Lokalne społeczności obywatelskie w działaniu

Transkrypt

1 Ryszard Skrzypiec Wstęp Lokalne społeczności obywatelskie w działaniu Lokalne społeczności w Polsce u progu nowego milenium stają przed szeregiem wyzwań. Konieczne wydają się remanenty transformacji systemowej. Ponad dekada samorządności przyczyniła się do odzyskania lokalnej i regionalnej tożsamości obywateli i ich wspólnot, nierzadko połączonej z usamodzielnieniem się jednostek terytorialnych. Równocześnie zmieniła się lokalna scena publiczna, na której licznie pojawili się nowi (zinstytucjonalizowani) aktorzy wyrażający gotowość do uczestnictwa w lokalnej polityce, do aktywności w interesie publicznym bądź wreszcie zorientowani na realizację partykularnych interesów. Niebagatelny wpływ na kondycję lokalnych społeczności wywierają przemiany w sferze ekonomii, które kształtują stan lokalnego sektora przedsiębiorstw i rynku pracy wpływając przy tym na rozmiary bezrobocia. Odnotować musimy przeformułowanie katalogów lokalnych problemów społecznych, gdzie na plan pierwszy wybijają się poza wspomnianym już bezrobociem zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem społecznym oraz obniżenie poczucia bezpieczeństwa. Na przeciwległym biegunie te same wspólnoty coraz częściej stają przed wyzwaniami wynikającymi z uczestnictwa w społeczeństwie globalnym czy procesu akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej. Sprostanie im wymaga dysponowania pewnym zestawem adekwatnych kompetencji cywilizacyjnych, ale równocześnie pociąga za sobą przemiany w sferze świadomości i aksjologii 1. Skuteczny instrument wzmacniający podjęte działania stanowi także zaangażowanie obywateli, które najpełniej wyraża się poprzez samoorganizację obywatelską 2 cechującą społeczeństwo zdolne do dokonywania suwerennych wyborów 3. Piotr Gliński wyróżnia we współczesnym społeczeństwie polskim co najmniej cztery obszary przejawiania się tejże samoorganizacji: 1) samorząd terytorialny; 2) ruchy i organizacje nieformalne (subkultury młodzieżowe, różnego rodzaju komitety obywatelskie, niesformalizowane ruchy społeczne i polityczne itp.); 3) partie polityczne; 4) organizacje pozarządowe 4. Joanna Kurczewska wyróżnia dwie główne koncepcje operacjonalizacji pojęcia społeczeństwo obywatelskie w warunkach polskich 5. W myśl pierwszej mówimy raczej o strukturach zrzeszeniowych i wieloaspektowych oraz wielopoziomowych powiązaniach społeczeństwa obywatelskiego z państwem. W myśl drugiej chodzi nam o wspólnotę samoorganizującą się poza sferą polityki. Przy czym ta druga, w opinii autorki, lepiej nadaje się do poszukiwania odpowiedzi na pytania o społeczne ugruntowanie demokracji w 1 Jest oczywiste, że realizowany przez jednostki wzór obywatela odbija się na ich aktywności w sferze publicznej, a w efekcie kształtuje sposób funkcjonowania aktorów na lokalnej scenie publicznej wzmacniając lub osłabiając procedury demokratycznego państwa. A. Wyka, A. Kościański, Elementy wzoru obywatela w świetle oczekiwań Polaków A.D Bariery świadomości obywatelskiej, maszynopis. 2 Rozumianą jako każda forma oddolnego organizowania się społeczeństwa, która tworzy samodzielny podmiot społeczny o w miarę wykształconej tożsamości i spełnia kryterium obywatelskości (tzn. mieści się w logice państwa demokratycznego). Poza obszarem tak zdefiniowanej samoorganizacji obywatelskiej znajdują się wszelkie formy samoorganizacji społecznej o charakterze amoralnym (np. struktury mafijne, amoralny familizm), nieodpowiedzialnym, destrukcyjnym czy ekstremistycznym (np. organizacje komunistyczne, faszystowskie, anarchistyczne, integrystyczno-religijne, terrorystyczne itp.). P. Gliński, Bariery samoorganizacji obywatelskiej (w druku). 3 A. Siciński, Styl życia. Kultura. Wybór. Szkice, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa 2002, s P. Gliński, Bariery..., op. cit. 5 J. Kurczewska, Lokalne społeczeństwo obywatelskie w Polsce lat dziewięćdziesiątych. Próba diagnozy, w: E. Hałas (red.), Rozumienie zmian społecznych, TN KUL, Lublin 2001, s

2 Polsce 6. Z tym podejściem koresponduje koncepcja formułowana przez Grzegorza Ekierta: społeczeństwo obywatelskie ma zazwyczaj wymiar lokalny i opiera się na bezpośrednich interakcjach między ludźmi 7, który to wymiar, jak twierdzi J. Kurczewska, decyduje (...) o obliczu polskiego rzeczywistego (a nie wyobrażonego przez ideologów i polityków) życia publicznego 8. I to właśnie na tym poziomie, na co wskazują Zbigniew Drąg i Jerzy Indraszkiewicz, mogą rodzić się bądź postawy obywatelskie, bądź postawy apatii społecznej 9. W ujęciu Marka S. Szczepańskiego i Bohdana Jałowieckiego społeczności lokalne cechuje ograniczona liczba aktorów, a zachodzące między nimi relacje mają charakter bezpośredni. Tych nielicznych aktorów lokalnej sceny łączy pewna wspólnota celów i środków wynikająca ze wspólnoty życia codziennego. Wyzwala ona nierzadko uśpiony potencjał rozwojowy i mobilizuje do zachowań prospołecznych. Długie trwanie takich właśnie społeczności sprawia, iż przypisać im można uniwersa symboliczne (...). Na koniec wreszcie, społeczności lokalne charakteryzuje swoista autarkia i całe niemal życie tworzących je ludzi upływać może w ich obrębie 10. Edmund Mokrzycki postrzegał polską scenę polityczną jako twór złożony z trzech elementów: silnej władzy politycznej, politycznie słabego i bezradnego społeczeństwa (obywatelskiego?) oraz silnych, agresywnych i dobrze zorganizowanych grup politycznego nacisku. Przy czym głównymi aktorami rozgrywek są władza polityczna i grupy politycznego nacisku, a społeczeństwo bywa włączane doń tylko incydentalnie na potrzeby aktu wyborczego 11. Autorzy raportu Diagnoza społeczna na podstawie wykonanych badań formułują tezę, iż obywatele nie widzą związku pomiędzy działaniami władz a stanem własnych spraw, zaś przyjmowaną przez nich postawę określają mianem obok i wbrew państwu 12, choć A. Siciński wskazuje na duże znaczenie dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego przynajmniej w Polsce i krajach poddanych procesowi transformacji po okresie realnego socjalizmu silnego państwo 13. Jednak ci sami Polacy, którzy postawili na edukację, nowoczesne technologie komunikacyjne i zdrowie, coraz więcej w nie inwestują, nadrabiają na własną rękę cywilizacyjne zapóźnienie i uczą się racjonalnych zachowań ekonomicznych, coraz gorzej oceniają sytuację kraju i jego perspektyw 14. Co więcej, czego dowodzą organizowane m.in. przez związki zawodowe cykle akcji protestacyjnych, artykułują pod adresem tych nisko ocenianych instytucji publicznych długą listę oczekiwań. Przede wszystkim żądają, aby dokonywały czegoś, a nie tylko o czymś decydowały aby kształciły dzieci, wypłacały 6 J. Kurczewska, Lokalne..., op. cit., s G. Ekiert, Protest jako forma życia publicznego w Polsce postkomunistycznej , w: Studia Socjologiczne 1994, nr 2, s J. Kurczewska, Lokalne..., op. cit., s M.in. dzięki możliwości bezpośredniego uczestniczenia obywateli w powoływanej elicie władzy. Z. Drąg, J. Indraszkiewicz, Regionalna elita władzy w Polsce, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1994, s B. Jałowiecki i M.S. Szczepański, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2002, s Zob. E. Mokrzycki, Bilans niesentymentalny, IFiS Pan, Warszawa Passim. 12 Jak dalej piszą, często ze szkodą dla dobra publicznego, która w efekcie [h]amuje (...) proces rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, pod redakcją J.Czapińskiego i T.Panka, Rada Monitoringu Społecznego Wyższa Szkoła Psychologii i Zarządzania, Warszawa 2003, s Nie chodzi tu o państwo silne szerokim zakresem kompetencji, bo właśnie społeczeństwo obywatelskie wiele z nich przejmuje. Siła państwa ma przejawiać się w tym, iż skutecznie, konsekwentnie, na podstawie jednoznacznych reguł wykonuje te zadania, które do niego należą. Bez efektywnego wypełniania przez państwo takich zadań (...) nie jest możliwe efektywne funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego. Zob. A. Siciński, Styl..., op. cit., s Diagnoza..., op. cit., s

3 renty, walczyły z przestępczością, stwarzały miejsca pracy, redukowały ceny, wzmacniały rodzinę i tak dalej 15. Wyniki badań Jałowieckiego i Gorzelaka wskazują, iż głównym czynnikiem stymulującym rozwój lokalnych społeczności, szczególnie tych, które muszą pokonywać takie obiektywne ograniczenia jak: peryferyjne położenie, słabe wyposażenie w infrastrukturę, nikłe wykształcenie mieszkańców, brak potencjału gospodarczego lub trudności wynikające z konieczności głębokiej restrukturyzacji gospodarki lokalnej, jest obecność lokalnego lidera i skupionej wokół niego elity, w której skład wchodzą miejscowi przedsiębiorcy, zaś znaczenie tzw. partycypacji społecznej i aktywności znacznej części mieszkańców w tym procesie okazuje się niewielkie. Potrzeba czynnego zaangażowania obywateli jako warunek rozwoju lokalnego jest ideologicznym mitem nie mającym wiele wspólnego z rzeczywistością 16. Z podobnym stanowiskiem spotykamy się u Ekierta, który stwierdza, iż Autonomiczne działania społeczeństwa obywatelskiego są często romantyzowane przez teoretyków społecznych wierzących w niekwestionowalną wartość kooperacji i bezpośredniego uczestnictwa. Równocześnie jednak wskazuje, iż dezintegracja państwa i upolitycznienie społeczeństwa obywatelskiego prowadzą często do agresywnej mobilizacji i pociągają za sobą wysokie koszty społeczne 17. Natomiast w ujęciu Jerzego Drążkiewicza uczestnictwo obywatelskie na poziomie lokalnym jest ważnym elementem procesów politycznych, rozwoju lokalnego czy wreszcie zarządzania układem lokalnym. Działania obywateli mogą polegać m.in. na kontroli władzy, uczestnictwie w procesach decyzyjnych, przejmowaniu części zadań samorządu, dostarczaniu lokalnej władzy opinii i informacji oraz sygnalizowaniu poparcia bądź sprzeciwu 18. Przy czym za pierwszoplanową cechę tego uczestnictwa uznaje się partnerską współpracę z innymi podmiotami społecznymi i współdziałanie z władzami lokalnymi, których rola jest bardzo ważna w rozwoju lokalnym 19. Jak bowiem konstatuje Paweł Starosta powołując się na A. Sicińskiego niezależny od państwa samorząd lokalny stanowi jedną z zasadniczych instytucji społeczeństwa obywatelskiego 20. Według Douglasa stanowiący jedną z form samoorganizacji sektor pozarządowy pełni kluczową rolę w funkcjonowaniu współczesnej demokracji, umożliwiając obywatelom spontaniczne, zróżnicowane zaspokajanie ich różnorodnych potrzeb i interesów także realizację pogłębionego, demokratycznego postulatu pluralizmu i uwzględniania praw mniejszości 21. Wydaje się, że postulat uspołecznienia procedury implementacji lokalnej Agendy 21, jako warunek konieczny zrównoważonego rozwoju społeczności lokalnej, w dużej mierze opiera się na tym założeniu 22. Ustanowione warunki uczestnictwa członków różnych grup społecznych w przedsiębranych procesach rozwoju społeczno-gospodarczego oznaczają, iż [n]ie można realizować zaleceń zawartych w dokumencie Agenda 21 bez szerokiego udziału społeczeństwa 15 R. D. Putnam i inni, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak Fundacja im. S. Batorego, Kraków-Warszawa 1995, s G. Gorzelak, B. Jałowiecki, M. Herbst, W. Roszkowski, Transformacja systemowa z perspektywy Dzierzgonia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Za: B. Jałowiecki, M.S. Szczepański, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2002, s G. Ekiert, Protest..., op. cit., s J. Drążkiewicz, Lokalne uczestnictwo obywatelskiego w wybranych gminach, w: R. Skrzypiec, Lokalne uczestnictwo obywatelskie, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu Asocjacje, Warszawa 2002, s J. Drążkiewicz, Lokalne..., op. cit., s P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makrospołecznego, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1995, s G. Chimiak, Group Portrait of Social Activists in Poland. Implications for the Development of Civil Society, za: P. Gliński, Organizacje pozarządowe, Hasło do Encyklopedii Socjologicznej (w druku). 22 Przynajmniej na poziomie zapisów normatywnych. Zob. część III Wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji, w: Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i rozwój, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa

