empirycznej) badań wypalenia zawodowego, co zaowocowało powstaniem kolejnych narzędzi do pomiaru tego zjawiska oraz dalszym rozwojem koncepcji. W Polsce pojęcie wypalenia pojawiło się stosunkowo późno, bo aż pod koniec lat 80. W latach 90. Tabela I. Etap poczucia osobistych Komponenty wypalenia zawodowego Charakterystyka dzięki Halinie Sęk zajmującej się tym problemem wypalenie zawodowe zyskało w Polsce rangę problemu klinicznego 5. Silny, długotrwały stres zawodowy występujący u lekarzy rodzinnych może prowadzić do zespołu wypalenia zawodowego (professional burnout syndrom) 6,7. Zespół ten jest jednym z najpoważniejszych w swoich skutkach następstw chronicznego stresu przeżywanego przez osobę w miejscu pracy 8,9. Lekarze rodzinni są grupą zawodową szczególnie zagrożoną wypaleniem, gdyż według badań wielu autorów zawód ten, w dużej mierze związany z byciem w ciągłej dyspozycyjności dla pacjentów pierwszego kontaktu, wymaga dużego zaangażowania emocjonalnego 10,11. Materiał i metody Badanie ankietowe objęło 40 lekarzy rodzinnych (20 kobiet i 20 mężczyzn), zatrudnionych w podstawowej opiece zdrowotnej. W badaniu użyto Kwestionariusza Wypalenia Zawodowego Maslach (MBI) wg tłumaczenia Gelderna i Schenkego z 1986 r. Kwestionariusz ten zbudowany jest z 22 pytań pogrupowanych do trzech skal: wyczerpania emocjonalnego (9 pytań), depersonalizacji (5 pytań) oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych (8 pytań) 12. Miarą zagrożenia wypaleniem zawodowym jest suma odpowiedzi twierdzących w skali I i II i przeczących w skali III. W celu interpretacji wyników wypalenia zawodowego przyjęto następujące kryteria: do 40% brak wypalenia; 41 59% zagrożenie wypaleniem; 60% i więcej wypalenie. U lekarzy rodzinnych badano wypalenie zawodowe w zależności od wieku, stażu pracy, oceniano również: obecność problemów zdrowotnych w związku z wykonywaną pracą, najbardziej stresujące elementy w pracy zawodowej, uczucie niechęci oraz satysfakcję z wykonywanej pracy. Badanie zostało przeprowadzone po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej. Wyniki Na podstawie uzyskanych wyników i przyjętych kryteriów wyróżniono dwie grupy lekarzy rodzinnych: grupę zagrożoną wypaleniem zawodowym 77% ogólnej grupy badawczej oraz grupę wypaloną zawodowo 20% grupy badawczej. Ankietowani, którzy zostali zakwalifikowani do grupy osób zagrożonych wypaleniem zawodowym, uzyskali wynik mieszczący się w przedziale 42 59%. Najwięcej osób z grupy zagrożonych wypaleniem zawodowym znajdowało się w przedziale wiekowym od 30 do 35 lat (50%). Najwięcej ankietowanych zagrożonych wypaleniem zawodowym znajdowało się w przedziale 5 10 lat pracy. Do najbardziej stresujących elementów związanych z wykonywanym zawodem ankietowani najczęściej zaliczali: zbyt małą ilość czasu 6 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ,

3 przypadającą na pacjenta w czasie wizyty (32%), nadmiar pracy papierkowej (32%), jak również: odpowiedzialność za innych (17%), konflikty ze współpracownikami (7%) oraz mały dostęp do wykonywania badań dodatkowych (7%). Najmniej stresującymi elementami okazały się: brak współpracy z kierownikiem placówki (3%) oraz zły przepływ informacji (2%). Z problemami zdrowotnymi borykało się 35% badanych lekarzy rodzinnych znajdujących się w grupie osób zagrożonych wypaleniem zawodowym. Problemy fizyczne miało 10% badanych, natomiast problemy psychiczne aż 25% ankietowanych. Zdecydowana większość (83%) miała problemy ze snem lub/i zaburzenia lękowe, 15% zaburzenia depresyjne, 2% było uzależnionych od alkoholu. Uczucia niechęci przed pójściem do pracy doświadczała, w różnym nasileniu, więcej niż połowa (65%) osób z grupy narażonej na wypalenie. Mimo problemów