STRATEGIA ROZWOJU RYBACTWA W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM DO 2030 ROKU

Transkrypt

1 STRATEGIA ROZWOJU RYBACTWA W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM DO 2030 ROKU pod redakcj¹: Arkadiusza Wo³osa, Macieja Mickiewicza Olsztyn 2011

2 Redakcja techniczna: Henryk Chmielewski Projekt ok³adki: Aleksander Wo³os, Henryk Chmielewski Sk³ad, ³amanie, grafika: Jarmila Grzegorczyk, Henryk Chmielewski Zdjêcia: Tomasz Czerwiñski, Andrzej Kapusta, Miros³aw Szczepkowski, Arkadiusz Wo³os Publikacja sfinansowana ze œrodków Samorz¹du Województwa Warmiñsko-Mazurskiego Copyright by Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie Olsztyn 2011 ISBN WYDAWNICTWO IRS Wydawnictwo Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego Olsztyn-Kortowo, ul. Oczapowskiego 10 tel. (089) , fax (089) wydawnictwo@infish.com.pl Wspó³finansowano ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie Druk: HAKUS, Olsztyn, ul. Hozjusza 11

3 Spis treœci Wstêp...5 Cel g³ówny opracowania...7 Gospodarka rybacka w jeziorach i rzekach, zarybienia i wêdkarstwo...9 Akwakultura...25 Zalew Wiœlany...42 Ochrona wód i ich obrze y...51 Turystyka, agroturystyka, wêdkarstwo...69 Zwierzêta prawnie chronione...75 Restytucja cennych gatunków ryb...81 Zagro enia zdrowotne ryb...91 Edukacja spo³eczna w zakresie gospodarki rybackiej oraz ochrony ichtiofauny i ekosystemów wodnych...95 Promocja walorów spo ywczych ryb Finansowanie programu Podsumowanie Literatura

4

5 Wstêp Region Warmii i Mazur to magiczna i cudowna kraina z niepowtarzalnym urokiem walorów krajobrazowych, których nie s¹ w stanie oddaæ adne s³owa. To dziedzictwo przyrodnicze z nieska onym œrodowiskiem jest skarbem i wizytówk¹ regionu, gdy nie sposób oprzeæ siê emocjom wra eñ dzikiej i prastarej przyrody. Jest to prawdziwy fenomen natury i stanowi ucztê nie tylko dla koneserów, gdy wyzwala nieodpart¹ chêæ powrotu dla coraz wiêkszej liczby turystów z kraju i Europy. Filozofia poznawania dziewiczej i fascynuj¹cej natury ma uniwersalny oraz ponadczasowy charakter. Jednym z elementów sk³adowych tego naturalnego raju s¹ ekosystemy wodne z ca³ym bogactwem ichtiofauny. Ten wodny œwiat oraz zwi¹zane z nim rybactwo wymagaj¹ wsparcia poprzez wypracowanie polityki jego rozwoju, w celu zachowania tej bioró norodnoœci dla przysz³ych pokoleñ. Podstaw¹ do rozwa añ nad znaczeniem i funkcj¹ rybactwa w gospodarce województwa warmiñsko-mazurskiego oraz jego walorach rekreacyjnych by³a wydana w 2009 r., z inicjatywy Samorz¹du Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, monografia pt.: Diagnoza aktualnego stanu oraz perspektywy rozwoju rybactwa œródl¹dowego i nadbrze nych obszarów rybackich w województwie warmiñsko- -mazurskim. Œwiadomoœæ rangi rybactwa jako jednego z istotnych dzia³ów gospodarki na Warmii i Mazurach, przyczyni³a siê do podjêcia próby opracowania kompleksowej, wieloletniej wizji rozwoju rybactwa w regionie. Publikacja jest syntetycznym zbiorem najwa niejszych czynników warunkuj¹cych zrównowa ony rozwój rybactwa oraz mo liwych sposobów ich osi¹gniêcia, a tak e oczekiwanych efektów finalnych w okresie d³ugofalowym. Jest ona tak e prób¹ kompleksowego spojrzenia na rybactwo z jego szeroko pojêtym otoczeniem, rozumianym jako œrodowisko naturalne w powi¹zaniu ze spo³eczeñstwem, z jego kultur¹, istot¹ i tradycj¹. Zaprezentowany w monografii podzia³ na poszczególne dzia³y rybackie i oko³o-rybackie jest efektem warsztatów tematycznych zorganizowanych przez Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko- -Mazurskiego w Olsztynie, w których uczestniczyli przedstawiciele œrodowisk zwi¹zanych z gospodark¹ wodn¹ i rybactwem. W trakcie prac ekspercko-spo³ecznych ustalone zosta³y zagadnienia i obszary, które wymagaj¹ podjêcia interwencji i skoordynowanych dzia³añ podmiotów maj¹cych wp³yw na prowadzenie gospodarki rybackiej oraz kszta³towanie jej pozytywnego wizerunku w œwiadomoœci spo³ecznej. Wyszczególnione zagadnienia tematyczne, wprowadzone w realne uwarunkowania regionalne i zidentyfikowane potrzeby, pozwol¹ wytyczyæ kierunki rozwi¹zañ poszczególnych problemów oraz przewidzieæ potencjalne skutki i efekty tych dzia³añ. 5

6 Nale y podkreœliæ, e opracowanie ma unikatowy charakter i stanowi zbiór wytyczonych celów strategicznych i operacyjnych, które nale y podj¹æ aby uzyskaæ zak³adane efekty ichtiologiczne w ekosystemach wodnych. Naturaln¹ konsekwencj¹ dokumentu jest zasada spójnoœci z innymi strategiami i za³o eniami planistycznymi o zasiêgu unijnym, krajowym oraz lokalnym. Przedstawione za³o enia merytoryczne bêd¹ równie stymulowaæ rozwój innych podmiotów zwi¹zanych bezpoœrednio i poœrednio z rybactwem. Przeprowadzana ewaluacja, poprzez systematyczne zbieranie i analizowanie informacji w odniesieniu do konkretnych celów, kryteriów i wartoœci, pozwoli usprawniæ oraz okreœliæ efektywnoœæ interwencji na specyficzne problemy i odpowie na pytanie czy zosta³y osi¹gniête zamierzone cele. 6

7 Cel g³ówny opracowania Rybactwo w województwie warmiñsko-mazurskim powinno byæ postrzegane jako zintegrowana dzia³alnoœæ bêd¹ca istotnym sk³adnikiem rozwoju zrównowa onego (ekorozwoju), kreuj¹ca poza funkcj¹ proekologiczn¹ i gospodarcz¹ liczne dodatkowe korzyœci zewnêtrzne. Do najwa niejszych funkcji kompleksowej gospodarki rybackiej nale ¹: realizacja bezpoœredniej i poœredniej ochrony ichtiofauny oraz ca³oœciowej ochrony ekosystemów wodnych poprzez odpowiednie zabiegi gospodarcze zrównowa on¹ eksploatacjê pog³owia ryb, proekologiczn¹ politykê zarybieniow¹ oraz inne zabiegi ochronne w stosunku do ichtiofauny i ekosystemów wodnych, produkcja i dostarczanie na rynek lokalny i krajowy ryb konsumpcyjnych o du ych walorach kulinarnych i zdrowotnych, zaspokajanie potrzeb spo³ecznych, g³ównie wêdkarskich i rekreacyjnych, poprzez prowadzenie racjonalnej gospodarki typu rybacko-wêdkarskiego, generowanie licznych korzyœci zewnêtrznych, czyli wp³yw na rozwój innych form aktywnoœci gospodarczej, bazuj¹cych w sposób bezpoœredni lub poœredni na efektach dzia³alnoœci rybactwa (turystyka, gastronomia, etc.), tworzenie nowych ekosystemów wodnych i retencja wód poprzez budowê, rozbudowê i utrzymywanie obiektów stawowych. Celem g³ównym opracowania jest zidentyfikowanie najwa niejszych potrzeb, zaproponowanie sposobów ich wype³nienia oraz przedstawienie oczekiwanych efektów wskutek realizacji wytyczonych zadañ szczegó³owych, w taki sposób, aby rybactwo w województwie warmiñsko-mazurskim w perspektywie wieloletniej by³o dzia³alnoœci¹ przynosz¹c¹ liczne korzyœci gospodarcze i œrodowiskowe. Dziêki realizacji poszczególnych zadañ, funkcjonuj¹c zgodnie z zasadami zrównowa onego rozwoju, sektor ten bêdzie dostarcza³ cennych dóbr publicznych i rynkowych, z zachowaniem unikalnych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych regionu Warmii i Mazur dla przysz³ych pokoleñ, a poprzez swoje wielostronne oddzia³ywanie bêdzie wp³ywa³o na poprawê jakoœci ycia w województwie oraz na efektywne wykorzystanie naturalnych zasobów i potencja³ów, które w sposób komplementarny przyczyniaj¹ siê do wzrostu gospodarczego regionu. Cel ogólny opracowania mo na tak e scharakteryzowaæ za pomoc¹ nastêpuj¹cej frazy: rybactwo i wêdkarstwo w czystych wodach dobrem regionalnym Warmii i Mazur. 7