4 w procesie tworzenia i urzeczywistniania programu ekorozwoju. Dotyczy to w pierwszym rzędzie uczestnictwa społeczeństwa w podejmowaniu kluczowych decyzji. Formą udziału społeczeństwa jest bezpośrednia aktywność przedstawicieli różnych dziedzin życia społecznego w budowaniu partnerstwa dla ekorozwoju lub inaczej to ujmując lobby społecznego, jednoczącego wszystkie dziedziny działalności na rzecz realizacji koncepcji budowy społeczeństwa szanującego zasoby 23. Takie pojęcia jak partnerstwo oraz partycypacja (uczestnictwo) są kluczowe dla idei rozwoju zrównoważonego. Znaczenie wyróżnionych powyżej form samoorganizacji różni się w zależności od typu społeczności. Partie polityczne wydają się mieć decydujące znaczenie dla funkcjonowania dużych ośrodków miejskich i tam także najsilniej na jakoś[ć] naszego życia społecznego oddziałują struktury składające się na ideę społeczeństwa obywatelskiego: wspólnoty wyręczającej państwo w realizacji ludzkich potrzeb i interesów i pozwalającej się ludziom różnić w sposób cywilizowany, społeczeństwa prawdziwie wolnego i tolerancyjnego, aktywnego i odpowiedzialnego, przyjaznego wszelkim mniejszościom, słabym i utalentowanym, pracowitym i zagubionym, a przede wszystkim mądrego i rzetelnego w trosce o dobro publiczne 24, których wymiar instytucjonalny stanowi sprawnie działający sektor organizacji pozarządowych 25. Obie te formy wydają się pozbawione znaczenia w małych społecznościach, gdzie dominują środowiska i instytucje samorządu oraz struktury nieformalne. Natomiast w przypadku miast średniej wielkości możemy mówić o wymieszaniu przejawiania się i znaczenia każdej z wyróżnionych powyżej form samoorganizacji. Potwierdzenie takich właśnie zależności znajdujemy na przykład w przebiegu i wynikach wyborów samorządowych 26. Opierając się na powyższych założeniach będziemy się przyglądać wybranym lokalnym społecznościom obywatelskim w działaniu. Chcemy zobaczyć, czy funkcjonują wbrew, czy obok państwa, samorządu i pozostałych instytucji publicznych. Czy jedynym motorem rozwoju lokalnego są miejscowi liderzy, zaś takie elementy, jak partycypacja, uspołecznienie oraz partnerstwo, nie znajdują zastosowania? W jakim stopniu lokalne społeczności realizują model, w którym istotną rolę odgrywają poziome powiązania w gospodarce, życiu politycznym i społecznym, szerokie uczestnictwo obywateli w różnych typach aktywności społecznej, otwartość na wszelkie formy krytycyzmu i antydogmatyzmu 27? Postulowane przez J. Kurczewską podejście badawcze koncentruje się na analizie przestrzeni lokalnej i aktywności obywatelskiej prowadzonej w tej przestrzeni z perspektywy inteligencji jako zbiorowego aktora w złożonym procesie emancypacji społecznej, politycznej i jednostkowej 28. G. Ekiert bada uczestnictwo publiczne jako rodzaj kolektywnych zachowań, w które uwikłane są jednostki, grupy oraz prywatne i publiczne organizacje, przy 23 T. Borys, Ekoforum jeleniogórskie doświadczenia w tworzeniu partnerstwa dla ekorozwoju, w: Przyjaciele Ziemi, Fundacja Nasza Ziemia, Warszawa P. Gliński, Wprowadzenie, w: Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor, praca zbiorowa pod redakcją P. Glińskiego, B. Lewenstein i A. Sicińskiego przy współpracy P. Frączaka i R. Skrzypca, IFiS PAN, Warszawa W myśl założeń modelu środkowo-wschodnioeuropejskiego do trzeciego sektora zaliczamy przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje, niekiedy też organizacje kościelne i inne instytucje funkcjonujące na podstawie odrębnych regulacji prawnych, rzadziej zaś związki zawodowe i partie polityczne. P. Gliński, Organizacje..., op. cit. 26 Klarowność tego stanowiska szczególnie w dużych miastach zdaje się burzyć zjawisko tworzenia przez lokalnego lidera, dotychczasowego prezydenta miasta lub burmistrza, ponadpartyjnego komitetu, z czym mieliśmy do czynienia m.in. w Tychach. 27 A. Siciński: Społeczeństwo obywatelskie jako przedmiot badań społecznych w Polsce, w: Socjologia Polityki w Polsce. Materiały z konferencji naukowej, pod redakcją Olgierda Sochackiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1991, s J. Kurczewska, Lokalne..., op. cit., s

5 czym może się ono przejawiać w formie kooperacji, współzawodnictwa i ceremonialności 29. Barbara Lewenstein poszukując odpowiedzi na pytanie o czynniki, jakie wpływają na to, że mieszkańcy biorą własne sprawy we własne ręce i co determinuje przebieg tych procesów koncentruje swoją uwagę na samorządzie lokalnym jako główną, choć nie jedyną formą uczestnictwa lokalnego, którego istota sprowadza się do realizacji potrzeb wyrastających na gruncie lokalnym, bez względu na miejsce przejawiania. Mieści się tu zatem całe spektrum działań, również o charakterze politycznym obok wspomnianego już samorządu także uczestnictwo w ogólnokrajowych wyborach i członkostwo w stowarzyszeniach 30. Wprowadzenie do map aktywności obywatelskiej Przedmiotem naszych badań jest lokalne uczestnictwo obywatelskie, które rozumiemy jako aktywność mieszkańców gminy mającą na celu wpływ na decyzje władz lokalnych, w tym samorządowej władzy gminnej oraz innych ogniw lokalnej administracji publicznej, a także wszelką działalność, która wkracza na obszary działalności władzy samorządowej 31. Jest to podejście bliższe postrzeganiu partycypacji obywatelskiej lub publicznej (ang. public participation) jako uczestnictwa mieszkańców w podejmowaniu decyzji o sprawach publicznych 32. Podstawowymi kategoriami tak rozumianego uczestnictwa są akcje i kampanie publiczne 33. Lokalne uczestnictwo obywatelskie jako wypadkowa oddziaływania wielu czynników typu gminy (miejska, wiejska), struktury społeczno-demograficznej, tradycji lokalnych, położenia geograficznego (renta położenia), poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, skłonności do interwencji takich aktorów sceny publicznej, jak lokalne władze, partie polityczne, czy sektor przedsiębiorstw w danej społeczności lokalnej może przybierać zróżnicowaną postać. Zajmuje różne pozycje w przestrzeni wyznaczonej takimi wymiarami, jak: orientacja na dobro jednostki bądź dobro wspólne, opozycja wartości (ich ochrona) rozwój, mieści się gdzieś na kontinuum: stała-regularna-cykliczna-jednorazowa, pozostaje w jednej z relacji z otoczeniem zewnętrznym: współpraca (partnerstwo) wsparcie(pomoc) wymiana informacji działania niezależne i równoległe rzecznictwo lobbing konflikt patologia. Zbiór danych obejmujący możliwie największą liczbę działań publicznych podejmowanych przez lokalne organizacje, instytucje i grupy mieszkańców 34, które zostały zgromadzone przy zastosowaniu zestandaryzowanego zestawu, narzędzi poddaje się ustrukturyzowaniu w formie lokalnych map aktywności. Ich istotę możemy sprowadzić do rozpoznania oraz scharakteryzowania występujących w danej społeczności form aktywności publicznej. Mapy pozwalają niezależnie od specyficznego w danym miejscu systemu instytucji i ich powiązań stwierdzić, w jakim stopniu zinstytucjonalizowana i niezinstytucjonalizowana aktywność obywatelska odpowiada 29 G. Ekiert, Protest..., op. cit., s B. Lewenstein, Wspólnota społeczna a uczestnictwo lokalne, ISNS Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999, s P. Frączak, Rola aktywności obywatelskiej w rozwoju lokalnym, w: Aktywność obywatelska w rozwoju społeczności lokalnej, M. Warowicki, Z. Woźniak (red.), Municipium, Warszawa 2001, s. 45. Należy wskazać, że choć przyjęcie takiej definicji skutkuje zgubieniem niektórych przejawów lokalnej aktywności, to jednakże koresponduje z postrzeganiem partycypacji obywatelskiej jako formy demokracji bezpośredniej, która najpełniejszą realizację może znaleźć w społecznościach lokalnych. Zob. J. Drążkiewicz, Lokalne..., op. cit., s. 23. P. Gliński, Ocena badań lokalnego uczestnictwa obywatelskiego w wybranych gminach, w: R. Skrzypiec, Lokalne..., op. cit., s Faktycznie jednak analizie poddajemy wszystkie przejawy aktywności obywatelskiej, także te, które nie są kierowane pod adresem władz lokalnych. 32 G. Prawelska-Skrzypek, Znaczenie partycypacji obywatelskiej dla rozwoju lokalnego, w: G. Prawelska-Skrzypek (red.), Partycypacja obywatelska w życiu społeczności lokalnej. Stan, bariery, rekomendacje, Fundacja Międzynarodowe Centrum Rozwoju Demokracji, Kraków 1996, s Przyjętą przez J. Drążkiewicza typologię zawiera cytowana praca Raport..., op. cit., s i tab. 1 Typy działań publicznych podejmowanych na szczeblu lokalnym na s Zob. także P. Frączak, Rola..., op. cit., s J. Drążkiewicz, Lokalne..., op. cit., s

