«KANAŁ AUGUSTOWSKI KILOMETRY HISTORII»

Transkrypt

1 МИНИСТЕРСТВО СПОРТА И ТУРИЗМА РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ НАЦИОНАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ТУРИЗМУ Текст на польском языке составлен Л.В. КОСТЮКОВИЧ на основе контрольного текста экскурсии «АВГУСТОВСКИЙ КАНАЛ КОЛЫБЕЛЬ ТРЕХ НАРОДОВ» (Автор: С.В. СЛОВИК) «KANAŁ AUGUSTOWSKI KILOMETRY HISTORII» («АВГУСТОВСКИЙ КАНАЛ КОЛЫБЕЛЬ ТРЕХ НАРОДОВ») КОНТРОЛЬНЫЙ ТЕКСТ ЭКСКУРСИИ Рецензент: служебный переводчик Отдела содействия торговле и инвестициям Посольства Республики Польша в Минске З.С. ШОЛОМИЦКАЯ Минск 2006

2 МИНИСТЕРСТВО СПОРТА И ТУРИЗМА РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ НАЦИОНАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ТУРИЗМУ «СОГЛАСОВАНО» ЗАМЕСТИТЕЛЬ МИНИСТРА СПОРТА И ТУРИЗМА РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ Ч.К. ШУЛЬГА 2006 г. «УТВЕРЖДАЮ» ДИРЕКТОР УП «НАЦИОНАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ТУРИЗМУ» Ю.А. ХОДЬКО 2006 г. «KANAŁ AUGUSTOWSKI KILOMETRY HISTORII» («АВГУСТОВСКИЙ КАНАЛ КОЛЫБЕЛЬ ТРЕХ НАРОДОВ») КОНТРОЛЬНЫЙ ТЕКСТ ЭКСКУРСИИ Настоящая документация не может быть полностью или частично воспроизведена, тиражирована и распространена в качестве официального издания без разрешения УП «Национальное агентство по туризму» Минск 2006

3 Od najdawniejszych czasów ludzkość marzyła o możliwości poskromienia żywiołów wodnych. Przestworza wodne dawały nie tylko żywność i możliwość otrzymania zbiorów rolnych na oraszanych polach, lecz stały się dla człowieka możliwością poruszać się po globie, stały się drogą do przewozu towaru. Cała historia ludzkości jest związana z wykonaniem robót hydrotechnicznych. Pierwsze sztuczne rzeki kanały powstały ponad 4000 lat temu w starożytnym Egipcie, Babilonie i Chinach. Dzięki staraniom ludzi w zbudowaniu kanałów były połączone wodozbiory Nilu i Morza Czerwonego, rzek Jandzy i Huanche. W Europie budowa kanałów zaczęła się tylko z początkiem rozwoju przemysłu. Niezmierny wkład w sprawę zkanalizowania Europy wniosły Włochy (kanały Wenecji i Mediolanu) i Hollandia. Od XVI wieku budowa kanałów w Europie zaczyna nabierać charakteru masowego, konstrukcje i projekty stają się co raz bardziej złożone. XIX wiek to wiek pary i elektryczności. Jest on związany z przebudową dróg wodnych, dostosowaniem ich do nowopowstających środków transportu. Z rozwojem (W miarę rozwoju) przemysłu na całym świecie wzrasta ilość przewozów tak lądowych, tak i drogą wodną. Te zmiany odbywały się nie tylko w Europie Zachodniej. Zostały zrealizowane ciekawe projekty w Szwecji, Rosji, na Nowym kontyneńcie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Powstałe w tym okresie sztuczne komunikacje wodne były oparte na systemie śluz typu komorowego. One były wykonane z materiałów przyrodniczych kamienia lub drewna i korzystały z wód jezior lub rzek. Nawigacja na rzekach na przeciągu wielu lat była najtańszym środkiem komunikacji. Otoczenie polityczne ostatniego króla Polski Stanisława Poniatowskiego było orientowane na Europę. W ch latach XVIII wieku został stworzony program sieci dróg wodnych Rzeczypospolitej. Po stronie tych projektów wystąpili Józef Wybicki i Jan Ferdynand Naks. Za środki Machała Kazimierza Ogińskiego w ХVШ wieku został zrealizowany projekt kanału, który połączył wodozbiory rzek Jasieldy i Szczary (w ten sposób połączono rzeki Niemen i Dniepr). Drugą po królu osobą w Wielkim Księstwie Litewskim podskarbij Antoni Tyzengauz wpływał na budowę Kanału Królewskiego, który połączył rzeki Pinę i Muchawiec, a przez nie Dniepr z Bugiem. Aktywne poszukiwanie nowych wariantów komunikacji było wynikiem napiętych stosunków z Prusami, które w osobie Fryderyka 3