zdrowotnych czy szerokiej gamy czynników stresujących związanych z charakterem wykonywanego zawodu, zdecydowana większość lekarzy rodzinnych (82%) odczuwała satysfakcję z wykonywanej pracy. Wartości dla grupy osób dotkniętych wypaleniem zawodowym wynoszą 60% i więcej ogólnego wskaźnika wypalenia. Najwięcej osób w tej grupie badawczej znajdowało się w przedziale wiekowym od 45 do 55 lat (60%). Najliczniejsza grupa wypalonych zawodowo lekarzy rodzinnych pracowała w podstawowej opiece zdrowotnej lat (20%). Porównywalny poziom wypalenia można zauważyć u lekarzy zatrudnionych w podstawowej opiece zdrowotnej ze stażem pracy w przedziale lat (10%) oraz lat (10%). Problemów zdrowotnych doświadczyli wszyscy badani lekarze rodzinni znajdujący się w grupie osób wypalonych. Problemy fizyczne miało 60% badanych, a problemy psychiczne 40% badanych. Jako najbardziej stresujące elementy związane z wykonywanym zawodem ankietowani najczęściej wskazywali: zbyt małą liczbę lekarzy przypadających na pacjentów w poradni (35%), nadmiar pracy papierkowej (32%), brak współpracy w zespole leczącym poradni (13%) i narażenie własnego zdrowia (13%). Pozostałe elementy zaklasyfikowały się na tym samym poziomie (7%). Uczucie niechęci przed pójściem do pracy towarzyszyło, z różnym nasileniem, więcej niż połowie (60%) wypalonych lekarzy rodzinnych. Mimo występowania problemów zdrowotnych czy szerokiej gamy czynników stresujących związanych z charakterem wykonywanego zawodu, zdecydowana większość badanych (82%) odczuwała satysfakcję z wykonywanej pracy. Dyskusja Wypalenie zawodowe stanowi odpowiedź organizmu na doświadczany stres, którego główne źródło umiejscowione jest w pracy zawodowej. Na ryzyko wypalenia narażone są w szczególności osoby wykonujące zawody, które wymagają stałego kontaktu z innymi ludźmi. W zawodach z grupy Human Services znajdujemy m.in. lekarzy rodzinnych. Doświadczają oni stresu w miejscu pracy, z którym nie są w stanie sobie poradzić, są chronicznie zmęczeni, wyczerpani, niezadowoleni z wykonywanej pracy. W efekcie tracą zaangażowanie zawodowe, a w skrajnych przypadkach zmieniają zawód 13. Cechą, którą syndrom wypalenia zawodowego odróżnia się od innych następstw stresu zawodowego, jest charakterystyczny układ występowania trzech elementów składowych wypalenia, które pojawiają się w określonej kolejności: Na skutek przeżywanego w pracy stresu narasta wyczerpanie emocjonalne, w którego obrazie klinicznym dominują objawy psychosomatyczne, np. bóle głowy, bezsenność, zmęczenie 14. Jednostka podejmuje próby ochrony siebie przed następstwami wyczerpania, stosując mechanizmy prowadzące do depersonalizacji, czyli utraty troski o drugiego człowieka 15. W konsekwencji depersonalizacji oraz otrzymywanych informacji zwrotnych od otoczenia dochodzi do obniżenia poczucia dokonań osobistych. Skutkuje to obniżeniem jakości pracy, zmniejszeniem efektywności jednostki oraz wydłużeniem czasu potrzebnego do realizacji podjętych zadań (Tabela I) 16. Zazwyczaj objawy wypalenia zawodowego pojawiają się i narastają powoli, ale przez dłuższy okres 17. Większość osób, które doznają wypalenia zawodowego, przez długi czas nie zdaje sobie z tego sprawy. Objawy swoim zakresem obejmują sferę psychiczną, fizyczną, wywierają wpływ na środowisko pracy oraz życie rodzinne 18. Symptomy wypalenia można pogrupować w następujący sposób: objawy fizyczne: zaburzenia snu, zaniedbywanie aktywności fizycznej, permanentne uczucie zmęczenia, zaniedbywanie własnego wyglądu oraz zdrowia, nadużywanie alkoholu, leków, kawy oraz wzmożone palenie tytoniu; objawy emocjonalne: zmienność nastrojów, trudności w relaksowaniu się, obniżony nastrój, regularne występowanie poczucia osamotnienia, nawracające lęki, uczucie pustki oraz braku celów życiowych, wzrost liczby impulsywnych zachowań, bez względu na konsekwencje; PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, 7