8

9 Gospodarka rybacka w jeziorach i rzekach, zarybienia i wêdkarstwo Arkadiusz Wo³os, Maciej Mickiewicz, Wies³aw Wiœniewolski Instytut Rybactwa Œródl¹dowego im. Stanis³awa Sakowicza w Olsztynie Stan obecny Powierzchnia wód p³yn¹cych w województwie warmiñsko-mazurskim wynosi ha, z czego oko³o ha jest u ytkowana przez oko³o 70 podmiotów gospodarczych prowadz¹cych zró nicowane typy gospodarki rybackiej. Zasadnicza czêœæ tego area³u jest w u ytkowaniu 13 du ych podmiotów, z których trzy (Gospodarstwo Rybackie PZW w Suwa³kach, Gospodarstwo Rybackie Œniardwy Sp. z o.o. i Gospodarstwo Rybackie Sp. z o.o. w Gi ycku) u ytkuj¹ ponad 10 tys. ha jezior ka de, a pozosta³e mieszcz¹ siê w przedziale od 3 do 7 tys. ha. Najbardziej rozpowszechnionym typem gospodarki rybackiej jest gospodarka rybacko-wêdkarska, nastêpnie wêdkarska, towarowa i wyspecjalizowana. Wielkoœæ ca³kowitych od³owów rybackich ze 107 tys. ha jezior w ostatnich latach wykazywa³a tendencjê spadkow¹ od 1173 ton w roku 2004 do 890 ton w roku Pochodn¹ uzyskiwanych od³owów by³a spadaj¹ca wydajnoœæ rybacka jezior od 10,96 kg/ha w roku 2004 do 8,30 kg/ha w 2010 roku. Wydajnoœæ w ostatnim badanym roku by³a tylko nieznacznie wy sza ni œrednia ogólnopolska wydajnoœæ jezior wynosz¹ca 7,90 kg/ha. Bior¹c pod uwagê poszczególne, najwa niejsze ³owione gatunki, tendencje nie by³y ju tak jednoznaczne. Wydajnoœæ gatunków zarybianych (g³ownie sielawy, wêgorza, szczupaka i lina) wzros³a z poziomu 3,64 kg/ha w 2004 roku do 4,57-4,68 kg/ha w latach Tak¹ tendencjê nale y oceniæ ze wszech miar pozytywnie, tak ze wzglêdu na stan ekosystemów wodnych i walory wêdkarskie jezior województwa, jak i te z czysto gospodarczego i ekonomicznego punktu widzenia. WyraŸny trend spadkowy cechowa³ jednak gatunki niezarybiane (leszcz, p³oæ, okoñ, kr¹p, stynka i inne gatunki), co jest ca³kowicie zgodne z ogólnopolsk¹ tendencj¹ w rybactwie jeziorowym. W strukturze gatunkowej od³owów rybackich z jezior w latach przewa a³y trzy gatunki: leszcz (28,3%), szczupak (14,6%) i p³oæ (14,0%), a w nastêpnej kolejnoœci wyst¹pi³y sielawa (7,4%), okoñ (7,0%), kr¹p (6,3%), lin (5,9%), wêgorz (5,7%), sandacz (4,9%), karaœ, stynka, karp, sieja i to³pyga. Œrednia roczna wartoœæ od³owów wynios³a 8,07 mln z³, przy czym hierarchia poszczególnych gatunków 9

10 Rybacy na jeziorze Œniardwy uk³ada³a siê nastêpuj¹co: wêgorz stanowi³ 27,0% wartoœci od³owów, szczupak 20,3%, sielawa 13,0%, sandacz 9,6%, a dopiero na pi¹tym miejscu by³ leszcz z udzia³em 8,3%, który pod wzglêdem wielkoœci od³owów znajdowa³ siê na miejscu pierwszym. Oceniaj¹c wp³yw eksploatacji rybackiej na sk³ad gatunkowy ryb oraz œrodowisko naturalne nale y wspomnieæ, e struktura gatunkowa od³owów rybackich jest œciœle powi¹zana z czterema grupami czynników: czynnikami œrodowiskowymi, gospodark¹ zarybieniow¹, wielkoœci¹ i struktur¹ od³owów dokonywanych przez pozosta³ych konsumentów ryb (wêdkarze, k³usownicy, zwierzêta rybo erne) oraz czynnikami o charakterze rynkowym. Od kilkunastu lat, a szczególnie od po³owy lat 90. XX w., wskutek budowy i modernizacji oczyszczalni œcieków, tworzenia tzw. kanalizacyjnych systemów opaskowych wokó³ jezior, znacznego zmniejszenia dop³ywu zwi¹zków biogennych ze Ÿróde³ obszarowych i rozproszonych, obserwujemy w jeziorach regionu powstrzymanie procesu eutrofizacji, a w przypadku wielu zbiorników znaczn¹ poprawê stanu œrodowiska. Drugim czynnikiem œrodowiskowym wp³ywaj¹cym silnie na pog³owie ryb w jeziorach i gospodarkê ryback¹ jest stale rosn¹ca populacja kormorana czarnego, który jest w chwili obecnej zdecydowanie najwiêkszym konsumentem ryb jeziorowych w woj. warmiñsko-mazurskim (w roku 2008 konsumpcjê tê szacowano na 1886 ton). Jest to sytuacja na tyle groÿna, e poœwiêcamy jej osobny rozdzia³ niniejszego opracowania 1. W ostatnich latach znacznie wzros³a ranga gospodarki zarybieniowej w rybactwie jeziorowym oraz jej wp³yw na pog³owie ryb, a co za tym idzie od³owy gospodarcze i wêdkarskie. Trzeba zwróciæ uwagê, e o ile od³owy wêdkarskie od lat utrzymuj¹ siê na podobnym poziomie (w roku 2008 wynios³y 1476 ton), to od³owy k³usownicze wskutek m.in. 1 Patrz rozdz. T. Krzywosz, P. Traczuk Zwierzêta prawnie chronione. 10

11 coraz efektywniejszej pracy Pañstwowej Stra y Rybackiej wykazuj¹ pewn¹ tendencjê spadkow¹. Ostatni¹ grup¹ czynników maj¹cych wp³yw na wielkoœæ i strukturê od³owów rybackich s¹ uwarunkowania rynkowe, czêsto o makroekonomicznym charakterze. Wskutek tych uwarunkowañ z ekonomicznego punktu widzenia od³owy tzw. ma³ocennych karpiowatych sta³y siê nieop³acalne, zaœ w przypadku ich drobnych sortymentów uzyskiwane ceny rynkowe nie s¹ nawet w stanie pokryæ kosztów eksploatacji rybackiej tych gatunków i sortymentów. W roku 2008 ca³kowita wartoœæ rybactwa prowadzonego przez podmioty uprawnione do rybackiego u ytkowania jezior wynios³a oko³o 32,5 mln z³. Trzeba pokreœliæ, e wœród badanych podmiotów s¹ zarówno gospodarstwa czysto jeziorowe, jak i gospodarstwa jeziorowo-stawowe, a wiêc prowadz¹ce oprócz gospodarki jeziorowej produkcjê ryb towarowych i/lub materia³u zarybieniowego w stawach karpiowych b¹dÿ pstr¹gowych. W 2008 roku struktura przychodów przedstawia³a siê nastêpuj¹co: 29,3% stanowi³y przychody ze sprzeda y Wêdkarze na Jeziorze Leleskim ryb jeziorowych, 14,3% ze sprzeda y karpia, 10,7% ze sprzeda y pstr¹ga têczowego, 16,5% ze sprzeda y zezwoleñ na wêdkowanie w jeziorach, a a 29,3% tzw. inne przychody, czêsto z ca³kowicie pozarybackich form dzia³alnoœci. Do tych innych przychodów zaliczamy m.in. przetwórstwo ryb, obrót rybami zakupionymi od innych producentów, ma³¹ gastronomiê, us³ugi turystyczne, pozysk i sprzeda trzciny, us³ugi wylêgarnicze i podchowowe, dotacje (m.in. z funduszy unijnych), nawi¹zki, op³aty za pomosty, a nawet port eglarski z kompleksow¹ obs³ug¹ turystów. Te inne przychody w porównaniu z innymi regionami jeziorowymi w kraju stanowi¹ znacznie wiêkszy udzia³ w przychodach gospodarstw jeziorowych i wykazuj¹ sta³¹ tendencjê wzrostow¹, w przeciwieñstwie do sprzeda y zezwoleñ na wêdkowanie w jeziorach, które od lat utrzymuj¹ siê na zbli onym poziomie. Sytuacja ekonomiczno-finansowa rybactwa jeziorowego w regionie jest doœæ stabilna, na zadowalaj¹cym poziomie, czego najlepszym przyk³adem s¹ wielkoœci wskaÿników rentownoœci i rozwojowoœci. Gospodarka zarybieniowa prowadzona przez podmioty zajmuj¹ce siê rybactwem jeziorowym oparta by³a na wprowadzaniu do jezior g³ównie dziewiêciu gatunków ryb: wêgorza, sielawy, siei, szczupaka, sandacza, suma, lina, karasia i karpia. Prowadzenie gospodarki zarybieniowej wiêkszoœci¹ tych gatunków spe³nia³o wszystkie kryteria rozwoju zrównowa onego. W 2008 roku najwiêcej podmiotów gospodarczych wprowadza³o do jezior szczupaka, a nastêpnie sandacza, lina, wêgorza, sielawê, siejê, suma, karpia i karasia. Przyk³adowo w 2008 roku a 96% gospodarstw zarybi³o jeziora szczupakiem, wprowadzaj¹c ³¹cznie 60,5 mln szt. wylêgu, 529 tys. szt. narybku letniego oraz kg starszych form mate- 11