4 Wielkiego dążyły do przyłączenia Pomorza Gdańskiego, do wprowadzenia kwindzińskich oddziałów celnych i za wszelką cenę nie chciały dopuścić kupców z Europy Wschodniej do Gdańska. W tych warunkach powstała potrzeba znalezienia nowego wyjścia do Bałtyku. Wybór padł na ziemie kurlandzkie Wentspils i Liepaje. Ale daleko idące plany króla Augusta zaginęły razem z państwem. Istniejące wówczas kanały (Ogińskiego i Królewski) były prymitywne, nie posiadały niezbędnego wyposażenia do podnoszenia poziomu wody i wkrótce stały się płytkie. Nowe władze doprowadziły je do normalnego stanu dopiero po 50 latach. Idea budowy i połączenia wodnego Narewa (Narwi) i Niemna pojawiła się o wiele wcześniej. Źródła tej idei można odnaleźć w epoce Renesansu. Później podobne rozwiązanie było częścią połączenia wszystkich systemów wodnych Polski. Bardziej realne kształty projekt otrzymał na Kongresie Wiedeńskim po porażce Napoleona (1815 rok). Królewstwo Polskie wtedy wchodziło w skład Imperium Rosyjskiego z zachowaniem pozorów suwerenności. Po zakończeniu wojny zaczeło się odrodzenie przemysłu górniczego, tekstylnego. Niezbędnymi warunkami dalszego postępu gospodarczego i rozwoju handlu było stworzenie dobrego systemu dróg. Realizacja podobnych inwestycji była możliwa tylko kosztem zwiększenia podatków od rolnictwa. Wiele produktów rolnych i niektóre artykuły przetwórstwa były eksportowane do krajów Europy Zachodniej. Główną przeszkodą zwiększenia eksportu stało się to, że terytorium, gdzie przechodziła żegluga (głównych rzek Białorusi, Litwy i Polski Wisły i Niemna) znalazło się pod kontrolą Prus. W latach rząd berliński dążył aby otrzymać zezwolenie od Rosji na bezcłowy przewóz swoich towarów do Chin. Berlin podjął szereg kroków, które wkrótce doprowadziły do wojny celnej i początku blokady gospodarczej. Prusy zablokwały dostęp produkcji rolnej z Polski do portów morza Bałtyckiego. To była odpowiedź na wprowadzenie przez rząd Polski zakazu i ograniczeń wwozu na rynki polskie obcej produkcji przemysłowej. Przewidując dalszy rozwój wydarzeń Ministrowi Finansów Franciszkowi Ksaweremu Lubeckiemu razem z Ministrem Spraw Wewnętrznych i policji hrabiemu Antoniemu Mostowskiemu w styczniu 1822 roku udało się skłonić cesarza do przyjęcia smiertelnego dla Niemców planu. Polegał on na stworzeniu obwodowej arterii wodnej, która połączyłaby Wisłę z Niemnem i jego dopływy Dubissy i Wientawy z wyjściem do portów w Windawie (obecna nazwa Wentspils na Łotwie). W taki sposób 4

5 statki mogły spokojnie omijać tereny Prus doprowadzając do upadku wzbogacone handlem z Polską, Litwą i Białorusią miasta pruskie. Realizacja tego planu wymagała wybudowania dwóch sztucznych systemów wodnych. Jeden to kanał Augustowski (od rzeki Bebrzy do Niemna), a drugi Wendzpilski (między Dubissą a Wendawą). Ten plan jako środek nacisku na Prusy odegrał swoją rolę w historii. Fakt podjęcia decyzji o budowie i poszukiwanie nowych rynków zbytu dla produkcji rolnictwa i przemysłu polskiego wywołał to, że Prusy zaproponowały w marcu 1825 roku podpisanie kompromisu (Konwencja Berlińska), co naprawdę oznaczało kapitulację Prus w tym regionie. Prusy i dalej stosowały cła w stosunku do przewożonych towarów, ale były to kwoty symboliczne. Polacy zaś, zastosowali bardzo wysokie cła od importowanych tekstyliów w obronie produkcji własnej z Łodzi. Bez względu na powstałe zmiany w sytuacji gospodarczej z sąsiadem pruskim, kanał Narew-Niemen został wybudowany. Po zbudowaniu nowej arterii transportowej została zauważona realna szansa ożywienia sytuacji gospodarczej północno-wschodniej części kraju i wzmocnienia kontaktów gospodarczych Królewstwa Polskiego z Litwą. W całym Królestwie nie było żadnego przedsiębiorstwa, które mogłoby podjąć się zaprojektowania i wykonania tak poważnej inwestycji jak wybudowanie kanału Augustowskiego. W międzyczasie mimo pewnych oporów, sporządzenie projektu i wykonanie całej inwestycji powierzono wojsku. W Królestwie Polskim zamieszkiwało dużo byłych oficerów wojsk napoleońskich, zarówno Polaków jak i Francuzów, posiadających gruntowne wykształcenie techniczne. Wiosną 1823 roku Wielki Książe Konstanty rozkazał Szefowi Kwatermistrzostwa Generalnego, generałowi Maurycemu Hauke, sporządzenie projektu technicznego oraz przygotowanie do podjęcia prac w terenie. Generał Hauke powierzył projektowanie i praktyczną realizację ówczesnemu pułkownikowi Ignacemu Prądzyńskiemu. W swoich pamiętnikach Prądzyński tak opisuje historię powstania Kanału Augustowskiego: "Po ukończeniu demarkacji granic z Prusami, dostałem polecenie zrobienia projektu kanału, który by połączył Wislę z Niemnem. Była to myśl podobno księcia Lubeckiego, ażeby zaprowadzeniem linii spławnej od Wisły przez Niemen aż do Windawy nad morzem Bałtyckim, a idącej ciągle krajami pod panowaniem cesarza rosyjskiego, usamowolnić cały handel Polski i Litwy od tranzytu pruskiego. Myśl ta 5