4 objawy związane ze środowiskiem pracy: wyraźny brak zapału, permanentne poczucie braku czasu lub jego marnowania, obojętność wobec petentów i ich szablonowe traktowanie, absencja w pracy, niecierpliwość w kontaktach z petentami, narastające i nieuzasadnione poczucie braku kompetencji, przedłużające się uczucie złości i urazy wobec przełożonych oraz kolegów; objawy związane z życiem rodzinnym i społecznym: spadek zainteresowania członkami rodziny, spędzanie większej ilości wolnego czasu poza domem, w samotności bez wyraźnego powodu, niechęć do wspólnego spędzania czasu z rodziną, przesadna ilość spędzanego czasu przed TV, jako sposób ucieczki przed problemami, poczucie braku wsparcia, obojętność na osiągnięcia lub niepowodzenia członków rodziny oraz przyjaciół, łatwiejsze wpadanie w stan irytacji i złości 19,20. W badanej grupie lekarzy rodzinnych zagrożenie wypaleniem zawodowym wykazywało 77% osób, wypaleniem dotkniętych było 20%. Wypalenie zawodowe ma wiele symptomów. Możne ono stanowić podłoże dla niektórych jednostek chorobowych. Najczęściej należy różnicować je z takimi jednostkami jak: stres codzienny; doświadczają go wszyscy, natomiast wypalenia tylko ci, którzy rozpoczynając życie zawodowe, ustawili sobie poprzeczkę na bardzo wysokim poziomie, bardzo silnie zmotywowani i ukierunkowani na odniesienie sukcesu, którzy w starciu z realiami doznali zawodu, ulegając stopniowemu wypaleniu; depresja; zasadniczą różnicą między depresją a wypaleniem jest to, iż depresja przenika wszystkie sfery życia, natomiast wypalenie ogranicza się w znacznej mierze do kontekstu zawodowego, przynajmniej w fazie początkowej; przewlekłe zmęczenie; w obrazie klinicznym dominują dolegliwości fizyczne, którym towarzyszą objawy psychiczne; podobieństwo przewlekłego zmęczenia do wypalenia odnosi się głównie do wyczerpania emocjonalnego, dwóch pozostałych wymiarów nie znajduje się w jego obrazie klinicznym; mobbing 21,22. Do najbardziej stresujących elementów związanych z wykonywanym zawodem ankietowani najczęściej zaliczali: zbyt małą ilość czasu przypadającą na pacjenta w czasie wizyty (32%) oraz nadmiar pracy papierkowej (32%). Autorzy wielu badań wskazują, że w grupie uwarunkowań sprzyjających wypaleniu zawodowemu związanych ze strukturą zawodu lekarza rodzinnego oraz warunkami pracy znajdują się również czynniki: obciążenie odpowiedzialnością za innych, konflikty ze współpracownikami oraz mały dostęp do wykonywania badań dodatkowych 23,24. Z problemami zdrowotnymi borykało się 35% badanych lekarzy rodzinnych znajdujących się w grupie osób zagrożonych wypaleniem zawodowym oraz wszyscy w grupie wypalonej zawodowo. Problemy ze zdrowiem psychicznym miało aż 25% ankietowanych. Do cech osobowościowych sprzyjających powstaniu chorób psychicznych w grupie osób mających objawy wypalenia należą: perfekcjonizm i przekonanie o własnej misji, co może wywołać poczucie dotkliwej rozbieżności między oczekiwaniami, jakie wiąże się z pracą, a realiami zawodu; podejmowanie się zbyt dużej ilości zadań i obowiązków, którym nie jest się w stanie sprostać; brak skutecznych strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach 25. Uczucie niechęci przed pójściem do pracy odczuwało 65% lekarzy rodzinnych zagrożonych wypaleniem oraz 60% wypalonych zawodowo. Dane te świadczą o tym, że środowisko zawodowe lekarzy rodzinnych charakteryzuje się działaniem wielu zewnętrznych i wewnętrznych bodźców, których negatywny wpływ odpowiada za przeciążenie psychiczne oraz fizyczne osób. Osoba narażona na wpływ tak