6 lokalnym potrzebom 35, a także jaką zmianę wyprodukowały 36 organizacje działające w badanych gminach.. Konstruując mapy aktywności obywatelskiej na różnych poziomach, np. w skali całego kraju 37, zaobserwowaliśmy kilka interesujących zjawisk, np. występowanie dużego zróżnicowania regionalnego i lokalnego w nasyceniu oddolnymi inicjatywami, a także poziomu zewnętrznej interwencji w funkcjonowanie układu lokalnego 38, czy też wyraźną rozbieżność pomiędzy deklaracjami mieszkańców danego regionu a faktycznie przejawianym uczestnictwem obywatelskim 39. Lokalne społeczności w działaniu mapy aktywności obywatelskiej W niniejszym tekście prezentujemy trzy mapy lokalnego uczestnictwa: bieruńską,, kobiórską i tyską, na których zobrazowano faktycznie przejawianą aktywność obywatelską zgodnie z wyróżnionymi powyżej kategoriami analitycznymi. Jednakże skonstruowane przez nas mapy, pomimo zastosowania podobnych metod i technik 40, wykazują pewne zróżnicowanie będące wynikiem odmiennych założeń wstępnych. W Tychach skoncentrowaliśmy się na badaniu stanu i funkcjonowania jednego typu podmiotów: stowarzyszeń, ich relacji wzajemnych oraz relacji z innymi partnerami. Natomiast w Bieruniu i Kobiórze, w których z uwagi na niewielką liczbę organizacji pozarządowych oraz małą gęstość wzajemnych interakcji trudno było wyróżnić wszystkie z kategorii analitycznych, poszerzyliśmy obszar zainteresowania o aktywność inicjatyw nieformalnych (działających przy domach kultury, grup sąsiedzkich formowanych ad hoc dla realizacji konkretnego zadania, inicjatyw parafialnych) oraz samorządu, a także sporo uwagi przykładaliśmy do ważnych dla formowania się społeczności procesów społecznych, np. usamodzielniania się gmin. Pełniej to zjawisko zostało ukazane w tekście poświęconym gminom Bojszowy i Wyry autorstwa Zbigniewa Zagały w tym tomie. W formie aneksu dołączono cieszyńską mapę aktywności lokalnej. Co prawda w Cieszynie główny akcent został położony na badanie efektów realizowanego od 1997 roku Programu współpracy władz Cieszyna z organizacjami pozarządowymi, tym nie mniej ten zabieg pozwala nam na poszerzenie płaszczyzn analizy lokalnej aktywności obywateli. Niektóre wymiary aktywności obywatelskiej będziemy odnosić do kontekstu lokalnego lub regionalnego: Ziemi Pszczyńskiej, województwa katowickiego (do 1998 roku), śląskiego (od 1999 roku), czy wreszcie największych miast regionu (od 1999 roku posiadających status miast na prawach powiatu powiatów grodzkich), gmin wiejskich, gmin miejskich. W tym 35 Główna oś przebiega od nadmiernego zagęszczenia instytucji działających na danym polu, zajmujących się danym problemem po niezagospodarowane obszary, na których wzbudzenie aktywności mieszkańców może przyczynić się do rozwoju lokalnego. 36 O zmianie jako produkcie organizacji mówi P.F. Drucker. Zob. tego autora Zarządzanie organizacją pozarządową. Teoria i praktyka, Fundusz Współpracy Program Dialog Społeczny, Warszawa Mapa uczestnictwa obywatelskiego w dziedzinie ochrony środowiska. Zob. R. Skrzypiec, Mapy uczestnictwa obywatelskiego w ochronie środowiska (raport na temat stanu uczestnictwa), w: Polski ruch ekologiczny, red. P. Frączak i D. Matejczyk, Stowarzyszenie Asocjacje, Warszawa Zjawisko importu aktywności z centrum na peryferie w przypadku ochrony miejsc przyrodniczo cennych czy pomocy w rozwiązaniu palącego problemu akcje pomocy humanitarnej w przypadku katastrofy są oczywiste. Zob. R. Skrzypiec, Mapy..., op. cit. 39 Przykładem dobrze ilustrującym to zjawisko jest województwo opolskie uznane za region nieaktywny (R. Skrzypiec, Mapy..., op. cit.), region wysokiego zaawansowania Lokalnej Agendy 21 w poszczególnych gminach (R. Kalbarczyk, Problemy ochrony środowiska naturalnego gmin w Polsce u progu XXI wieku, Polski Klub Ekologiczny, Warszawa 2001) o najwyższym w skali kraju poziomie deklaracji przynależności do organizacji społecznych (Diagnoza społeczna 2003 za Niespołeczni, w: Gazeta Wyborcza 2003, nr 191 z 18 sierpnia. 40 R. Skrzypiec, Badanie lokalnej aktywności obywatelskiej problematyka, metody i techniki badań, w: R. Skrzypiec, Lokalne uczestnictwo obywatelskie, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu Asocjacje, Warszawa

7 celu dokonaliśmy podziału 16 gmin oraz 1 mnpp wchodzących w skład 3 powiatów: bieruńsko-lędzińskiego, mikołowskiego i pszczyńskiego na następujące kategorie: a) gminy wiejskie wielowioskowe: Bojszowy, Miedźna, Pawłowice, Suszec, Wyry; jednowioskowe: Chełm Śląski, Goczałkowice Zdrój, Kobiór, Ornontowice; górnicze: Miedźna, Ornontowice, Pawłowice, Suszec; b) miasta: miasteczka: Bieruń, Imielin, Lędziny, Łaziska Górne, Orzesze; miasta powiatowe: Mikołów, Pszczyna; duże miasta: Tychy. Dane potrzebne do wykreślenia map zostały zgromadzone przy wykorzystaniu następujących technik: badania terenowego, analizy dokumentów oraz kwerendy czasopism, przy użyciu odpowiednich narzędzi: kwestionariusza ankiety i kart. Celem badania terenowego było zebranie na podstawie wywiadu kwestionariuszowego z przedstawicielami organizacji 41 podstawowych informacji ilościowych opisujących stan badanych organizacji, aktywności na lokalnej scenie publicznej: o zrealizowanych przedsięwzięciach, relacjach z otoczeniem, problemach. W badaniu dokumentów koncentrowaliśmy się na dokumentacji urzędów gmin dotyczącej planowania strategicznego oraz realizowanych przez samorząd gminny polityk społecznych, udzielania wsparcia organizacjom pozarządowym i oddolnym inicjatywom obywatelskim oraz przejrzystości funkcjonowania samorządu. Natomiast celem kwerendy lokalnych tytułów prasowych było uzupełnienie oraz pogłębieniu wiedzy o tym, co się faktycznie dzieje w badanych społecznościach. W mniejszym stopniu w zakresie danych ilościowych, choć i tu zidentyfikowaliśmy szereg nowych podmiotów, w większym natomiast ilustrujących zachodzące w danej społeczności procesy społeczne. Badania aktywności obywatelskiej w terenie zostały wykonane w latach w ramach trzech projektów : Tyskie inicjatywy obywatelskie ( , uzupełnienie w 2003 roku), Cieszyńska mapa aktywności lokalnej 43 (wiosna-lato 2003) i Gminne inicjatywy obywatelskie Bojszowy, Bieruń, Kobiór, Lędziny, Wyry (2003). Badaniami dokumentów zostały objęte różne okresy w różnych gminach: w Cieszynie lata , w Tychach lata , w pozostałych gminach lata Natomiast kwerendą lokalnej prasy objęto: w Cieszynie 1 tytuł tygodnik Głos Ziemi Cieszyńskiej za okres styczeń czerwiec 2003, w Tychach cztery tytuły Dziennik Zachodni Tychy, tygodniki Echo Górnośląski Tygodnik Regionalny, Nowe Echo i Tydzień w Tydzień za lata , w Bieruniu cztery tytuły Dziennik Zachodni Tychy, tygodnik Echo oraz miesięczniki Rodnia miesięcznik społeczno-kulturalny Bierunia wydawany przez Urząd Miasta, oraz Nowa Rodnia pismo niezależne za okres styczeń 2002 październik 2003, w Kobiórze również cztery tytuły: Dziennik Zachodni Pszczyna, tygodnik Echo, miesięcznik Gazeta Pszczyńska oraz Biuletyn Samorządowy Gminy Kobiór. Nasze zainteresowania skoncentrowaliśmy na następujących obszarach: a) uczestnictwo obywatelskie: frekwencja w powszechnych głosowaniach i profil polityczny badanej społe- 41 W badaniach, których wyniki prezentujemy, posługiwaliśmy się częściowo modyfikowanym kwestionariuszem. Części niepodlegające zmianom obejmują informacje dotyczące: struktury organizacji, działalności organizacji, kadr oraz finansów. Schemat ankiety jest zgodny ze wzorem stosowanym przez Stowarzyszenie KLON/JAWOR. 42 Zob. R. Skrzypiec, Tyskie stowarzyszenia Raport z badań, w: R. Skrzypiec, Lokalne..., op. cit. 43 W ramach projektu Akademia Współpracy realizowanego przez Stowarzyszenie Cieszyńskiej Młodzieży Twórczej dzięki dotacji Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. 44 Zob. P. Frączak, R. Skrzypiec, Przejrzysta gmina. Organizacje pozarządowe. Korupcja, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu Asocjacje, Warszawa 2002 r., R. Skrzypiec, Moja przejrzysta gmina 2003, Tyska Grupa Obywatelska-Stowarzyszenie Federacji Zielonych, Tychy

8 czności, poziom przynależności do dobrowolnych, oddolnych inicjatyw i skłonność do dobroczynności publicznej; b) lokalna scena publiczna formalni i nieformalni aktorzy: organizacje pozarządowe, inicjatywy parafialne, inicjatywy przy domach kultury, rady dzielnic i sołectw; c) zaangażowanie w lokalną politykę, którą za Gabrielem Liiceanu rozumiemy jako aktywność polegając[ą] na uczestniczeniu w losach zbiorowości i w decyzjach jej dotyczących 45 ; d) gmina jako aktor na lokalnej scenie publicznej, obszar obejmujący także stan relacji z grupami aktywnych obywateli 46, uspołecznienie procesów decyzyjnych, zagadnienie społecznej kontroli funkcjonowania instytucji samorządu 47. W naszych analizach pomijamy wszelkie przejawy działalności partyjnej. Charakterystyka badanych gmin Jerzy Bartkowiak analizując społeczne determinanty geograficznego rozmieszczenia organizacji pozarządowych w Polsce 48 formułuje szereg cennych dla naszych rozważań obserwacji. Wyróżnia mianowicie dwa typy organizacji: tzw. nowe, powstałe po 1989 roku stowarzyszenia i fundacje, których aktywność jest raczej uwarunkowana takimi wymiarami, jak: centrum-peryferie życia społecznego, wielkość i typ miejscowości, położenie geograficzne, charakter społeczności pod względem wykształcenia, aktywności zawodowej i ekonomicznej ludności oraz stowarzyszenia silniej związane z tradycją i typem więzi lokalnych w regionach, które uzyskują silne wsparcie ze strony lokalnej społeczności, zaś przynależność do nich odgrywa znaczącą rolę w lokalnej polityce 49. Naszymi badaniami objęliśmy cztery gminy w województwie śląskim. Warto w tym miejscu wskazać, iż aktywność obywatelska w tym województwie kształtuje się na średnim poziomie w skali kraju, przy czym obserwujemy wyraźne zróżnicowanie pomiędzy nadaktywnym południem (byłe bielsko-bialskie), nieaktywną północą (byłe częstochowskie) oraz regionem zmarnowanych szans lub niewykorzystanych zasobów (byłe katowickie). Do takiego twierdzenia upoważnia analiza nasycenia ilością organizacji oraz zrealizowanych przez nie inicjatyw 50. Według Bartkowiaka typowe dla Górnego Śląska organizacje stanowią: kluby sportowe, chóry, zespoły amatorskie i folklorystyczne, których funkcjonowanie stanowi poważny wydatek z budżetów gmin wiejskich. Także tu często rolę ośrodka kulturalnego pełni parafia, zaś w przeszłości duże znaczenie odgrywały stowarzyszenia łączące wykształcenie patriotyczne, aktywność w czasie wolnym i wzbogacenie obrzędowości kościelnej 51. Wybrane gminy różnią się typem i wielkością: Tychy, to duże miasto, Bieruń i Cieszyn, to średnie miasta, zaś Kobiór jest gminą wiejską. Przez kilkanaście lat Tychy, Bieruń i Kobiór tworzyły jeden organizm miejski. Takie zróżnicowanie pozwala na wielostronne ujęcie lokalnego uczestnictwa w życiu publicznym. Poniżej prezentujemy krótką charakterystykę badanych miejscowości. Bieruń Bieruń to nieduże miasteczko o ponad 600-letniej historii, położone na wschodnich rubieżach województwa śląskiego, na trasie łączącej Tychy z Oświęcimiem. Obecnie Bieruń za- 45 G. Liiceanu, Trener kulturalny, w: Gazeta Wyborcza 2002, nr 4 z 5-6 stycznia. 46 Wg schematu wrogość niechęć wspólny interes pomoc wspólne działania. 47 Pod kątem standardu Przejrzysta gmina. 48 J. Bartkowiak, Społeczne determinanty geograficznego rozmieszczenia organizacji pozarządowych w Polsce, w: Samoorganizacja..., op. cit. 49 J. Bartkowiak, Społeczne..., op. cit., s Por. tab. Rozkład liczby pozarządowych organizacji ekologicznych (POE) i ich inicjatywności w ujęciu wojewódzkim w roku 2000, w: R. Skrzypiec, Mapy..., op. cit., Liczebność organizacji, w: Podstawowe fakty dotyczące organizacji pozarządowych w Polsce (2001), Stowarzyszenie KLON/JAWOR, Mapa liczebności zarejestrowanych organizacji pozarządowych w Polsce, w: J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, Podstawowe fakty dotyczące organizacji pozarządowych. Raport z badania 2002, Stowarzyszenie KLON/JAWOR, Warszawa J. Bartkowiak, Społeczne..., op. cit., s