12 ria³u zarybieniowego. W 2008 roku ca³kowita wartoœæ zarybieñ wynios³a 32,17 z³/ha, w tym 13,79 z³/ha szczupak, 5,16 z³/ha sielawa, 3,73 z³/ha wêgorz, 3,30 z³/ha sieja. W latach szczupak stanowi³ 42,2% ca³kowitej wartoœci zarybieñ, sielawa 17,5%, wêgorz 11,8%, sieja 10,9%, karp 5,7%, sandacz 4,9%, lin 4,0%, karaœ 1,5%, sum 1,4%. W latach ca³kowita wartoœæ zarybieñ jezior województwa warmiñsko-mazurskiego (28,46 z³/ha) w stosunku do wartoœci produkcji ryb jeziorowych (79,06 z³/ha) stanowi³a oko³o 36%. Zatem kwota wymagana w wiêkszoœci umów dzier awy prawa rybackiego u ytkowania jezior regionu, która musi byæ przeznaczana na zarybienia, wynosz¹ca co najmniej 15% wartoœci od³owionych w danym roku ryb, by³a œrednio rocznie w latach ponad 2-krotnie przekroczona. Przeprowadzona w Diagnozie (2009) analiza SWOT rybactwa jeziorowego wykaza³a, i do najmocniejszych stron nale ¹ m.in. prowadzenie profesjonalnej gospodarki rybackiej, du e zasoby doœwiadczonej i wykwalifikowanej kadry zawodowej, dobrze rozwiniêty system edukacji oraz jednostek naukowo-badawczych, du e walory turystyczne i wêdkarskie regionu oraz wielokierunkowoœæ dzia³alnoœci wielu podmiotów gospodarczych. Jako g³ówne szanse wymieniono m.in.: wielokierunkowoœæ gospodarowania, potencja³ rozwoju rynków dla lokalnych produktów (dziedzictwo kulinarne), wzrost œwiadomoœci ekologicznej spo³eczeñstwa, absorpcja œrodków unijnych, programy restytucji gatunków gin¹cych i zagro onych, nowe technologie w produkcji ryb i materia³u zarybieniowego, promocja regionu oraz poprawa stanu œrodowiska jezior. Ze s³abych stron wymieniono g³ównie niedostateczn¹ infrastrukturê wêdkarsk¹, s³abe zagospodarowanie tzw. ryb ma³ocennych, s³aby system promocji ryb i produktów rybnych, brak funduszy zewnêtrznych przeznaczonych na zarybienia. Spoœród najwa niejszych zagro eñ zidentyfikowano: wzrost presji antropogenicznej na ekosystemy wód, niski popyt na ryby ma³ocenne, rosn¹cy import produktów rybnych (wêgorz i tilapia z Chin, panga z Wietnamu, sandacz z Kazachstanu, ³osoœ z Norwegii, etc.), niekontrolowany rozwój populacji kormorana czarnego, wzrost biurokracji oraz wymogów proceduralnych utrudniaj¹cych prowadzenie gospodarki rybackiej, problemy z egzekwowaniem prawa wodnego, przepisów dotycz¹cych ochrony œrodowiska oraz ustawy o rybactwie œródl¹dowym. Wobec ogromnej przewagi area³u jezior nad stosunkowo niewielkimi rzekami w województwie warmiñsko-mazurskim, gospodarka rybacka z jej typem okreœlonym jako gospodarka wêdkarska w rzekach, ma znaczenie marginalne. G³ównym rybackim u ytkownikiem obwodów rzecznych jest Polski Zwi¹zek Wêdkarski, Okrêgi w Elbl¹gu, Olsztynie, Suwa³kach, Toruniu oraz Mazowiecki w Warszawie. Rzeki województwa zwi¹zane s¹ z trzema najwa niejszymi zlewniami: Wis³y, Zalewu Wiœlanego i Prego³y. Do najwiêkszych i najwa niejszych dla wêdkarskiej eksploatacji zaliczamy: Drwêcê, ynê, Pas³êkê, Krutyniê, Wêgorapê, Go³dapê, Pisê i Omulew. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje Drwêca, na której w 1961 roku ustanowiono rezerwat przyrody Rzeka Drwêca w celu ochrony dwuœrodowiskowych ryb wêdrownych dorzecza Dolnej Wis³y. Ochrona troci wêdrownej i certy oraz autochtonicznych populacji pstr¹ga potokowego realizowana jest tutaj nieprzerwanie od z gór¹ 40 lat. Na rzekach województwa warmiñsko-mazurskiego znajduje siê ponad 300 obiektów hydrotechnicznych, piêtrz¹cych wodê na wysokoœæ powy ej 1 metra. Powoduj¹ one fragmentacjê rzeki na izolowane odcinki, po³o one pomiêdzy przegrodami. Przeszkody te uniemo liwiaj¹ migracje ryb a tak e innych organizmów wodnych. Ma to szczególne znaczenie dla dwuœrodowiskowych gatunków ryb wêdrownych, wystêpuj¹cych historycznie i wspó³czeœnie w tych rzekach. I tak z Drwêc¹ i jej dop³ywami zwi¹zane jest wystêpowanie minoga rzecznego, ³ososia, troci wêdrownej i certy, a historycznie jesiotra ostronosego. Dla troci wêdrownej i minoga 12

13 Od³owy ma³ego leszcza rzecznego wa nymi rzekami s¹ równie Bauda, Banówka i przede wszystkim Pas³êka. Z Drwêc¹, Wkr¹, Narwi¹, Pis¹ i Biebrz¹ zwi¹zane jest historycznie liczne wystêpowanie wêdrownej formy certy. Wszystkie rzeki regionu s¹ natomiast bardzo wa nymi szlakami migracji tar³owych wêgorza europejskiego. Rzeki województwa warmiñsko-mazurskiego s¹ poddane stosunkowo niewielkiej presji wêdkarskiej, chocia w niektórych zanotowano bardzo ciekawe struktury od³owów wêdkarskich. I tak np. w rzece Drwêcy, mimo przewagi p³oci w od³owach, wysokim 23,4% udzia³em charakteryzowa³ siê szczupak; w rzece ynie szczupak stanowi³ 23,7% ca³kowitej masy z³owionych ryb, a w rzece Pas³êce najwa niejszym cieku o charakterze górskim pstr¹g potokowy stanowi³ 38,9%, a szczupak 27,1% od³owów wêdkarskich. Reasumuj¹c województwo posiada na swym terenie piêkne, naturalne i niezwykle cenne przyrodniczo rzeki, które dziêki profesjonalnie prowadzonej gospodarce wêdkarskiej, w tym g³ównie intensywnym zarybieniom licznymi gatunkami ryb, s¹ bardzo wartoœciowymi ³owiskami wêdkarskimi. Szczególnie cennymi s¹ Drwêca i Pas³êka (tak e uchodz¹ce do Zalewu Wiœlanego Bauda i Banówka), w których za spraw¹ gospodarki zarybieniowej i ochrony naturalnego tar³a, trofeum wêdkarzy s¹ pstr¹g potokowy, lipieñ, a tak e troæ wêdrowna, rzadziej ³osoœ. Przyk³adowo w latach rzeka yna by³a zarybiona nastêpuj¹cymi gatunkami ryb: szczupakiem, boleniem, jaziem, pstr¹giem potokowym, sandaczem, œwink¹, brzan¹, kleniem i sumem. Rzeka Pas³êka w tym samym okresie, z racji swojego górskiego charakteru by³a zarybiona pstr¹giem potokowym i lipieniem. Do Wêgorapy wprowadzono: pstr¹ga potokowego, szczupaka, bolenia, jazia, œwinkê i suma. Nie od rzeczy bêdzie tutaj wspomnieæ, i rzeka Drwêca uczestniczy w programie restytucji jesiotra ostronosego w naszym kraju, bêd¹c jednym z g³ównych cieków zarybianych tym gatunkiem. 13