wielu zróżnicowanych czynników przestaje się przed nimi w końcu bronić, popada w rutynę, traci zapał, a w najgorszym razie zniechęca się do wykonywanej pracy 26. W celu wczesnego wykrycia i zminimalizowania zespołu wypalenia zawodowego wśród lekarzy działania profilaktyczne powinny być prowadzone w trzech płaszczyznach: I. Edukacja lekarzy rodzinnych na temat wypalenia zawodowego mająca na celu udoskonalenie programów kształcenia zawodowego lekarzy rodzinnych. II. Drugi poziom, kierowniczy opiera się na działaniach zapobiegawczych. Do działań tych zalicza się: układanie grafików pracy w taki sposób, aby nie były przekraczane normy godzinowe przewidziane w ustawie, w razie potrzeby należy zapewnić możliwość rotacyjnej zmiany personelu, opartej na zmianie stanowiska bądź rodzaju pracy, stworzenie sprzyjających warunków pracy, tzn. pomieszczeń socjalnych, które będą zapewniały komfort i możliwość odpoczynku, organizowanie zebrań pracowniczych poświęconych problemom związanym z wykonywaną pracą, zapewnienie pomocy oraz otoczenie szczególną troską młodych lekarzy rodzinnych, którzy rozpoczynają życie zawodowe. 8 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ,

5 III. Trzecim poziomem jest poziom indywidualny. Istotne znaczenie mają działania indywidualne podjęte w celu obrony przed wypaleniem. Należą do nich: świadomość konieczności podniesienia własnych umiejętności i kwalifikacji zawodowych w celu zapewnienia poczucia własnej skuteczności oraz kompetencji zawodowych, co z kolei pozwala uniknąć niezadowolenia; wypracowanie wobec poszkodowanych postawy, która nie pozwoli na zaangażowanie emocjonalne, ale również zapobiegnie przedmiotowemu traktowaniu pacjentów; dokonanie zmiany nierealistycznych oczekiwań oraz przekonań związanych z własną rolą zawodową, jak również ich konfrontacji z rzeczywistością w celu ich weryfikacji, unikanie i zapobieganie konfliktom z członkami zespołu, zadbanie o regenerację psychofizyczną organizmu, poprzez regularny i efektywny wypoczynek, rozwój zainteresowań, częste spotkania w gronie znajomych czy zapoznanie się z różnymi technikami relaksacyjnymi 27. Poruszony w pracy problem wypalenia zawodowego u lekarzy rodzinnych jest jednym z poważniejszych skutków działania długotrwałego stresu, który wynika z charakteru ich pracy. Lekarze rodzinni należą do grupy zawodów obarczonych dużym prawdopodobieństwem rozwoju wypalenia 28. Całkowite wyeliminowanie skutków stresu z zawodu lekarza rodzinnego jest niewykonalne, ale jest możliwe ich zminimalizowanie poprzez naukę kształtowania i wzmacniania zasobów, zarówno tych osobistych, jak i społecznych. Praca, której istotą jest udzielanie pomocy drugiemu człowiekowi, wymaga uruchomienia własnych zasobów, które są wyuczonymi zdolnościami i kompetencjami zawodowymi oraz doświadczeniami w kontaktach z innymi ludźmi 29. Zapobieganie zespołowi wypalenia zawodowego u lekarzy rodzinnych, bardzo obciążonych stresującą pracą w codziennej praktyce lekarskiej, jest istotnym elementem świadomej walki z tym zjawiskiem. Biorąc pod uwagę fakt, iż omawiany problem ma charakter złożony, działania podjęte w celu zapobiegawczym powinny dotyczyć różnych sfer życia. Wnioski 1. Zwalczanie stresu zawodowego u lekarzy rodzinnych powinno obejmować działania na poziomie organizacyjnym, jak również na poziomie indywidualnym. 2. W działaniach profilaktycznych na poziomie organizacyjnym warto kłaść nacisk na rozpoznawanie głównych źródeł stresu oraz na podejmowanie prób ich zredukowania. syndrome and restoring mental health at the work of an educational program in mindful communication role as an integrated part of the hospital disaster re PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, 9