9 mieszkuje około mieszkańców. Znaczną część tej populacji stanowią osoby, które napłynęły do miasta w okresie PRL-u w celu podjęcia zatrudnienia w miejscowej kopalni węgla kamiennego i Fabryce Samochodów Małolitrażowych. Czynnikiem, który w poważnym stopniu wpłynął na obecny kształt lokalnej sceny publicznej był czas tzw. tyskiej niewoli okres pomiędzy rokiem 1975 a kwietniem 1991 roku, kiedy to Bieruń stanowił administracyjną część miasta Tychy a właściwie wydarzenia związane z procesem odzyskiwania samodzielności. Jak wynika z opracowania zatytułowanego Historia powstania Stowarzyszenia Miłośników 600-letniego Bierunia 52 już od momentu przeprowadzania tej niekorzystnej zmiany administracyjnej grupa działaczy lokalnych pod przewodnictwem Jana Wieczorka rozpoczęła starania o ponowne przyznanie praw miejskich i odłączenia się od Tychów. W tym celu prowadzono zbiórkę podpisów pod petycjami do władz wojewódzkich i gdyby nie wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku prawdopodobnie cel zostałby osiągnięty. Okazją do ponownego podjęcia starań na rzecz usamodzielnienia się stała się przypadająca w 1987 roku 600 rocznica nadania praw miejskich Bieruniowi. Powstały wtedy Komitet Organizacyjny Obchodów 600-lecia nadania praw miejskich dzielnicy Tychy-Bieruń Stary nie tylko zorganizował okolicznościową imprezę, ale także rozpoczął szereg działań na rzecz budowania nowej teraźniejszości. Podjęte wysiłki zaowocowały ponownym otrzymaniem praw miejskich przez Bieruń 2 kwietnia 1991 roku Za wyraz wysokiej samoidentyfikacji bieruńskiej 53 społeczności musimy uznać inicjatywę polegającą na przeniesieniu siedziby powiatu i zmiany jego nazwy. Pierwotny powiat tyski nosi obecnie nazwę bieruńsko-lędzińskiego, zaś siedzibę Rady i Starostwa ulokowano w Bieruniu 54. W Bieruniu podobnie jak w całym powiecie notujemy niską lub bardzo niską (jak na warunki polskie) stopę bezrobocia, która oscyluje wokół 7% 55. Jest to zarazem najniższa wartość tego wskaźnika wśród badanych gmin. W okresie od końca 2001 roku do końca III kwartału tego roku zaobserwowaliśmy obniżkę stopy. Podobnie kształtuje się wskaźnik obciążenia bezrobociem. Natomiast niekorzystnie przedstawia się struktura bezrobocia. Choć nominalnie maleje liczba bezrobotnych kobiet, to ich udział przekracza 50%, co więcej, stale rośnie. Maleje nominalnie i proporcjonalnie udział młodzieży do lat 24, choć sięga 40%, co wydaje się poważnym problemem 56. Jeszcze groźniejszym zjawiskiem jest problem osób długotrwale bezrobotnych (powyżej 12 miesięcy). Pod koniec września 2003 roku dotyczyło to około 500 osób, co przy malejącej stopie bezrobocia sprawia, iż udział tej grupy zbliża się do 50% wszystkich bezrobotnych 57. Możemy zatem stwierdzić, że stale powiększa się grupa osób poważnie zagrożonych zjawiskiem wykluczenie i marginalizacji. Gmina Bieruń pod względem wielkości dochodów na głowę mieszkańca mieści się w ścisłej czołówce województwa śląskiego. Jak stwierdza J. Czempas, w latach Bieruń pod względem dochodów ogółem na 147 gmin województwa śląskiego niebędących powiatami grodzkimi zajmował średnio 11 pozycję 58, choć większość, bo około 2/3 dochodów pochodzi z udziału w podatku od osób prawnych, fizycznych i innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej, głównie z górnictwa zarówno zlokalizowanej tu kopalni, jak i jej pracowników. 52 Maszynopis w posiadaniu autora. 53 A także pozostałych gmin wchodzących w skład powiatu, czyli Bojszów, Chełma Śląskiego, Imielina i Lędzin. Musimy jednak przyznać, że przeniesienie instytucji powiatowych było podyktowane przede wszystkim względami logistycznymi. 54 Natomiast Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ulokowano w Lędzinach. 55 Dane dotyczące bezrobocia w badanych gminach prezentujemy w tabeli nr Najwyższy wśród badanych gmin. Na takim samym poziomie kształtuje się ten wskaźnik dla całego powiatu bieruńsko-lędzińskiego, ale także i dla powiatu pszczyńskiego. 57 W ciągu 7 kwartałów o około 15%. Podobne zjawisko obserwujemy w skali całego powiatu. 58 J. Czempas, Nieźle gospodarują, w: Rodnia 2002, wrzesień. 9

10 Cieszyn Cieszyn to nieduże miasto na Śląsku Cieszyńskim, jedno z najstarszych miast Polski. W przeszłości stolica Księstwa Cieszyńskiego, obecnie główne miasto graniczne na naszej południowej granicy. Po 1975 roku znalazło się w granicach województwa bielskiego, a od 1 stycznia 1999 roku w województwie śląskim. Tu mieści się także siedziba powiatu cieszyńskiego oraz Euroregionu Olza. Pod koniec 2002 roku liczyło nieco ponad 37 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat dochody własne miasta kształtowały się na poziomie od 31,2 mln zł do 37,8 mln zł (per capita od 840zł do 1 020zł), zaś wydatki od 46,4 mln zł 56,7 mln zł, co lokuje miasto w grupie gmin o niskich dochodach w województwie śląskim. Liczba osób pozostających bez pracy od końca 2001 do końca września 2003 stale wynosiła nieco ponad Poziom bezrobocia oscylujący w przedziale 9,5-9,7% kształtował się poniżej średniej wojewódzkiej oraz na poziomie średniej powiatowej, jednakże zaobserwowaliśmy tendencję do obniżania się pozycji Cieszyna na tle innych gmin w powiecie. Natomiast w Cieszynie odnotowaliśmy jeden z najniższych poza Ustroniem wskaźnik obciążenia bezrobociem 59. W tym okresie zaobserwowano wzrost liczby i udziału bezrobotnych kobiet 60. Zmalało i to zdecydowanie bezrobocie osób do 24-ech lat 61. Natomiast wzrosła w tym okresie (o około 8%) liczba osób trwale pozbawionych pracy i w efekcie ich udział przekroczył 50% osób zarejestrowanych jako bezrobotne. Taki stan jest podyktowany zmianami w strukturze lokalnego przemysłu zmiany własnościowe takich firm, jak np. Polifarb, czy Zakłady Przemysłu Cukierniczego Olza, przede wszystkim migracja siedziby i centrów zarządzania do innych ośrodków miejskich doprowadziły do utraty wpływów z podatków od osób prawnych oraz szeregu cennych miejsc pracy. Cechę charakterystyczną cieszyńskiej społeczności stanowi duże zróżnicowanie religijne, gdzie obok siebie istnieje kilka wyznań: rzymsko-katolickie, ewangelicko-augsburskie, zielonoświątkowcy, wolni chrześcijanie, Adwentyści Dnia Siódmego i świadkowie Jehowy. Kobiór Kobiór to jednowioskowa gmina o ponad 500-letniej historii, leżąca pomiędzy miastami Tychy i Pszczyna wśród lasów Puszczy Pszczyńskiej 62. Ta niewielka osada zagrodnicza na polanie nad rzeczką Korzeniec do końca I wojny światowej znajdowała się w rękach książąt pszczyńskich, którzy potrafili wykorzystać bogactwo okolicznych lasów. Najpierw powstał tu folwark książęcy, w którego miejscu od 1820 roku znajduje się nadleśnictwo, a w 1852 roku książę pszczyński zbudował w Kobiórze nowoczesny tartak, który po kolejnych modernizacjach i rozbudowach oraz przekształceniach własnościowych ogłosił upadłość w 2002 roku. W północnej leśnej części gminy, nad Jeziorem Paprocańskim, zwiedzić można wspaniały zameczek myśliwski Promnice, ongiś własność książąt pszczyńskich. Korzystna renta położenia na południowych obrzeżach aglomeracji śląskiej, dogodne połączenia komunikacyjne (przy drogowych trasach Gdańsk Warszawa Katowice Bielsko-Biała Cieszyn i Wrocław Opole Bielsko-Biała i linii kolejowej Katowice Bielsko-Biała) oraz czyste środowisko powodują, że w Kobiórze chętnie osiedlają się mieszkańcy zadymionych miast śląskich. Obecnie Kobiór zamieszkuje mieszkańców. 59 Liczba bezrobotnych przypadająca na 100 osób pracujących. W Cieszynie wynosi 18. Najliczniejszą grupę bezrobotnych (28%) stanowią osoby do 25 roku życia. Ze świadczeń pomocy społecznej korzysta w Cieszynie około osób (4% populacji). Por. Tab. nr Choć jest to wskaźnik zdecydowanie najniższy w grupie badanych gmin na koniec 2002 r. w Cieszynie jako jedynej gminie udział bezrobotnych kobiet wynosił poniżej 50% - a także niższy niż średnia powiatowa. 61 W ciągu 7 kwartałów z 748 (2001) do 643 (2003) osób, czyli o około 15%, zaś udział obniżył się z 38% do 27%. I choć Cieszyn pod tym względem lepiej prezentuje się na tle powiatu i lokuje nieco powyżej średniej dla województwa, to zdecydowanie gorzej na tle największych miast. 62 Użytki leśne stanowią 82,0% powierzchni gminy. 10