14 Analiza SWOT gospodarki rybackiej w rzekach województwa warmiñsko-mazurskiego wykaza³a, e wœród najmocniejszych jej stron s¹ m.in. ma³o posuniêta regulacja rzek, stosunkowo niewielka w stosunku do innych regionów kraju liczba piêtrzeñ, walory przyrodnicze i krajobrazowe, regularne zarybienia rzek dziêki wystêpowaniu licznych oœrodków produkcji materia³u zarybieniowego. Jako najwiêksze szanse wymieniono m.in. wzrost œwiadomoœci ekologicznej spo³eczeñstwa i mo liwoœci rozwoju obszarów atrakcyjnych turystycznie, zapotrzebowanie na ró ne formy po³owu ryb, wzrastaj¹ce zainteresowanie rybami reofilnymi wœród wêdkarzy, mo liwoœci odrodzenia jesiotra w wodach rzeki Drwêcy dziêki programom restytucji tego gatunku w Polsce. Zidentyfikowano s³abe strony gospodarki wêdkarskiej w rzekach. Jako g³ówne czynniki wymieniono: niski poziom rozwoju infrastruktury zwi¹zanej z obs³ug¹ ruchu turystycznego, nisk¹ kondycjê finansow¹ organizacji wêdkarskich oraz samych wêdkarzy, k³usownictwo, niedostateczn¹ liczbê wysokiej jakoœci, profesjonalnie urz¹dzonych ³owisk rzecznych. Do najwiêkszych zagro eñ zaliczono: kryzys gospodarczy, skomplikowany system procedur zwi¹zanych z uruchamianiem œrodków unijnych, rozprzestrzenianie siê nowych gatunków inwazyjnych ryb, ingerencje cz³owieka w dolinach rzecznych. Bardzo wa nym czynnikiem ograniczaj¹cym rozwój turystyki wêdkarskiej jest równie istniej¹ca hydrotechniczna zabudowa rzek. Brak lub znaczne ograniczenie ci¹g³oœci ekologicznej migracji ryb, zw³aszcza gatunków wêdrownych, uniemo liwia odbudowê ich licznego pog³owia, zaœ znajduj¹ce siê na trasie sp³ywu wêgorza elektrownie wodne s¹ przyczyn¹ wysokiej œmiertelnoœci migruj¹cych na tar³o osobników. Problem ten posiada znacznie szerszy wymiar. Przetransponowana do ustawodawstwa polskiego Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia roku (tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna), ustanawia bowiem ramy wspólnotowego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej. Nak³ada ona na kraje cz³onkowskie Unii Europejskiej obowi¹zek osi¹gniêcia do 2015 roku dobrego stanu i potencja³u ekologicznego wód. Warunkiem jego osi¹gniêcia jest zachowanie b¹dÿ uzyskanie ci¹g³oœci morfologicznej dla wra liwych na jej brak organizmów, charakterystycznych dla okreœlonego, naturalnego ekosystemu wodnego. Udro nienie rzek dla migracji fauny wodnej, staje siê zatem jednym z priorytetowych zadañ strategii rozwoju województwa, w tym rozwoju rybactwa. Zidentyfikowane potrzeby Za³o ono, e strategia rozwoju rybactwa bêdzie koncentrowaæ siê na przedstawieniu sposobów rozwi¹zania i/lub zaproponowania mo liwych rozwi¹zañ nastêpuj¹cych zidentyfikowanych potrzeb: Zadanie 1. Powstrzymanie spadkowego trendu produkcji ryb towarowych w jeziorach, ustabilizowanie produkcji rybackiej na poziomie rzêdu ton, a wydajnoœci w przedziale 8-12 kg/ha. Zadanie 2. Powstrzymanie spadku, a w perspektywie wzrost intensywnoœci eksploatacji rybackiej gatunków ma³ocennych, w tym g³ównie drobnych sortymentów gatunków karpiowatych, przede wszystkim leszcza i kr¹pia. Zadanie 3. Propagowanie tradycyjnych metod eksploatacji pog³owia ryb rybactwa i wêdkarstwa. Zadanie 4. Udro nienie rzek dla migracji ryb i innych organizmów wodnych. Zadanie 5. Utrzymanie dotychczasowego spektrum gatunkowego w gospodarce zarybieniowej, utrzymanie, a nawet zwiêkszenie poziomu zarybieñ najcenniejszymi gatunkami (szczupakiem, linem, sielaw¹, pstr¹giem potokowym, lipieniem), wzrost zarybieñ gatunkami cennymi 14

15 i/lub gin¹cymi i objêtymi programami ochronnymi (wêgorz, sieja, ³osoœ, troæ), a tak e gatunkami bêd¹cymi obiektem zabiegów restytucyjnych (jesiotr ostronosy) Zadanie 6. Popieranie i rozpowszechnianie regionalnych gatunków ryb jako zdrowej, ekologicznej ywnoœci, w tym takich gatunków jak sielawa, wêgorz, sieja, stynka, szczupak, okoñ, lin. Zadanie 7. Promocja walorów wêdkarskich wód województwa warmiñsko-mazurskiego poprzez utworzenie powszechnie dostêpnych Ÿróde³ informacji o walorach wêdkarskich poszczególnych gospodarstw rybackich, konkretnych ³owisk oraz istniej¹cej infrastrukturze niezbêdnej do wêdkarskiego u ytkowania wód. Zadanie 8. Propagowanie wêdkarstwa jako specjalistycznego, regionalnego produktu turystycznego. Zadanie 9. Rozwój infrastruktury zwi¹zanej z turystyk¹ wêdkarsk¹ niezbêdnej do wprowadzenia bardziej efektywnego systemu wêdkarskiego u ytkowania wód. Zadanie 10. Efektywne rozwi¹zanie problemu nadmiernie rozwijaj¹cych siê populacji zwierz¹t rybo ernych, w tym zw³aszcza kormorana czarnego, który w chwili obecnej jest najwiêkszym konsumentem ryb s³odkowodnych w obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego. Zadanie 11. Powstrzymanie nielegalnej zabudowy i zagospodarowania obrze y i brzegów jezior (budowa nadmiernej liczby pomostów, niszczenie strefy przybrze nej i strefy litoralowej jezior). Zadanie 12. Potrzeba archiwizacji dokumentacji zwi¹zanej z gospodark¹ ryback¹, w taki sposób, aby dysponowaæ na bie ¹co danymi o prowadzonych od³owach gospodarczych i zarybieniach wszystkich obwodów rybackich znajduj¹cych siê w granicach województwa warmiñsko- -mazurskiego. Zadanie 13. Potrzeba przynajmniej cyklicznego monitorowania wielkoœci i struktury od³owów wêdkarskich w wybranych, najwa niejszych wodach województwa warmiñsko-mazurskiego. Zadanie 14. Wspieranie edukacji rybackiej i wêdkarskiej po³¹czonej z elementami ochrony œrodowiska i ekologii ekosystemów wodnych. Zadanie 15. Potrzeba organizowania spotkañ instytucji, podmiotów gospodarczych i spo³ecznych zwi¹zanych z gospodark¹ rybacko-wêdkarsk¹, a tak e szkoleñ i seminariów tematycznych. Zadanie 16. W licznych przypadkach potrzeba scalania kilku mniejszych obwodów rybackich w obwody wiêksze, z³o one przynajmniej z kilku jezior. Zadanie 17. Koniecznoœæ zmiany prawa rybackiego i ochrony œrodowiska m.in. w zakresie konkursów na oddawanie w u ytkowanie obwodów rybackich czy w zakresie ochrony gatunkowej zwierz¹t rybo ernych. Zadanie 18. Prowadzenie monitoringu ichtiologicznego jako identyfikatora stanu ekosystemów jeziorowych i rzecznych. Proponowane rozwi¹zania Zadanie 1. Utrzymanie wielkoœci produkcji jeziorowej na poziomie ton i wydajnoœci w przedziale 8-12 kg/ha jest jednym z warunków utrzymania atrakcyjnoœci turystycznej województwa warmiñsko-mazurskiego, zachowania walorów dziedzictwa kulinarnego i zapewnienia zdrowej ywnoœci tak turystom, jak i samym mieszkañcom regionu. Wobec stale postêpuj¹cego spadku produkcji rybackiej z jezior, w tym 15