11 Ostatnie ćwierćwiecze historii Kobióra przebiega w takt dokonujących się zmian administracyjnych. Wieś administracyjnie, gospodarczo, społecznie i kościelnie 63 była tradycyjnie związana z rzemieślniczo-rolniczym ośrodkiem miejskim Pszczyną. W 1977 roku stała się dzielnicą nowego, socjalistycznego miasta Tychy. Po czternastoletnim okresie tyskiej niewoli, w 1991 roku stała się samodzielną gmina, która od 1 stycznia 1999 roku weszła w skład powiatu pszczyńskiego. Dochody na mieszkańca gminy Kobiór kształtują się poniżej średniej wojewódzkiej i ogólnopolskiej 64. I choć na przestrzeni lat obserwujemy tendencję wzrostową rzędu kilkunastu procent 65 to Kobiór nie tylko zajmuje ostatnie miejsce w powiecie, ale co gorsza, wyraźnie odstaje od pozostałych gmin 66. Poważną, bo wynoszącą w 2003 roku 42,5%, pozycję w dochodach gminy stanowią dotacje i subwencje z budżetu państwa 67. Na sytuację dochodową gminy niekorzystnie wpływają zmiany zachodzące w lokalnej gospodarce, przede wszystkim upadek w 2002 roku największego miejscowego pracodawcy tartaku, co wprost przełożyło się na stosunkowo wysoki i najszybciej rosnący na tle powiatu poziom bezrobocia 68. Szczególnie niepokojące jest duże obciążenie bezrobociem, które w 2002 roku osiągnęło wartość 65 bezrobotnych na 100 pracujących. Nie maleje liczba bezrobotnych kobiet, choć obniża się ich udział 69. Z podobną tendencją mamy do czynienia w przypadku bezrobocia osób w wieku do 24 lat 70. Natomiast rośnie, i to gwałtownie, liczba i udział osób długotrwale pozostających bez pracy, a ich udział przekroczył 54% 71. W efekcie rolę lidera lokalnego rynku pracy wydaje się pełnić administracja samorządowa: Urząd Gminy, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Kultury, Publiczny Zakład Lecznictwa Podstawowego oraz instytucje edukacyjne: przedszkole i szkoły. Pozostałą przestrzeń wypełnia w głównej mierze handel oraz nisko kwalifikowane usługi, choć w Kobiórze ma swoją siedzibę Nadleśnictwo, działa także kilka prywatnych przedsiębiorstw produkcyjnych wdrażających nowe technologie. Generalnie jednak taka struktura rynku pracy nie może budzić zbytniego optymizmu, jeśli chodzi o problem przeciwdziałania zjawisku bezrobocia i kobiórzanie w dużej mierze znajdują zatrudnienie w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w innych miejscowościach. 63 Parafię rzymsko-katolicką w Kobiórze erygowano w 1919 roku, a kościół został wybudowany w roku Z.J. Orlik, Nad Korzeńcem. Szkic z dziejów Kobióra, Urząd Gminy, Kobiór 1996, s W 2000 roku dochód na głowę mieszkańca wynosił w gminie Kobiór 1264 zł, co stanowiło 82,1% średniej dla gmin w województwie i 89,8% dla gmin w kraju (GUS). 65 Z 1147 zł w roku 1999 do 1355 zł per capita w roku Wyraźnie przegrywa z gminami górniczymi. Dochód na mieszkańca w gminie Kobiór kształtuje się na poziomie 65% dochodu w gminie Miedźna, 60% dochodu w gminie Suszec i tylko 52% dochodu w gminie Pawłowice. Por. J. Pierończyk, Gminna sakiewka, w: Dziennik Zachodni w Pszczynie. Tygodniowy Dodatek Powiatowy do Dziennika Zachodniego 2002, nr 31(70) z 2 sierpnia oraz obliczenia własne na podstawie uchwały nr V/1/25/03 Rady Gminy Kobiór z 20 lutego 2003 r. w sprawie budżetu Gminy Kobiór na 2003 rok opublikowanej w Biuletynie Samorządowym Gminy Kobiór 2003, nr 1(40) kwiecień procentowy udział w tej pozycji posiada część oświatowa subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego. Zob. Uchwała budżetowa, op. cit. 68 Poziom bezrobocia w powiecie pszczyńskim na koniec sierpnia 2003 r. kształtował się na poziomie 11,6%. W tym samym okresie nominalnie najmniej mieszkańców spośród wszystkich gmin w powiecie (281, w tym 145 kobiet) było zarejestrowanych jako osoby bezrobotne. W przypadku Kobióra mamy do czynienia z najwyższym udziałem bezrobotnych w całej populacji (6,34% mieszkańców gminy), który od końca 2001 roku wzrósł o ponad ¼, ale za to najniższym bezrobociem kobiet, stanowiących 52% ogółu osób bez pracy zarejestrowanych w pszczyńskim PUP. Por. (bj), Robota w cenie, w: Dziennik Zachodni w Pszczynie Tygodniowy Dodatek Powiatowy do Dziennika Zachodniego 2003, nr 3(94) z 17 stycznia i BJ, Pracę najtrudniej znaleźć, w: Dziennik Zachodni Pszczyna 2003, nr 36(127) z 5 września oraz obliczenia własne. 69 Pod koniec 2001 r. kobiety stanowiły ponad 60% bezrobotnych w Kobiórze. Zmiana proporcji sprawiła, że na tle powiatu pszczyńskiego Kobiór wypada zdecydowanie lepiej. 70 W Kobiórze ten wskaźnik zmalał z 32% do 27%, zaś w powiecie tylko z 39,5% do 38%. 71 W ciągu 7 kwartałów o prawie 2/3 z 94 osób w grudniu 2001 r. do 155 osób we wrześniu 2003 r. Jest to najwyższa wartość wskaźnika w badanych gminach. 11

12 Tychy Zaliczające się do grona dużych miast województwa śląskiego Tychy, których historia sięga co najmniej roku 1467, leżą na południowych obrzeżach GOP-u na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych łączących Warszawę z Cieszynem oraz Kraków (Oświęcim) z Wrocławiem. Prawa miejskie uzyskały dopiero w 1934 roku. Natomiast zdarzeniem, które zdecydowanie odmieniło losy tego kilkunastotysięcznego miasteczka, była decyzja Prezydium Rządu z 1950 roku o budowie Nowych Tychów. W ciągu ostatniego półwiecza miasto przeszło szereg zmian obejmujących skokowe zmiany liczby mieszkańców i obszaru 72. Powyższe zmiany były wynikiem budowy szeregu osiedli nowego miasta, ale także dwóch reform administracyjnych: z połowy lat 70., kiedy to w granicach miasta znalazło się szereg sąsiadujących wsi i miasteczek, oraz z początku okresu transformacji, kiedy to w wyniku procesów secesyjnych od miasta odpadły prawie wszystkie przyłączone przed kilkunastu laty miejsowości m.in. badane Bieruń i Kobiór. Napływ ludności znajdujących zatrudnienie w okolicznych kopalniach węgla kamiennego i FSM odmienił społeczne oblicze miasta, choć jak twierdzi M. Lipok-Bierwiaczonek, mit surowego korzenia nie w pełni się potwierdza 73. Miasto-sypialnia, jakim były Tychy, wchodzi w okres transformacji z szeregiem poważnych problemów, takich jak załamanie się dochodów budżetowych, kwestia mieszkaniowa czy problem restrukturyzacji rynku pracy. Sytuację poprawiło uruchomienie w 1996 roku Podstrefy Tyskiej Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, obecnie jednej z najlepiej funkcjonujących w kraju. W ciągu 6 lat utworzono miejsc pracy, a łączna wartość inwestycji przekroczyła 1 mld złotych 74. W latach dochody własne miasta zawierały się w przedziale 254,8 mln zł 285,3 mln 75. Planowane w 2003 wydatki z budżetu gminy per capita osiągnęły wysokość zł, co plasuje Tychy najwyżej w gronie badanych gmin. Stopa bezrobocia w Tychach kształtuje się nieco poniżej średniej wojewódzkiej i średniej dla innych dużych miast. Tychy niekorzystnie prezentują się pod względem udziału kobiet wśród bezrobotnych 76 i bezrobocia osób do 24 lat 77. Natomiast zdecydowanie korzystniej pod względem udziału osób długotrwale bezrobotnych. Pomimo niewielkiego wzrostu pomiędzy grudniem 2001 a wrześniem 2003 udział takich osób nie przekroczył progu 50%. I jest zdecydowania mniej niż średnio w dużych miastach województwa i pozostałych badanych gminach. Profile polityczne badanych gmin Jednym z istotnych wymiarów uczestnictwa obywateli w życiu publicznym jest frekwencja w powszechnych głosowaniach. Poziomem tego miernika zajmiemy się w dalszej części pracy. W tym miejscu przyjrzymy się niezwykle interesującej w kontekście lokalnej aktywności cesze tej społeczności wykazującej pewien związek z frekwencją. Chodzi o skłonność do głosowania na kandydatów określonej opcji politycznej. W celu wyznaczenia profilu polity- 72 Kilkanaście tysięcy w latach 50., około 190 tys. pod koniec lat 80. i około 130 tysięcy w początkach XXI wieku. W latach 80. Tychy zaliczano do grona pięciu najrozleglejszych miast w Polsce. 73 Nowe miasto powstało na bazie mającej kilkuwiekowe tradycje osady, wchłaniając przy okazji okoliczne wsie i przysiółki. Zob. M. Lipok-Bierwiaczonek, Mit surowego korzenia a rzeczywistość kulturowa, w: Tychy. Problemy miasta i perspektywy ich rozwiązywania pod redakcją Marka S. Szczepańskiego, Urząd Miasta, Tychy Za 75 W roku 2003 odnotowano spadek do poziomu z roku Pomimo spadku liczby kobiet bez pracy o 1/10 na koniec 2002 r. i III kw r. odnotowano najwyższy udział spośród badanych gmin i zdecydowanie powyżej średniej wojewódzkiej i dla dużych miast. 77 Na koniec III kw bezrobotni do 24 lat stanowili prawie 30% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych pomimo spadku 1iczby takich osób od końca 2001 r. Jest to wartość wyższa o ponad 20% od średniej dla dużych miast w województwie i o 1/8 od średniej wojewódzkiej. Wśród badanych gmin jedynie w Bieruniu wśród bezrobotnych jest proporcjonalnie więcej młodych osób niż w Tychach. 12

13 cznego 78 badanych gmin poddaliśmy analizie wyniki wyborów prezydenckich, parlamentarnych i samorządowych oraz dwóch referendów: konstytucyjnego (1997) i akcesyjnego (2003) pod kątem ilości głosów oddanych na partie, kandydatów i opcje, które przypisaliśmy do jednej z czterech orientacji: prawicowej, centrowej, lewicowej bądź chłopskiej. Ponadto wyodrębniliśmy ugrupowania lokalne (w wyborach w 1993 roku). Z różnych powodów 79 zbiory poddanych analizie głosowań w poszczególnych gminach są różnicowane. Tab. 3 Orientacja polityczna bierunian Głosowanie Poparcie w populacji uprawnionych do głosowania 1 Prawicowa 3 Lewicowa 4 Centrowa 5 Chłopskie 6 Regionalne 2 Nieobecnych 7 Wybory parlamentarne 1991 r. 52,40% Wybory parlamentarne 1993 r. 26,14% 11,47% 6,21% 4,73% 3,68% 47,40% Wybory prezydenckie 1995 r. I tura 29,77% 24,20% 32,50% Wybory parlamentarne 1997 r. 14,91% 9,06% 7,60% 5,20% 49,10% Referendum uwłaszczeniowe 1996 r. 61,70% Nie/tak dla Konstytucji RP 1997 r. 24,84% 18,70% 56,50% Wybory samorządowe 1998 r. 66,10% 33,90% Wybory prezydenckie 2000 r. 12,53% 30,90% 12,50% 2,50% 38,30% Wybory parlamentarne 2001 r. 13,90% 15,20% 9,50% 5,00% 53,60% Wybory burmistrza 2002 r. I tura 46,10% 53,90% Wybory burmistrza 2002 r. II tura 20,97% 69,65% Nie/tak dla akcesji do UE 2003 r. 11,30% 51,70% 37,00% 1 Jako iloczyn frekwencji oraz głosów oddanych na daną opcję. Nie dotyczy Nieobecnych. 2 Ruch Autonomii Śląska, Przyszłość i Pojednanie (1993). 3 Nie w obu referendach (co stanowi pewnego rodzaju uproszczenie), PC, Ojczyzna, KPN, Solidarność, BBWR, UPR, KdR i Ojczyzna-LP (1993), Wałęsa (1995), Akcja Wyborcza Solidarność (1997), Krzaklewski i Łopuszański (2000), AWSP, PiS i LPR (2001). 4 SLD, UP i Partia X (1993) pozostałe SLD, Kwaśniewski (1995 i 2001). 5 UD i KLD (1993), UW (1997), Olechowski (2002), UW i PO (2001). 6 PSL, PSL-PL i Samoobrona (1993), PSL (1997), Lepper i Kalinowski (2000), Samoobrona i PSL (2001). 7 Poziom absencji wyborczej. W przypadku wyborów bezpośrednich burmistrza dotyczy II tury. Wyniki wskazują, iż bieruńska społeczność w powszechnych głosowaniach raczej udziela poparcia opcji prawicowej i centrowej niż lewicowej, a jedynie marginalnie chłopskiej. Jednakże radykalna zmiana preferencji wyborczych w skali kraju sprawia, że i w Bieruniu większość głosów pada na kandydatów lewicowych. Warto również zauważyć, że w 2001 roku za SLD opowiedziało o prawie 1/5 więcej bierunian niż za AWS w 1997 roku, zaś w wyborach samorządowych w 2002 roku SLD-UP i Samoobrona RP jako jedyne struktury partyjne wystawiły listy kandydatów zarówno do rady miasta, jak i powiatu. Formacja lewicowa zdobyła po jednym mandacie do obu ciał. Zdecydowanego poparcia udzielili mieszkańcy Bierunia akcesji Polski do struktur UE. Natomiast nie wyrazili swojego poparcia zarówno dla projektu powszechnego uwłaszczenia, jak i nowej Konstytucji RP. Na tle pozostałych gmin powiatu bieruńsko-lędzińskiego Bieruń wraz z podobnej wielkości miastem Lędziny, w którym ludność napływowa także ma znaczący udział, zajmuje pozycje po lewej stronie, natomiast zdecydowanie na prawo lokuje się w konfrontacji z preferencjami wyrażanymi w skali województwa czy kraju, gdzie w skrajnych przypadkach przyjmowane wartości różnią się nawet o 30%. Tab. 4 Orientacja polityczna cieszynian Poparcie Głosowanie Prawicowa Lewicowa Centrowa Chłopskie Regionalne Nieobecnych 78 Choć zdajemy sobie sprawę z niedoskonałości takiego miernika. 79 Chociażby z powodu braku samodzielności gmin. 13

14 Wybory Prezydenckie 1990 r. I tura 1 16,65% 23,66% 21,35% 35,70% Wybory Prezydenckie 1990 r. II tura 37,39% 13,41% 49,20% Wybory Parlamentarne 1991 r. 52,00% Wybory Parlamentarne 1993 r. 17,97% 20,23% 15,65% 2,49% 43,50% Wybory Prezydenckie 1995 r. I tura 21,18% 25,67% 7,84% 32,10% Wybory Prezydenckie 1995 r. II tura 31,30% 38,40% 30,30% Referendum uwłaszczeniowe 1996 r. 66,10% Nie/Tak dla konstytucji 1997 r. 15,68% 33,02% 51,30% Wybory Parlamentarne 1997 r. 12,11% 14,71% 15,93% 1,27% 46,90% Wybory Prezydenckie 2000 r. 8,13% 40,39% 14,18% 1,70% 32,80% Wybory Parlamentarne 2001 r. 9,73% 24,45% 8,80% 4,16% 51,10% Wybory burmistrza 2002 r. 19,72% 61,40% Nie/Tak dla akcesji z UE 2003 r. 9,49% 57,81% 32,70% Uwagi: 1 Prawicowa L. Wałęsa, Lewicowa W. Cimoszewicz i S. Tymiński, Centrowa T. Mazowiecki. Pozostałe jak w przypadku Bierunia. Cieszyńska społeczność zdecydowanie udziela swojego poparcia kandydatom i ugrupowaniom lewicowym i centrowym. Możemy wręcz stwierdzić, iż prawicy trudno tu liczyć na jakikolwiek sukces. Nie udało się to nawet w wyborach parlamentarnych w 1997 roku, kiedy to największe poparcie zyskała Unia Wolności. Jednakże pierwszym sukcesem opcji centrowej było zwycięstwo Tadeusza Mazowieckiego w wyborach prezydenckich w 1990 roku. Opcja chłopska nie odgrywa praktycznie żadnej roli. W wyborach municypalnych w 2002 roku 80 jedynie koalicja SLD-UP wystawiła kandydatów na radnych i odniosła umiarkowany sukces, a jej kandydat na burmistrza zajął dopiero 3 miejsce uzyskując tylko 13,7% oddanych głosów, czyli poparcie tylko nieco ponad 5% uprawnionych do głosowania. Gros mandatów zdobyły podobnie jak w Bieruniu - osoby startujące z list lokalnych komitetów, choć komitet SLD-UP uplasował się na drugim miejscu zdobywając ponad ¼ głosów, czyli poparcie rzędu 10,7% uprawnionych. Najwięcej głosów i radnych zdobył komitet urzędującego Burmistrza 81. Cieszyniacy w najwyższym stopniu wśród gmin w powiecie udzielili poparcia akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej. Na brak wyraźnych preferencji może wskazywać obserwacja, iż 3-ci uprawniony do głosowania poparł projekt powszechnego uwłaszczenia 82 i podobne poparcie uzyskał projekt Konstytucji RP. Tab. 5 Orientacja polityczna kobiórzan Głosowanie Poparcie w populacji uprawnionych do głosowania Prawicowa Lewicowa Centrowa Chłopskie Regionalne Nieobecnych Wybory parlamentarne 1991 r. 42,30% Wybory parlamentarne 1993 r. 35,73% 6,59% 11,58% 3,20% 3,76% 38,40% Wybory prezydenckie 1995 r. I tura 49,89% 11,79% 24,90% Nie/tak dla uwłaszczenia 1996 r. 56,75% 1,15% 42,10% Nie/tak dla Konstytucji RP 1997 r. 39,96% 13,04% 47,00% Wybory parlamentarne 1997 r. 36,79% 4,67% 7,42% 1,87% 41,60% Wybory samorządowe 1998 r. 61,10% 38,90% Wybory prezydenckie 2000 r. 19,89% 19,83% 16,39% 2,30% 38,60% Wybory parlamentarne 2001 r. 25,70% 9,05% 10,28% 4,68% 48,60% Wybory bezpośrednie wójta 2002 r. 45,20% 44,20% Nie/tak dla akcesji do UE 2003 r. 11,52% 52,48% 36,00% Uwagi jak w przypadku Bierunia. 80 Za 81 Na KWW Wspólnota dla Cieszyna oddano 39,8% ważnych głosów, co oznacza poparcie 15,4% uprawnionych. 82 Głosy na tak oddało w granicach 98% biorących udział w referendum. 14

15 Kobiórska społeczność w powszechnych głosowaniach jednoznacznie udziela swojego poparcia orientacji prawicowej, a jak pokazują wyniki wyborów parlamentarnych w 2001 roku na szczególne poparcie mogą liczyć kandydaci odwołujący się do związków z Kościołem katolickim 83. Uwagę zwraca zatem poziom uczestnictwa kobiórzan w niedzielnej mszy świętej, który możemy szacować w przedziale 75-80% dorosłej populacji 84. Jest to postawa dosyć charakterystyczna dla gmin wiejskich Ziemi Pszczyńskiej 85. Musimy jednak przyznać, że orientacja kobiórskiej społeczności na tle pozostałych gmin powiatu pszczyńskiego jest nie tylko najbardziej przesunięta na prawo, ale co nie mniej ważne, okazuje się najbardziej trwała. Poparcie dla ugrupowań i kandydatów prawicowych w gminie Kobiór w każdym z analizowanych przez nas głosowań okazuje się najwyższe, zaś dla partii i kandydatów lewicowych najniższe. Co więcej, w żadnym z nich nie zdarzyło się, by opcja lewicowa uzyskała więcej głosów niż prawicowa, co stanowi ewenement w skali powiatu 86. Warto dodać, że również orientacja centrowa (UD, KLD, UW i PO) cieszyła się większym poparciem we wszystkich analizowanych tu wyborach parlamentarnych. Na pewne poparcie mogą liczyć ugrupowania regionalne, jak np. Ruch Autonomii Śląska, którego kandydaci uzyskali największe poparcie w wyborach do Sejmiku Województwa Śląskiego 2002 roku na terenie Kobióra 87. Kobiórzanie jako jedyna społeczność w regionie zdecydowanie poparli projekt uwłaszczenia i równie zdecydowanie odrzucili projekt nowej Konstytucji RP. Jednoznacznie prawicowa orientacja nie przeszkodziła im udzielić zdecydowanego poparcia akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej, przekraczającego połowę uprawnionych do głosowania jako jedyna w powiecie 88 i jedna z nielicznych gmin wiejskich na badanym obszarze. Tab. 6 Orientacja polityczna tyszan Głosowanie Poparcie Prawicowa Lewicowa Centrowa Chłopskie Regionalne Nieobecnych Wybory prezydenckie 1990 r. I tura 22,05% 21,81% 37,70% Wybory prezydenckie 1990 r. II tura 40,40% 10,80% 48,80% Wybory parlamentarne 1991 r. 53,50% Wybory parlamentarne 1993 r. 22,10% 15,68% 9,79% 3,53% 1,87% 46,50% Wybory prezydenckie 1995 r. I tura 24,92% 20,93% 30,00% Wybory prezydenckie 1995 r. II tura 38,91% 31,19% 29,90% Referendum uwłaszczeniowe 1996 r. 62,40% Nie/tak dla konstytucji 1997 r. 20,51% 25,89% 53,60% Wybory parlamentarne 1997 r. 15,86% 13,70% 11,33% 2,63% 48,50% Wybory prezydenckie 2000 r. 10,63% 36,29% 13,15% 1,70% 35,20% Wybory parlamentarne 2001 r. 11,23% 20,33% 9,58% 4,45% 51,60% Wybory prezydenta 2002 r. I tura 15,65% 66,50% Wybory prezydenta 2002 r. II tura 15,88% 74,90% Nie/tak dla akcesji 2003 r. 8,84% 59,16% 32,00% 83 Poparcie dla LPR w tych wyborach wyniosło 31,1%, dla PiS 11,7%, a dla AWS 7,2%. Jednak tak dobry wynik LPR może po części wynikać z faktu migracji wyborców z tych okręgów, gdzie partia nie wystawiła swoich list. 84 Liczba wiernych średnio uczestniczących w niedzielnej mszy św. w latach wynosi odpowiednio: 2615 osób, 2625 osoby i 2508 osób. Trudno orzekać, czy zauważony wyraźny spadek jest początkiem trwałej tendencji spadkowej. Por. Wniebowzięta. Gazetka parafialna 6-19 stycznia Poza górniczą gminą Pawłowice z dużą grupą ludności napływowej, gdzie wybory wygrywa opcja lewicowa. 86 Nie zdarzyło się tak ani w 2000 r., gdy M. Krzaklewski pokonał A. Kwaśniewskiego niewielką różnicą głosów, ani w 2001 r., gdy LPR otrzymał prawie dwukrotnie więcej głosów niż SLD, a partie prawicowe łącznie otrzymały połowę oddanych głosów. W roku 1997 partie prawicowe otrzymały prawie ośmiokrotnie więcej głosów niż lewicowe. 87 Jednakże komitet nie zdobył żadnego mandatu, ponieważ nie przekroczył pięcioprocentowego progu. 88 Poza miastem Pszczyna. 15