16 zw³aszcza od³owów gatunków ma³ocennych, postulat ten nie bêdzie ³atwy do zrealizowania. Najistotniejsz¹ tego przyczyn¹ jest stale rosn¹ca presja kormorana czarnego na pog³owie ryb jeziorowych, a tak e nieop³acalnoœæ eksploatacji rybackiej gatunków ma³ocennych, w tym zw³aszcza drobnych sortymentów leszcza i kr¹pia. Spadek produkcji ma³ocennych ryb jeziorowych wed³ug menad erów wiêkszoœci gospodarstw rybackich jest tak e spowodowany celowym zaprzestaniem eksploatacji tej frakcji pog³owia ryb, tak aby presja kormorana czarnego kierowa³a siê g³ównie na te ma³ocenne gatunki i sortymenty, a nie na gatunki cenne bêd¹ce przedmiotem intensywnych zarybieñ. Jednym z najistotniejszych warunków osi¹gniêcia zamierzonego celu jest efektywne powstrzymanie wzrostu presji kormorana czarnego na pog³owie ryb w regionie. Przewidywana dalsza poprawa stanu czystoœci jezior i znaczne spowolnienie procesu ich eutrofizacji spowoduje systematyczne zmiany w pog³owiu ryb, przejawiaj¹ce siê we wzroœcie liczebnoœci takich cennych gatunków jak sielawa, szczupak, lin i okoñ. Przy zachowaniu i/lub zwiêkszeniu poziomu zarybieñ tymi gatunkami bêdzie mo liwy wzrost wielkoœci ich od³owów gospodarczych. W skali ca³ego województwa spadn¹ od³owy sandacza, który ju w chwili obecnej wskutek m.in. powstrzymania procesu eutrofizacji wiêkszoœci zbiorników wchodz¹cych w sk³ad Wielkich Jezior Mazurskich ustêpuje z nich, co sk³ania do optymistycznych prognoz, e w zamian sandacza wzroœnie populacja takich gatunków drapie- nych jak szczupak i okoñ, a tak e koregonidów sielawy i siei. Odrêbnym zagadnieniem jest postêpuj¹cy spadek od³owów wêgorza europejskiego. Jest to œciœle zwi¹zane z niewielkimi zarybieniami stosowanymi tylko przez niektóre gospodarstwa, które s¹ w stanie przeznaczaæ relatywnie du e œrodki finansowe na zakup drogiego materia³u zarybieniowego tego gatunku. Wskazanym by³oby zatem wprowadzenie regionalnego, wojewódzkiego systemu dop³at do zarybieñ tym cennym gatunkiem i istotnym sk³adnikiem dziedzictwa kulinarnego w regionie, w celu zachowania tak samego gatunku i jego znaczenia w utrzymaniu odpowiedniej kondycji ekonomicznej gospodarstw rybackich, jak i atrakcyjnego produktu turystycznego zarówno z gastronomicznego, jak i wêdkarskiego punktu widzenia. Zadanie 2. Powstrzymanie spadkowych tendencji od³owów gatunków ma³ocennych, w tym zw³aszcza drobnego leszcza i kr¹pia bêdzie celem bardzo trudnym do osi¹gniêcia. Jak wy ej wspomniano, eksploatacja tej frakcji pog³owia ryb jest obecnie ca³kowicie nieop³acalna, gdy klienci bardziej poszukuj¹ ryb cennych (sielawa, wêgorz, sieja, sandacz, szczupak, lin, okoñ), a niski popyt kszta³tuje niskie ceny, nie zapewniaj¹ce ekonomicznej op³acalnoœci eksploatacji rybackiej. Mimo takiego stanu gospodarstwa rybackie powinny zwiêkszyæ intensywnoœæ eksploatacji tych gatunków/sortymentów, co jest niezbêdne, aby przeciwdzia³aæ negatywnym skutkom procesu eutrofizacji w pog³owiu ryb. W perspektywie do 2030 roku mo liwe jest, przynajmniej w kilku zaawansowanych technologicznie gospodarstwach, opracowanie technologii przetwarzania ryb ma³ocennych, co mog³oby powstrzymaæ spadkowe tendencje ich od³owów gospodarczych i zapewniæ w regionie op³acaln¹ mo liwoœæ ich zbytu. Zadanie 3. Propagowanie tradycyjnych metod eksploatacji pog³owia ryb musi siê wi¹zaæ z promocj¹ regionalnych produktów turystycznych. W œwiadomoœci spo³eczeñstwa brak jest ca³kowicie wiedzy o pozyskiwaniu ryb do konsumpcji tradycyjnymi metodami po³owowymi. Do osi¹gniêcia zamierzonego celu niezbêdna jest wspó³praca jeziorowych gospodarstw rybackich z organami samorz¹dowymi (m.in. Urzêdem Marsza³kowskim Województwa Warmiñsko-Mazurskiego), Agencj¹ Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warmiñsko-Mazurskim Oœrodkiem Doradztwa Rolniczego i jednostkami naukowymi (Instytutem Rybactwa Œródl¹dowego i Uniwersytetem Warmiñsko-Mazurskim). Wskazane by³oby wydanie folderu przedstawiaj¹cego walory konsumpcyjne i dietetyczne ryb ³owionych w regionie oraz wspó³czesnych metod pozyskiwania tego cennego produktu kulinarnego, a tak e orga- 16

17 nizowanie przez jeziorowe gospodarstwa rybackie pokazowych, tradycyjnych rybackich od³owów sieciowych dla turystów i mieszkañców regionu. Zadanie 4. Przywrócenie swobody migracji ryb w rzekach województwa mo liwe jest poprzez wybudowanie na przegradzaj¹cych je piêtrzeniach przep³awek dla ryb. Dofinansowanie tego zadania uzyskaæ mo na na podstawie 16 ust. 1 rozporz¹dzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 wrzeœnia 2009 r. w sprawie szczegó³owych warunków i trybu przyznawania, wyp³aty i zwracania pomocy finansowej na realizacjê œrodków objêtych osi¹ priorytetow¹ 3 Œrodki s³u ¹ce wspólnemu interesowi, zawart¹ w programie operacyjnym Zrównowa ony rozwój sektora rybo³ówstwa i nadbrze- nych obszarów rybackich (Dz. U. nr 161 poz. 1285, z póÿn. zm.). Priorytetowymi do udro nienia rzekami s¹: Drwêca z dop³ywami Brynica i Wel, Pas³êka z Wa³sz¹, a w drugiej kolejnoœci yna. Niezwykle wa ne jest równie odtworzenie dro noœci migracyjnej Narwi z prawostronnymi dop³ywami, bior¹cymi swój pocz¹tek w systemie Wielkich Jezior Mazurskich. Tutaj jednak g³ówne przegrody decyduj¹ce o dro noœci zlokalizowane s¹ poza obszarem województwa warmiñsko-mazurskiego: Dêbe na Narwi i W³oc³awek na Wiœle, tak e w Lubiczu na Drwêcy. Koszt udro nienia poszczególnych rzek jest silnie zró nicowany. Wynika to z liczby przegradzaj¹cych je budowli piêtrz¹cych i ich wysokoœci. Œredni koszt udro nienia 1 metra wysokoœci piêtrzenia szacowany jest na 200 do 600 tysiêcy z³. Dla najwa niejszych rzek kszta³towa³ siê on bêdzie wg orientacyjnych kosztów na poziomie 2 : Drwêca 2 przegrody z³, Wel 7 przegród z³, Pas³êka 2 przegrody z³, Omulew 3 przegrody z³, Narew 1 przegroda z³, Wis³a 1 przegroda z³. Nie mniej wa ne dzia³anie stanowi równie przebudowa niskich progów, które przy zachowaniu ich dotychczasowych funkcji przekszta³ciæ nale y w bystrotoki wykonane w sposób zapewniaj¹cy swobodê migracji ryb. Na jazach s³u ¹cych nawodnieniom rolniczym, nale y zsynchronizowaæ termin piêtrzenia na nich wody tak, aby nie kolidowa³ on z okresem g³ównych migracji ryb (rozrodcze, zimowiskowe). Bardzo wa nym elementem tych dzia³añ jest oprócz budowy urz¹dzeñ umo liwiaj¹cych swobodê migracji ryb, wprowadzanie specjalnych urz¹dzeñ chroni¹cych sp³ywaj¹ce ryby przed dostawaniem siê na turbiny elektrowni wodnych, urz¹dzeñ umo liwiaj¹cych bezpieczne ominiêcie elektrowni. Problem ten dotyczy szczególnie sp³ywaj¹cego srebrnego wêgorza, a jego rozwi¹zanie stanowi³o bêdzie jeden z elementów realizacji za³o eñ Planu gospodarowania zasobami wêgorza w Polsce, który jest zgodny z programem na rzecz ochrony i odbudowy zasobów wêgorza przyjêtym na obszarze Unii Europejskiej. Dla uzyskania oczekiwanego efektu ochrony, niezbêdne jest w tym obszarze wspó³dzia³anie urzêdów marsza³kowskich, wojewódzkich zarz¹dów melioracji i urz¹dzeñ wodnych, u ytkowników rybackich, u ytkowników elektrowni wodnych, przy wsparciu oœrodków naukowych. Zadanie 5. Gospodarka zarybieniowa w wodach p³yn¹cych, na których utworzono obwody rybackie jest uregulowana w dwojaki sposób. Po pierwsze gospodarstwa jeziorowe podpisuj¹c dzier awy z Agencj¹ W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa (obecnie Agencja Nieruchomoœci Rolnych) zobowi¹za³y siê do zarybiania jezior o wartoœci nie mniejszej ni 15% wartoœci uzyskanych od³owów gospodarczych. Po 2 W oparciu o opracowanie pod redakcj¹: B³achuta J., Wiœniewolski W., Zgrabczyñski J Ocena potrzeb i priorytetów udro nienia ci¹g³oœci morfologicznej rzek na obszarach dorzeczy w kontekœcie wymagañ osi¹gniêcia dobrego stanu i potencja³u ekologicznego JCWP - KZGW Warszawa. 17

18 drugie, zarówno sk³ad gatunkowy, jak i wielkoœæ zarybieñ poszczególnymi gatunkami (dotyczy zarówno jezior, jak i rzecznych obwodów rybackich) s¹ opracowane jako obowi¹zuj¹ce wytyczne w operatach rybackich, które dodatkowo musz¹ byæ pozytywnie zaopiniowane przez jedn¹ z trzech uprawnionych do tego jednostek w kraju (m.in. Instytut Rybactwa Œródl¹dowego i Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski). Ponadto, wype³nianie zapisów w operatach, czyli inaczej przestrzeganie zasad racjonalnej gospodarki rybackiej, jest przedmiotem okresowej kontroli Urzêdu Marsza³kowskiego. Aby zachowaæ dotychczasowe spektrum gatunkowe oraz wielkoœæ zarybieñ wód województwa taki system jest i bêdzie w zupe³noœci wystarczaj¹cy. Ju w chwili obecnej (wg danych z 2010 roku), wartoœæ materia³u zarybieniowego wprowadzanego do jezior wielokrotnie przekracza obowi¹zuj¹cy poziom 15% wartoœci od³owów gospodarczych, a gdy do wartoœci od³owów dodamy jeszcze wartoœæ przychodów ze sprzeda y zezwoleñ na wêdkowanie, to stosunek wartoœci przeznaczanej na zarybienia wynosi oko³o 30% sumy dochodów z produkcji jeziorowej i przychodów wêdkarskich. Dalsze zwiêkszenie nak³adów przeznaczanych na zarybienia li tylko przez podmioty u ytkuj¹ce obwody rybackie w regionie by³oby nieuzasadnione ze wzglêdu na ich ogóln¹ sytuacjê ekonomiczno-finansow¹, która nie by³aby w stanie podo³aæ jeszcze wy szym kosztom zarybieñ. Dotyczy to w szczególnoœci zarybieñ wêgorzem, które w iloœci oko³o 5 szt. narybku podchowanego na 1 ha s¹ niewystarczaj¹ce aby powstrzymaæ postêpuj¹cy spadek liczebnoœci tego zagro onego gatunku, a co za tym idzie poœrednio os³abienie kondycji ekonomicznej jeziorowych gospodarstw rybackich. W celu ochrony tego gatunku zosta³ wprowadzony Plan gospodarowania zasobami wêgorza w Polsce, który niestety nie zak³ada w najbli szej przysz³oœci dofinansowania zarybieñ wêgorzem wód usytuowanych w województwie warmiñsko-mazurskim. Dlatego te, aby zapewniæ skuteczn¹ ochronê wêgorza celowe by³oby wprowadzenie regionalnego, wojewódzkiego systemu dop³at do zarybieñ, tak aby œrednia dawka zarybieniowa wynosi³a co najmniej 20 szt./ha. Przy za³o eniu, i oko³o 50% powierzchni jezior w regionie (tj. oko³o 50 tys. ha), powinno byæ zarybianych wêgorzem, oraz przy obecnej cenie narybku podchowanego, koszt takiego dofinansowania waha³by siê w skali ca³ego województwa w kwocie od 1,5 do 2,0 mln z³ rocznie. Zak³adane wprowadzenie regionalnego, wojewódzkiego systemu dop³at do zarybieñ powinno obejmowaæ nie tylko wêgorza, ale równie szczupaka najatrakcyjniejszy wêdkarsko gatunek w jeziorach naszego regionu, a tak e pstr¹ga potokowego i lipienia najcenniejsze gatunki rzeczne. Obok wymienionych gatunków, systemem dop³at do zarybieñ mo na by obj¹æ tak e inne, najcenniejsze gatunki w naszych wodach: siejê, sielawê, lina i sandacza, a tak e bolenia i jazia. Objêcie dop³atami do zarybieñ tych gatunków zale ne by³oby od wysokoœci dostêpnych funduszy, zaœ w przypadku wêgorza, szczupaka, pstr¹ga potokowego i lipienia, wystarczaj¹ce kwoty dop³at do zarybieñ oszacowaæ mo na na 2,5-3,0 mln z³ rocznie. W skali województwa, którego jednym z priorytetów jest rozwój turystyki, w tym turystyki wêdkarskiej, oszacowane kwoty nie wydaj¹ siê byæ wysokie, a w znakomity sposób wspomog³yby gospodarkê zarybieniow¹ prowadzon¹ przez gospodarstwa rybackie. Nad systemem dop³at do zarybieñ pieczê móg³by obj¹æ Urz¹d Marsza³kowski przy pomocy merytorycznej Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego, zaœ dofinansowaniem powinny zostaæ objête w pierwszej kolejnoœci gospodarstwa i okrêgi PZW u ytkuj¹ce na terenie województwa ponad 1000 ha wód. Oczywiœcie wprowadzenie takiego systemu dop³at wymaga³oby zintensyfikowania i usprawnienia zarówno ze strony Urzêdu Marsza³kowskiego, jak i Regionalnych Zarz¹dów Gospodarki Wodnej, kontroli przeprowadzanych zarybieñ, a tak e zintensyfikowania dzia³añ Pañstwowej Stra y Rybackiej (co prawdopodobnie spowodowa³oby koniecznoœæ jej finansowego i sprzêtowego wzmocnienia). Mo liwoœci produkcyjne materia³u zarybieniowego w oœrodkach wylêgarniczo-podcho- 18