16 Tyszanie wydają się mocno podzieleni w swoich preferencjach wyborczych. Do wyborów parlamentarnych 1997 roku raczej popierali opcję prawicową, zaś od wyborów prezydenckich skłaniają się ku opcji lewicowej. Generalnie w okresie pomiędzy 1990 a 2001 rokiem poparcie dla opcji prawicowej zmalało o połowę. Natomiast jedynym tyskim posłem w tym okresie jest kandydat SLD wybrany w 2001 roku. Poważną siłę stanowi opcja centrowa, która np. w wyborach parlamentarnych 1997 roku niewiele ustępowała dwóm pozostałym, a w wyborach prezydenckich 2000 roku nawet pokonała kandydatów prawicowych. Tyszanie w tym samym stopniu, co cieszyniacy poparli akcesję Polski do struktur UE 89. Słabo natomiast poparli projekt nowej Konstytucji RP w 1997 roku i nie poparli projektu powszechnego uwłaszczenia. W wyborach municypalnych w 2002 roku 90 kandydatów na urząd prezydenta miasta wystawiło 9 komitetów, w tym 4 pod szyldem partii: SLD-UP, POPiS, LPR i Samoobrona, a na radnych 11 komitetów, w tym 5 partyjnych: poza wymienionymi powyżej także Alternatywa. Wybory prezydenckie wygrał w drugiej turze dotychczas urzędujący Prezydent miasta startujący w ramach własnego komitetu 91. Kandydaci na prezydenta startujący w ramach komitetów partyjnych uzyskali łącznie ponad 50% głosów. Jeszcze większe poparcie uzyskali kandydaci na radnych z tych komitetów, na które oddano prawie 2/3 oddanych głosów, a w efekcie zdobyły 15 z 25 mandatów w radzie miasta. W radzie miasta zasiedli przedstawiciele 5 komitetów, w tym 3 partyjnych. Największą ilość głosów, a co za tym idzie także mandatów (7), otrzymała koalicja SLD-UP 92. Choć następne w kolejności POPiS i LPR uzyskały podobne poparcie (odpowiednio 16,3 i 16,2%), to wykazały się zdecydowanie najniższą efektywnością głosów, obsadzając jedynie 5 i 3 mandaty 93. Słabo choć osiągnął najwyższą efektywność głosów wypadł komitet prezydenta, którego kandydatów poparło tylko 9,3% głosujących, czyli nieco ponad 3% uprawionych, i który zdobył tylko 4 mandaty. Drugą siłą w wyborach okazał się komitet obywatelski Tychy Naszą Małą Ojczyzną, który uzyskał poparcie ponad 19% głosujących i obsadził 6 mandatów. Na marginesie prezentacji profili politycznych badanych społeczności warto zauważyć, iż w bezpośrednich wyborach w każdej z tych gmin sukces odniosły osoby dotychczas sprawujące funkcję wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. I to w zasadzie z reguły w I turze. Do wyjątków należą Tychy i Bieruń, gdzie konieczna okazała się dogrywka. W sieci lokalnych przetargów bieruńska mapa aktywności Uczestnictwo w wyborach Uczestnictwo bieruńskiej społeczności w podstawowych zachowaniach obywatelskich, do jakich należy zaliczyć udział w powszechnych głosowaniach, kształtuje się na średnim poziomie przyjmując wartości od 30,4% (II tura wyborów burmistrza w 2002 roku) do 67,5% (II tura wyborów prezydenckich w 1995 roku) 94 i utrzymuje się pomimo wahań na stałym poziomie. Więcej niż połowa uprawnionych wzięła udział w wyborach prezydenckich (1995 i 2000), wyborach parlamentarnych (1993 i 1997) oraz referendum akcesyjnym (2003). Natomiast zastanawiające jest, szczególnie w kontekście naszych rozważań, że do udziału w wyborach władz municypalnych daje się zmobilizować mniej niż co drugi z uprawnionych mie- 89 Takie zachowanie było charakterystyczne dla dużych miast województwa śląskiego. 90 Za: 91 W pierwszej turze zdobył prawie 30% głosów, a w drugiej, w której zmierzył się kandydatem koalicji SLD- UP, 63%. W obu turach uzyskał poparcie prawie 16% uprawnionych. 92 Otrzymała poparcie 25,1% głosujących, czyli 8,4%uprawnionych do głosowania. 93 KWW Prezydenta Dziuby 2,3% oddanych głosów na 1 mandat, KWW Mała Ojczyzna 3,2%, POPiS 3,3%, SLD-UP 3,6%, LPR 5,4%. 94 Zob. Wykres 1 Udział bierunian w powszechnych głosowaniach w latach na tle innych zbiorowości. 16

17 szkańców. Co ciekawe, frekwencja w bezpośrednich wyborach burmistrza (2002) okazała się niższa niż przed czterema laty, gdy wybierano jedynie radnych miejskich. Musimy odnotować, że mimo to frekwencja w Bieruniu jest wyższa choć z reguły nieznacznie od średniej krajowej i wojewódzkiej. Największe odchylenia na korzyść Bierunia odnotowano akurat w przypadku wyborów samorządowych w 1998 roku i w 2002 roku. W tym pierwszym przypadku o 1/6 powyżej średniej krajowej, zaś w 2002 roku o ponad 1/5 powyżej średniej wojewódzkiej. Natomiast w porównaniu z pozostałymi gminami powiatu, poza Lędzinami, Bieruń wypada zdecydowanie gorzej. Dostrzegalne jest, często wyraźne, zróżnicowanie frekwencji w poszczególnych dzielnicach miasta. Jak czytamy w relacji z wyborów samorządowych z 1998 roku, [f]rekwencja w obwodach wahała się od 58% (Ściernie) do 39 (szkoła nr 3 na osiedlu przy ul. Węglowej). Tradycyjnie była o około 15 punktów procentowych wyższa w starych częściach miasta niż na nowych osiedlach 95. Natomiast w przypadku wyborów samorządowych w roku 2002 frekwencja wahała się od 35 do 52% w poszczególnych komisjach obwodowych. Na uwagę zasługuje spadek głosujących (notowany w liczbach bezwzględnych) w dzielnicy Ściernie oraz zmniejszenie różnicy pomiędzy frekwencją w starym i nowym Bieruniu 96. Podsumowując musimy stwierdzić, że mieszkańcy Bierunia w najmniejszym stopniu zainteresowani są wpływaniem na kształt tego, co wydawałoby się najbardziej konkretne, czyli lokalnej władzy. Najsilniejszą formację stanowi tzw. partia nieobecnych, która ma największy udział w populacji uprawnionych do głosowania poza dwoma przypadkami (wyborami samorządowymi w 1998 roku oraz referendum akcesyjnym z 2003 roku) 97. Członkostwo w lokalnych organizacjach społecznych Kolejny interesujący nas miernik aktywności obywateli w życiu publicznym stanowi członkostwo w lokalnych organizacjach społecznych: stowarzyszeniach, organizacjach i inicjatywach parafialnych, inicjatywach funkcjonujących przy domach kultury, zespołach artystycznych oraz innych tego typu przedsięwzięciach. Liczba członków 98, zbadanych przez nas kilkunastu bieruńskich stowarzyszeń wynosi nieco ponad osób, jednakże 2/3 tej zbiorowości stanowią członkowie Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Pracowników KWK Piast 99 (SOZP). Do organizacji, które w skali lokalnej mogą zostać uznane za masowe zaliczymy ponadto Oddział Rejonowy Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów liczący 700 członków 100 oraz Klub Sportowy Piast skupiający 400 osób. Jednakże okazuje się, że istnieje duży rozdźwięk pomiędzy członkostwem deklarowanym a aktywnym. Wg oświadczeń respondentów w działania organizacji włącza się jedynie co piąty członek 101, czyli nieco ponad 300 osób. Kilkaset osób skupiają różnorodne organizacje i inicjatywy parafialne, zarówno o charakterze modlitewnym, jak np. Bractwo Różańca Świętego, jak też ogólnospołeczne, np. Oddział Akcji Katolickiej, Parafialny Zespół Charytatywny, czy Apostolstwo Dobrej Śmierci. Formą aktywności obywatelskiej jest wolontariat. Najliczniej objawia się przy okazji dorocznych Finałów WOŚP. W 2002 roku udało się zmobilizować grupę 60 osób, rok później już 95 Zz, Duże zmiany, w: Nowe Echo 1998, nr 42 z 20 października. 96 Prawie wszystko o wyborach, w: Rodnia 2002, nr 138 listopad. 97 A. Wyka i A. Kościański za jedną z przyczyn absencji wyborczej, tak w wymiarze etycznym, jak i psychologicznym skłonni są uznać brak poczucia bycia docenionymi i szanowanymi jako potencjalni i faktyczni wyborcy. A. Wyka i A. Kościański, Elementy wzoru obywatela w świetle oczekiwań Polaków A.D Bariery świadomości obywatelskiej, maszynopis. 98 Do podawanych wartości liczbowych zarówno co do ilości osób aktywnych, jak i wysokości budżetów należy podchodzić niezwykle ostrożnie z uwagi na deklaratywny charakter informacji oraz trudności klasyfikacyjne. Ponadto w przypadku niektórych zbadanych organizacjach, z uwagi na brak informacji o zrealizowanych inicjatywach, trudno orzec, czy faktycznie prowadzą działalność, czy wyłącznie ją deklarują. Por. uwagi zawarte w tekście R. Skrzypiec, Tyskie stowarzyszenia Raport z badań, w: Lokalne..., op. cit., s W ich poczet zaliczono praktycznie całą załogę. 100 Niestety nie dysponujemy informacjami, jaką część członków stanowią bierunianie. 101 W wyliczeniu pominięto SOPZ, po jego uwzględnieniu współczynnik ten spada do około 7%. 17

18 Poza tym w działania organizacji włącza się niewielka rzesza kilkudziesięciu osób. Jednak z uwagi na fakt, że organizacje zatrudniają stosunkowo niewiele płatnego personelu (dwadzieścia kilka osób 103 ), to musimy stwierdzić, że większość realizowanych przez te podmioty działań na terenie gminy odbywa się dzięki nieodpłatnemu zaangażowaniu mieszkańców 104. Pewna grupa mieszkańców angażuje się także w działalność miejscowych zespołów folklorystycznych i artystycznych oraz chórów. Dobroczynność publiczna Interesującym miernikiem aktywności obywateli jest skłonność do dobroczynności publicznej, przejawiająca się ilością podejmowanych na danym terenie inicjatyw charytatywnych. W latach na terenie Bierunia zorganizowano kilkanaście imprez o takim charakterze. Począwszy od roku 2002 miasto na stałe zagościło na mapie Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. W trakcie zorganizowanych tu dorocznych finałów tej akcji zebrano zł i zł 105. W ramach stałej działalności Parafialny Zespół Charytatywny przy parafii św. Bartłomieja w 2002 roku zebrał zł. Musimy jednak stwierdzić, że typowe kwesty pieniężne czy zbiórki darów rzeczowych zastępują imprezy łączące ideę dobroczynności publicznej z rozrywką i zabawą. Cieszą się one dużym zainteresowaniem mieszkańców i przynoszą w miarę realne dochody: Festyn parafialny zł, Festyn Otwartych Serc zł, Nasze biesiadowanie zł. Dosyć dużą popularnością cieszy się honorowe krwiodawstwo. W zorganizowanym przez bieruńskie Stowarzyszenie Nasz Region w 2002 roku cyklu pięciu akcji wzięły udział 293 osoby oddając 150 litrów krwi. Sporą aktywność na tym polu wykazuje także środowisko licealistów. Spora część inicjatyw charytatywnych ma na celu udzielenie wsparcia innym niż bieruńska społecznościom. Taki charakter mają zbiórki na rzecz powodzian, akcja Mój szkolny kolega z Afryki czy kwesta na rzecz ofiar lawiny w Tatrach w styczniu 2003 r 106. Pozostałe formy uczestnictwa Mieszkańcy licznie uczestniczą w typowych dla małych społeczności inicjatywach, jakimi są różnorodne festyny, np. Dni Bierunia, Noc Świętojańska, Nasze biesiadowanie czy imprezy masowe 107. Chętnie spotykają się z władzami na cyklicznie organizowanych spotkaniach, a nawet sami je organizują, np. w sprawie zasad wykupu mieszkań zakładowych 108. Kolejną formą publicznej aktywności obywateli stanowią indywidualne interwencje u władz miasta. W tej kategorii pojawiają się zarzuty do planu zagospodarowania przestrzennego 109 oraz publikowane na łamach prasy listy czytelników. W latach na łamach pisma Nowa Rodnia 110 opublikowano 5 wystąpień, w których poruszano kwestię struktury zatrudnienia w Urzędzie Miasta, a w szczególności palący problem nepotyzmu 111. Wskazano też 102 Zob. I. Panfil, Zagrała orkiestra bieruńskich serc, w: Rodnia 2003, nr 141 luty. M. Chorzewska, A. Wadas, zz, Po raz drugi w Bieruniu zagrała Orkiestra, w: Nowa Rodnia 2003, nr 1 (12) styczeń. 103 Trzy organizacje zatrudniają prawie 80% wszystkich pracowników: Stowarzyszenie na rzecz Osób Niepełnosprawnych Radość Życia (8 osób) oraz dwa kluby sportowe Unia (5) i Piast (6). 104 Np. kilkunastu ochotników z nowobieruńskiej OSP przepracowało w 2002 roku społecznie godziny. Zob. Z. Zając, Strażacy (z Nowego Bierunia) krytykują Urząd, w: Nowa Rodnia 2003, nr 3 (14) marzec. 105 Zob. zz, Gorące serca bierunian, w: Nowa Rodnia 2002, nr 0 luty. 106 W katastrofie ucierpieli uczniowie tyskiego Liceum Ogólnokształcącego. W Bieruniu na ten cel zebrano około zł. 107 Np. w IV edycji Rajdu rowerowego wzięło udział ponad 200 uczestników. Zob. Raj rowerowy, w: Rodnia 2003, nr 147 sierpień. 108 Z. Zając, Kupić czy nie kupić?, w: Nowa Rodnia 2002, nr 1 marzec. 109 W latach wniesiono cztery zarzuty. Rada Miasta Bieruń odrzuciła trzy w całości, a jeden częściowo. 110 Skoncentrowaliśmy się na analizie jedynie opozycyjnego, lokalnego tytułu prasowego Nowa Rodnia. 111 Czy w Urzędzie pracują klany rodzinne?, w: Nowa Rodnia 2002, nr 3 maj. 18