19 wowych oraz oœrodkach stawowych zosta³y szczegó³owo przedstawione w Diagnozie (2009). W chwili obecnej baza taka jest w pe³ni wystarczaj¹ca, co wykazuj¹ kontrole wype³niania zasad racjonalnej gospodarki rybackiej przeprowadzane przez Urz¹d Marsza³kowski. Postulat porównania tych mo liwoœci z potrzebami zarybiania wód na obszarze województwa bêdzie konieczny do zrealizowania w przypadku zak³adanego wzrostu iloœci materia³u zarybieniowego wprowadzanego do wód regionu przy zak³adanym wzroœcie natê enia turystyki wêdkarskiej co dotyczy zw³aszcza gatunków drapie- nych, które s¹ gatunkami najbardziej preferowanymi przez wêdkarzy (por. Zadania 7 i 8). Zadanie 6. Popieranie regionalnych gatunków ryb jako zdrowej, ekologicznej ywnoœci odbywa siê ju od kilku lat na wielu p³aszczyznach, z udzia³em instytucji pañstwowych i samorz¹dowych, placówek edukacyjnych i badawczo-rozwojowych, oœrodków wypoczynkowych i niektórych gospodarstw rybackich w postaci seminariów, festiwali, folderów, programów finansowanych przez Uniê Europejsk¹. Taka dzia³alnoœæ zas³uguje na szerokie poparcie, w tym finansowe ze œrodków samorz¹dowych, prywatnego biznesu oraz programów unijnych, i w okresie do którego odnosi siê niniejsze opracowanie bêdzie jeszcze zintensyfikowana. Problemom promocji ryb, w tym gatunków regionalnych, poœwiêcony jest osobny rozdzia³ 3. Zadania 7, 8 i 9. Wody województwa warmiñsko-mazurskiego charakteryzuj¹ siê niezaprzeczalnymi bardzo wysokimi walorami turystycznymi, w tym tak e wêdkarskimi. Walory wêdkarskie w chwili obecnej nie s¹ w pe³ni wykorzystane. Decyduje o tym niedostateczna infrastruktura niezbêdna do efektywnego wêdkowania, powszechne w ca³ym regionie grodzenie brzegów jezior, niedostateczna promocja wêdkarskich walorów wód, a w wielu przypadkach niekorzystny stan pog³owia ryb spowodowany przez proces eutrofizacji, liczne zak³ócenia antropogenne, nieprzestrzeganie przepisów ochrony obrze- y, rosn¹ca populacja kormorana czarnego, a po czêœci tak e niedostateczny poziom nak³adów na zarybienia gatunkami preferowanymi przez wêdkarzy oraz niewystarczaj¹ce nak³ady na ochronê kierowane na s³u by ochrony ryb, g³ównie Pañstwow¹ Stra Ryback¹, oraz s³u by ochrony i monitorowania ekosystemów wodnych. Powy sze braki sprawiaj¹, e przychody ze sprzeda y zezwoleñ wêdkarskich gospodarstw rybackich, które od pocz¹tku lat. 90. do koñca lat 90. XX wieku systematycznie wzrasta³y, dochodz¹c w szczytowym okresie do oko³o 20% przychodów ca³kowitych, po roku 2000 systematycznie obni a³y siê i w latach stanowi³y nieca³e 15%. Aby powstrzymaæ ten niekorzystny trend i zwiêkszyæ walory wêdkarskie regionu niezbêdne bêd¹ wielorakie dzia³ania, zale ne po czêœci od podmiotów gospodarczych, instytucji samorz¹dowych oraz edukacyjnych i badawczo-rozwojowych, po czêœci od ogólnej sytuacji gospodarczej w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej, a po czêœci od tak wydawa³oby siê prozaicznych czynników jak stanowienie i egzekwowanie prawa. Pierwszym i najwa niejszym czynnikiem jest poprawa stanu pog³owia ryb, która w zasadniczy sposób musi siê wi¹zaæ z nasileniem zarybieñ gatunkami preferowanymi przez wêdkarzy, redukcj¹ populacji kormorana czarnego 4, zwiêkszeniem nak³adów na dzia³alnoœæ Pañstwowej Stra y Rybackiej oraz wprowadzeniem efektywnego systemu ochrony wód i obrze y 5. Drugi czynnik - rozwój infrastruktury zwi¹zanej z uprawianiem wêdkarstwa (np. wypo yczalnie ³odzi i sprzêtu wêdkarskiego, us³ugi rybaków-przewodników wêdkarskich, wydawanie specjalistycznych przewodników wêdkarskich, etc.) powinien siê wi¹zaæ z edukacj¹ menad erów zatrudnionych w gospodarstwach rybackich, bowiem, jak dot¹d poza wyspecjalizowany Patrz rozdz. T. Czerwiñski Promocja walorów spo ywczych ryb. Patrz rozdz. T. Krzywosz, P. Traczuk Zwierzêta prawnie chronione. Patrz rozdz. M. Teodorowicz, B. Zdanowski Ochrona wód i obrze y. 19

20 mi ³owiskami specjalnymi w oœrodkach hodowlanych i gospodarstwach agroturystycznych brak jest ca³kowicie infrastruktury wêdkarskiej oferowanej przez jeziorowe gospodarstwa rybackie, nastawione na produkcjê ryb towarowych i inne formy dzia³alnoœci. W tym celu niezbêdne bêdzie przeprowadzenie co najmniej kilku cykli szkoleñ tematycznych oraz wydanie publikacji popularnonaukowych przez odpowiednie jednostki edukacyjne, naukowe i badawczo-rozwojowe funkcjonuj¹ce w regionie, przede wszystkim Instytut Rybactwa Œródl¹dowego, Warmiñsko-Mazurski Wojewódzki Oœrodek Doradztwa Rolniczego i Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski. W celu u³atwienia dostêpu wêdkarzom do jezior niezbêdne jest egzekwowanie przez uprawnione urzêdy zakazu grodzenia posiad³oœci (obiektów turystycznych i rekreacyjnych) do samego lustra wody. Ostatnim, ale jak e istotnym czynnikiem bêdzie bardziej nasilona promocja walorów wêdkarskich wód regionu, prowadzona zarówno przez podmioty uprawnione do ich rybackiego u ytkowania, jak i jednostki samorz¹dowe. Oprócz takich œrodków promocyjnych jak ulotki i foldery tematyczne, celowe by³oby wydanie profesjonalnego przewodnika (w jêzyku polskim, angielskim i niemieckim), przedstawiaj¹cego atrakcyjne wody województwa, adresy wszystkich podmiotów gospodarczych z dostêpn¹ infrastruktur¹ wêdkarsk¹ oraz istniej¹c¹ baz¹ noclegow¹. Zadanie 10. W chwili obecnej, a tak e w przewidywalnej przysz³oœci jednym z najistotniejszych czynników utrudniaj¹cych funkcjonowanie i dalszy rozwój rybactwa w województwie warmiñsko-mazurskim jest i bêdzie stale rosn¹ca populacja kormorana czarnego. Jak ju wspomniano, gatunek ten spo ywa rocznie wiêcej ryb jeziorowych ni wynosi ³¹czna produkcja rybacka i od³owy wêdkarskie 6. Niezbêdne jest podjêcie ró norakich dzia³añ zmierzaj¹cych do znacznej redukcji tak w skali województwa, jak i ogólnopolskiej, presji wywieranej przez kormorana na pog³owie ryb bytuj¹ce w wodach p³yn¹cych i oœrodkach hodowlanych. Zadanie 11. Nielegalna zabudowa i zagospodarowanie obrze y i brzegów (budowa nadmiernej liczby pomostów, niszczenie strefy przybrze nej i strefy litoralowej jezior) jest czynnikiem silnie zak³ócaj¹cym funkcjonowanie ekosystemów wodnych i bytuj¹cego w nich pog³owia ryb, a tak e czynnikiem bezpoœrednio i poœrednio utrudniaj¹cym rybackie i wêdkarskie wykorzystanie wód p³yn¹cych. W celu zredukowania tych niekorzystnych oddzia³ywañ niezbêdne jest bezwzglêdne przestrzeganie obowi¹zuj¹cego prawa 7 Zadanie 12. Celowe jest wprowadzenie sprawnego systemu zbierania, archiwizacji i analizy danych o od³owach gospodarczych i zarybieniach obwodów rybackich usytuowanych na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego. Jednostk¹ zarz¹dzaj¹c¹ w tym systemie powinien byæ Urz¹d Marsza³kowski, który poprzez cykliczne kontrole przestrzegania zasad racjonalnej gospodarki rybackiej ma na bie ¹co dostêp do wszystkich niezbêdnych danych, a jednostk¹ archiwizuj¹c¹ i prowadz¹c¹ specjalistyczne analizy Instytut Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie. Zadanie 13. Istnieje potrzeba cyklicznego monitorowania wielkoœci i struktury od³owów wêdkarskich z wybranych obwodów rybackich le ¹cych na terenie województwa, przy zastosowaniu metody badañ ankietowych wêdkarzy. Jest to m.in. konieczne do kompleksowej oceny efektywnoœci stosowanych zabiegów zarybiania wód. Osi¹gniêcie tego celu bêdzie mo liwe dziêki wspó³pracy Urzêdu Marsza³kowskiego i Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie, który od 2000 roku prowadzi badania ankietowe wêdkarzy u ytkuj¹cych jeziora u ytkowane przez wybrane gospodarstwa rybackie, w tym z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego. 6 7 Patrz rozdz. T. Krzywosz, P. Traczuk Zwierzêta prawnie chronione. Patrz rozdz. M. Teodorowicz, B. Zdanowski Ochrona wód i obrze y. 20

21 Zadanie 14. Istnieje potrzeba przeprowadzenia szeroko zakrojonej akcji edukacyjnej maj¹cej m.in. na celu uœwiadomienie spo³eczeñstwu regionu, e nie istnieje konflikt miêdzy profesjonalnym rybactwem na wodach p³yn¹cych a ochron¹ ekosystemów wodnych, a wrêcz przeciwnie gospodarka rybacka prowadzona w sposób racjonalny, dziêki zabiegom zarybiania, wywa onej eksploatacji oraz przestrzeganiu przepisów ochrony pog³owia ryb, jest wrêcz modelowym przyk³adem dzia³alnoœci spe³niaj¹cej kryteria rozwoju zrównowa onego, zmierzaj¹cego oprócz wype³niania funkcji gospodarczych, spo³ecznych i ekonomicznych do aktywnej ochrony rybostanów, restytucji cennych gatunków ryb, a poœrednio tak e ochrony ekosystemów wodnych. Jest to bardzo istotny cel, szczegó³owo omówiony w osobnym rozdziale 8. Zadanie 15. Celowe jest organizowanie spotkañ instytucji i podmiotów zwi¹zanych z gospodark¹ ryback¹, a tak e szkoleñ i seminariów tematycznych. Postulat ten jest od 16 lat realizowany poprzez organizowanie przez Instytut Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie corocznych Krajowych Konferencji Rybackich U ytkowników Jezior, Rzek i Zbiorników Zaporowych oraz seminariów specjalistycznych. Od kilku lat dzia³ania Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego s¹ z powodzeniem wspierane przez organizowanie przez Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego konferencji tematycznych obejmuj¹cych podmioty gospodarcze z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego, a tak e urzêdy i instytucje zarz¹dzaj¹ce gospodark¹ ryback¹ i ochron¹ œrodowiska. Taki model bêdzie kontynuowany w przysz³oœci, przy czym planuje siê zorganizowanie wiêkszej ni do tej pory liczby spotkañ tematycznych, w które oprócz Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego i Urzêdu Marsza³kowskiego powinny siê w³¹czyæ Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski i Warmiñsko-Mazurski Wojewódzki Oœrodek Doradztwa Rolniczego. Zadania 16 i 17. Zarówno potrzeba scalania niektórych mniejszych obwodów rybackich w obwody wiêksze, jak i koniecznoœæ zmiany prawa rybackiego i ochrony œrodowiska m.in. w zakresie konkursów na oddawanie obwodów rybackich, s¹ w chwili obecnej poza gesti¹ instytucji i urzêdów z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego. Pierwszy z ww. postulatów musi siê wi¹zaæ ze zmian¹ rozporz¹dzeñ o utworzeniu obwodów rybackich (obecnie w gestii Regionalnych Zarz¹dów Gospodarki Wodnej, w przysz³oœci prawdopodobnie w gestii Urzêdu Wojewódzkiego), drugi ze zmian¹ rozporz¹dzenia bêd¹c¹ w gestii Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Koniecznoœæ zmian w prawie dotycz¹cym rybactwa œródl¹dowego implikuje koniecznoœæ tworzenia odpowiedniego lobbingu w tym zakresie. W lobbing ten zaanga owane byæ winne przede wszystkim same gospodarstwa rybackie, ale daleko id¹cego wsparcia udzielaæ im powinny samorz¹dy i urzêdy lokalne i regionalne, a tak e instytucje naukowe (Instytut Rybactwa Œródl¹dowego i Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski). Zadanie 18. Tradycyjny monitoring stanu œrodowiska wód p³yn¹cych, oparty na badaniach fizyko-chemicznych i wybranych elementach biologicznych ni szych poziomów troficznych prowadzony przez wyspecjalizowane urzêdy i instytucje naukowe (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski, Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego) by³ do tej pory skoncentrowany jedynie na wybranych, najwa niejszych zbiornikach wodnych i rzekach. Monitoring zmierzaj¹cy do oceny stanu pog³owia ryb, reprezentuj¹cego najwy szy poziom troficzny w wodach p³yn¹cych pozwala na objêcie badaniami znacznie wiêkszej liczby obiektów wodnych. Przy czym wa n¹ zalet¹ tego monitoringu jest fakt, e nie odzwierciedla on tylko zmian krótkotrwa³ych, czasem wrêcz incydentalnych jak to 8 Patrz rozdz. T. Czarkowski, K. Dembska-Zakêœ, M. WoŸniak Edukacja spo³eczna w zakresie gospodarki rybackiej, ochrony ichtiofauny i ekosystemów wodnych. 21

22 ma miejsce w przypadku monitoringu tradycyjnego ale pozwala na okreœlenie tempa i charakteru zmian d³ugookresowych, pozwalaj¹cych na prognozowanie stanu œrodowiska w d³u szym horyzoncie czasowym. W chwili obecnej, na zasadzie umowy pomiêdzy G³ównym Inspektoratem Ochrony Œrodowiska w Warszawie a Instytutem Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie trwaj¹ intensywne prace nad opracowaniem zintegrowanego sytemu monitoringu stanu œrodowiska jezior na podstawie badañ zarówno od³owów gospodarczych, od³owów wêdkarskich, jak i bezpoœrednio pog³owia ryb przy u yciu tzw. zestawów wontonów nordyckich. Po opracowaniu tego systemu bêdzie mo liwe objêcie wybranych wód województwa warmiñsko-mazurskiego tak e monitoringiem ichtiologicznym. Oczekiwane efekty Realizacja celów wyartyku³owanych w niniejszym rozdziale spe³ni wszystkie kryteria rozwoju zrównowa onego, tak aby prowadzona w jeziorach i rzekach gospodarka rybacka by³a spo³ecznie potrzebna, ekonomicznie uzasadniona i bezpieczna z ekologicznego punktu widzenia. Przy takim realistycznym za³o eniu bêdzie ona istotnym bodÿcem utrzymania i rozwoju tego podsektora rybactwa œródl¹dowego, ale tak e bodÿcem dla rozwoju lokalnego i regionalnego. Mo na liczyæ, e realizacja wszystkich przedstawionych zadañ przyniesie nastêpuj¹ce wymierne efekty: Utrzymany zostanie dotychczasowy poziom produkcji ryb towarowych w jeziorach, co dotyczy zw³aszcza gatunków cennych i regionalnych, bêd¹cych przedmiotem intensywnych zabiegów zarybiania. Przy zak³adanym dalszym wzroœcie liczebnoœci populacji kormorana czarnego oraz niskiej op³acalnoœci eksploatacji ma³ocennych gatunków karpiowatych, nawet utrzymanie dotychczasowego poziomu ich od³owów bêdzie przedsiêwziêciem nierealnym. Dalsza gospodarka rybacka musi siê wiêc opieraæ na gatunkach wyborowych, regionalnych i ekologicznych, takich jak sielawa, szczupak, wêgorz, sieja, lin, a w niektórych czêœciach województwa tak e stynka. Zostanie utrzymane dotychczasowe spektrum gatunkowe w gospodarce zarybieniowej oraz dotychczasowy poziom zarybieñ cennymi gatunkami ryb, a zw³aszcza koregonidami, wêgorzem, gatunkami drapie nymi i litoralowymi w jeziorach, oraz gatunkami ³ososiowatymi, drapie nymi i karpiowatymi reofilnymi w rzekach. W przypadku wprowadzenia efektywnego systemu dotowania zarybieñ gatunkami drapie nymi i wêgorzem, poziom tych zarybieñ bêdzie zwiêkszony. Przywrócenie dro noœci rzek dla migracji ryb przyczyni siê do poprawy efektywnoœci rozrodu naturalnego (dostêp do tarlisk i miejsc odrostu m³odzie y), co wp³ynie na zwiêkszenie liczebnoœci populacji gatunków cennych (np. troæ wêdrowna, ³osoœ, pstr¹g potokowy, lipieñ, szczupak, jaÿ, kleñ). Bêdzie to stymulowa³o rozwój turystyki wêdkarskiej w regionie. Zwiêkszy siê wêdkarska atrakcyjnoœæ wód œródl¹dowych w regionie, co poci¹gnie za sob¹ wzrost presji wêdkarskiej oraz przychodów gospodarstw rybackich ze sprzeda y zezwoleñ na wêdkowanie. Cel ten zostanie osi¹gniêty poprzez poprawê stanu pog³owia ryb, który w zasadniczy sposób bêdzie siê wi¹zaæ z zak³adan¹ popraw¹ stanu œrodowiska wód p³yn¹cych, wzrostem zarybieñ gatunkami preferowanymi przez wêdkarzy, redukcj¹ populacji kormorana czarnego, zwiêkszeniem nak³adów na dzia³alnoœæ Pañstwowej Stra y Rybackiej, wprowadzeniem efektywnego systemu ochrony wód i obrze y, a tak e rozwojem infrastruktury zwi¹zanej z uprawianiem wêdkarstwa (np. wypo yczalnie ³odzi, us³ugi przewodników wêdkarskich) oraz wprowadzeniem bardziej efektywnego systemu promocji walorów wêdkarskich wód regionu. 22