19 na zjawisko klientelizmu przy zlecaniu realizacji zamówień publicznych i dyskryminację bieruńskich firm 112. Oba zjawiska destabilizują lokalny rynek pracy. Oburzenie wywołują próby niedopuszczalnej ingerencji władz w funkcjonowanie lokalnej sceny publicznej 113, w tym szczególnie dokonywane w przeddzień wyborów samorządowych 114. Miasto Bieruń było także świadkiem protestów pracowniczych. W ramach górniczej akcji, która objęła cały Śląsk, związkowcy z miejscowej kopalni zablokowali w kilku miejscach drogi 115. W ujęciu R. D. Putnam wysokie czytelnictwo gazet obok zwartej sieci stowarzyszeń, deklarowanego zaufania społecznego oraz wysokiej frekwencji w powszechnych głosowaniach składają się na współczynnik wspólnoty obywatelskiej 116. Społeczność Bierunia jest adresatem kilku tytułów prasowych, zarówno lokalnych, jak i ponadlokalnych, dzienników, tygodników i miesięczników. Dla nas najbardziej interesujące są dwa wydawane własnym sumptem miesięczniki: Rodnia. Miesięcznik społeczno kulturalny gminy Bieruń oraz Nowa Rodnia. Gazeta niezależna. Wywodzące się z tego samego pnia periodyki o czym może świadczyć podobieństwo nazw zajmują przeciwstawne, a często wręcz wrogie pozycje na lokalnej scenie politycznej. Wydawcą powstałej w 1992 roku Rodni jest od paru już lat Zarząd Miasta Bierunia. Dzieje tego tytułu okazują się tyle ciekawe, co i charakterystyczne dla dokonujących się w lokalnych społecznościach przemian władzy i uczestnictwa obywatelskiego. Jak pisze Zbigniew Zając, [w] latach wychodziła Rodnia wymyślona przez A. Lysko, K. Tabakę, J. Zmieskola, Z. Zająca i jeszcze parę osób z Lędzin, by Nasz Kraik (takiej używaliśmy nazwy) miał gazetę piszącą o swoich wielkich-małych sprawach. Gazeta stała się ważną cząstką życia społeczności lokalnej. Gdy usiłowaliśmy zachować niezależność, okazało się, że jest to warunek naszego być albo nie być. Przecież za nasze pieniądze nie możemy być krytykowani mówili sprawujący władzę. (...) W 1996 roku pozbyto się dotychczasowego zespołu i zlecono wydawanie gazety fachowcom. Gdy nam odbierano, była gazetą czterech z pięciu gmin tworzących powiat bieruńsko-lędziński. Dochodziła do 3000 egz. nakładu i 20 stron objętości. (...) Dziś wydawana jest w jednej gminie, ma 1/3 tamtego nakładu, mniej niż połowę tamtej objętości. Nie zostało z niej nic z tego, co wówczas wprowadziliśmy, nawet winieta była niedobra 117. Pierwszy redaktor pisma Alojzy Lysko wskazuje na niebagatelną rolę, jaką odegrała Rodnia dla kształtowania się obecnej wspólnoty powiatowej. Jednakże, jak dalej stwierdza, [t]ej kluczowej misji, jaką prowadziła pierwsza Rodnia niestety niektórzy nie dostrzegali lub dostrzegali, lecz nie potrafili należycie docenić, skoro tak lekką ręką oddali gazetę prawom rynku 118. Natomiast pierwszy numer pisma Nowa Rodnia pojawił się w lutym 2002 roku w dużym stopniu za sprawą pierwszego bieruńskiego Finału WOŚP. Motywacją do wydawania niezależnej gazety były z pewnością zbliżające się wybory municypalne. Ponadto Parafialny Oddział Akcji Katolickiej przy parafii św. Bartłomieja wydaje swój kwartalnik. Wychodzi tu także Gazeta Powiatowa. Bieruńskie organizacje pozarządowe Zinstytucjonalizowaną bieruńską scenę publiczną zapełnia 27 stowarzyszeń mających tu swoją siedzibę i prowadzących działalność na terenie miasta i powiatu oraz Bieruńska Fundacja Inicjatyw Gospodarczych, w której udziałowcem jest także gmina. Stan bieruńskiego trze- 112 Listy do redakcji, w: Nowa Rodnia 2002, nr 5 lipiec, s J. Długoń-Kaczyńska, Stowarzyszenia do kąta, w: Nowa Rodnia 2003, nr 6-7 (17-18) lipiec-sierpień, s T. Kaczyński, Wybory ważna rzecz!!!, N. Jaromin, List otwarty, oba w: Nowa Rodnia 2002, nr 3 maj. 115 Piast protestuje, w: Rodnia 2003, nr 149 październik. 116 R.D. Putnam i inni, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak Fundacja im. S. Batorego, Kraków-Warszawa 1995, passim. 117 Z. Zając, Dziesięć lat później, w: Nowa Rodnia 2002, nr 2 kwiecień. 118 A. Lysko, To była żywa i pożyteczna gazeta. Zapiski pierwszego redaktora, w: Rodnia 2002, nr 132 czerwiec. Pismem związanym z Rodnią jest wychodząca w sąsiedniej gminie Bojszowy Nasza Rodnia. 19

20 ciego sektora zrelacjonujemy w oparciu o wyniki badania Gminne inicjatywy obywatelskie Historia bieruńskich stowarzyszeń sięga nawet XIX wieku i okresu dwudziestolecia międzywojennego. W 1896 roku powstała jedna z działających do dziś dnia OSP, w 1925 roku założono Klub Sportowy Unia, a w następnym Koło Pszczelarzy Bieruń. Następne organizacje wpisują się w powojenną historię, choć z działających dziś w okresie PRL-u powstały tylko dwie kolejna OSP oraz Niemiecko-Polskie Stowarzyszenie Partner Guldenfingen. W tym czasie udało się także utworzyć zespół folklorystyczny Bierunianki oraz Komitet Organizacyjny Obchodów 600-lecia nadania praw miejskich dzielnicy Tychy-Bieruń Stary, który w 1999 roku przeszedł proces instytucjonalizacji zmieniając status poprzez powołanie na dotychczasowej bazie członkowskiej Stowarzyszenia Miłośników 600-letniego Bierunia. Zdecydowana większość około ¾ organizacji powstała już w III RP, jednakże tylko kilka z działających obecnie stowarzyszeń powstało w okresie rewolucji uczestnictwa, czyli do roku Wiele z nich to organizacje nowe, założone w okresie ostatnich 2-4 lat, a więc mające jeszcze przed sobą wyzwania związane z kryzysem trwania. Bieruńskie stowarzyszenia skupiają przeciętnie w swoich szeregach po nieco ponad 110 osób, choć najczęściej po kilkadziesiąt osób. Jak już wcześniej wspomniano, tylko w czterech liczba członków przekracza 100 osób, a dwie z tych organizacji może uchodzić za masowe (SOZP i PZERiI). Natomiast tylko 5 organizacji liczy poniżej 50 osób. Co więcej, prawie każde deklaruje a zdecydowana większość zawsze że w jego pracy uczestniczą także wolontariusze 120. Aktywność organizacji przejawia się na wielu polach i przybiera różnorodne formy. Najczęściej deklarują działalność w zakresie sportu, rekreacji, turystyki i wypoczynku oraz pomocy społecznej, samopomocy i działalności charytatywnej. Poza tym podejmują także działalność w zakresie oświaty, edukacji i wychowania, hobby i rozwoju zainteresowań, ekologii i ochrony środowiska oraz sztuki, kultury i ochrony zabytków. Najpopularniejszą formą działania jest bezpośrednie dostarczanie usług członkom, podopiecznym i klientom. Zadania realizowane są także poprzez edukację społeczną i kształtowanie opinii publicznej oraz organizowanie szkoleń, treningów dla organizacji. Zaobserwowaliśmy duże zróżnicowanie bieruńskich stowarzyszeń pod względem wielkości budżetów oraz ich struktury. Równie dużo dysponuje poważnymi środkami w przedziale od 100 do 500 tysięcy złotych, jak kwotą kilkuset złotych. Pozostałe posiadają od kilku do kilkudziesięciu tysięcy. Najzasobniejszymi stowarzyszeniami są dwa kluby sportowe Unia i Piast oraz SOZP. Dochodami SOZP są wyłącznie składki członkowskie odprowadzane przez pracowników kopalni. Natomiast w strukturze dochodów obu klubów wyróżniają się dwa rodzaje źródeł dotacje z budżetu miasta oraz dochody z działalności gospodarczej 121. Generalnie możemy stwierdzić, że bieruńskie stowarzyszenia działają w oparciu o środki lokalne: składki członkowskie stanowią zasadnicze 122 źródło dochodów dla 6 organizacji, z dotacji samorządowych korzysta 5 organizacji, w przypadku tych środków ich udział w budżetach organizacji przekracza 90%, 6 korzysta z darowizn od firm, a 3 osiąga przychody z działalności gospodarczej. Tylko jedno bieruńskie stowarzyszenie uzyskało wsparcie od innej organizacji pozarządowej, a żadne nie korzystało ze środków z pomocy zagranicznej (np. z unijnych funduszy PHARE, SAPARD). 119 Zrealizowanego przez Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej i Stowarzyszenie Biuro Inicjatyw Społecznych w 2003 roku Badania terenowe realizowali studenci socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Badaniu poddano 16 spośród 27 bieruńskich stowarzyszeń. 120 Tylko 2 z 16 organizacji odpowiedziało, że nigdy nie korzysta z pomocy wolontariuszy, zaś 10 stwierdziło, że zawsze. 121 W 2002 roku oba kluby otrzymały po zł z budżetu miasta w formie dotacji, co dla Unii stanowi około 30% wszystkich dochodów, zaś działalność gospodarcza przyniosła 50%. Dla Piasta 50%, a działalność 45%. Na pozostałe składają się składki członkowskie oraz darowizny od firm. Szacunkowe budżety wynoszą odpowiednio zł i zł. 122 Co najmniej 50-procentowy udział w budżecie. 20