6 przypadła do przekonania cesarzowi Aleksandrowi, dał więc w tej mierze swoje rozkazy bratu Konstantemu, który wszystko to potraktował po wojskowemu. Polecił uskutecznienie robót przygotowawczych, o ile się tyczyło przestrzeni między Wisłą a Niemnem, generałowi Haukemu, jako naczelnikowi wszystkich korpusów uczonych polskiego wojska. Hauke zaś mnie do tej czynności wyznaczył. Ja się zrazu wzbraniałem, ponieważ istotnie nie miałem się za dostatecznie usposobionego w części technicznej. Przecież nalegania mego zwierzchnika przemogły mój upór. Mówił mi on i to dość sprawiedliwie: Ja na żaden sposób nie mogę księciu powiedzieć, że w polskich korpusach artylerii, inżynierii i kwatermistrzostwa nie mam oficera, co by potrafił zrobić projekt kanału. Jeśli sam się nie chcesz tego podjąć, powiedz mi, ale pod odpowiedzialnością twego sumienia, kto to lepiej od ciebie zrobi? Wyjechałem więc w Augustowskie, zabrawszy ze sobą całą brykę książek, z których dopiero w drodze uczyłem się sztuki zakładania kanałów, prostowania rzek itp. W latach wykonałem dokładny projekt całego dzieła, które następnie dokonane zostało. Dzieło to uważam za moje arcydzieło przez wzgląd na moje bardzo niedostateczne usposobienie do robót tego rodzaju. Jeszcze nie był projekt wykończony, ale tylko była niewątpliwość o możliwości jego wykonania, gdy przyszedł carski ukaz, aby niezwłocznie wzięto się do dzieła i nieograniczony kredyt otwarty na jego wykonanie. Ogólny zaś nadzór powierzono generałowi Malletskiemu, jako naczelnikowi inżynierii. Cały projekt kanału składał się z wielu rysunków, bardzo starannie wypracowanych, z niejaką nawet kokieterią, gdym go wykańczał dostałem właśnie na przełożonego generała Malletskiego, a wkrótce zostałem osadzony w więzieniu u Karmelitów. Mallet, ów mój dawny komendant w korpusie inżynierii, sądząc, że ja się z tej przepaści nie wydobędę, umyślił przywłaszczyć sobie moje dzieło. Podał więc mój projekt za swój, a podpisy moje, znajdujące się na każdym rysunku własnoręcznie poskrobał i siebie podpisywał". Wiosną 1824 roku Ignacy Prądzyński przekazał swojemu zwierzchnikowi generałowi Hauke przygotowany projekt techniczny odcinka połączenia rzeki Narwi z rzeką Niemen. Pierwszym etapem połączenia Narwi z portem w Windawie miał być Kanał Augustowski. Prądzyński przygotował trzy warianty tego połączenia: - pierwszy wariant przewidywał połączenie górnej Narwi z rzeką Świsłoczą i Niemnem w rejonie Grodna: 6

7 drugi wariant prowadził trasą przez połączenie kanałowe górnej Biebrzy z rzeką Tatarką i Łososiną, wpadającą do Niemna, trzeci wariant przewidywał połączenie Biebrzy przez rzekę Nettę i jeziora augustowskie do Czarnej Hańczy. Do realizacji przyjęto wariant trzeci, który uznano za najbardziej uzasadniony, przede wszystkim z uwagi na możliwości zasilania w wodę stanowiska szczytowego z jeziora Serwy. Wielki Książe Konstanty po zapoznaniu się z projektem Prądzyńskiego i przedstawieniu go r., Radzie Administracyjnej uzyskał akceptację trzeciego wariantu. W ostatnich dniach lipca 1824 roku rozpoczęto regulowanie i kanalizacje odcinka 70 km Bebrzy i ponad 30 km Netty wyrownanie i poglebienie koryta, usypanie walów i dróg holowniczych. Ku początku sezonu prac budowlanych 1825 roku została przygotowana baza surowcowa tej dużej inwestycji. Powstała cegielnia, która najpierw mieścila się w Augustowie nad jeziorem Necko, potem w Wólce Wołowickiej, obecnie to wieś Usowo na Białorusi. Zbudowano i oddano do eksploatacji odlewnię żeliwa we władaniu hrabiego Karola Brzostowskiego (Januwek, potem Huta Sztabińska). Kuźnie, warsztaty ślusarzy i cieśli powstawały w różnych miejscowościach wzdłuż linii budowy kanału. W przeciągu półroku została wypracowana technologia i oswojone nawyki stworzenia sztucznego systemu hydraulicznego według systemu Luis Vikat wykorzystywanych w cementowniach w Bialobrzegach i Gorczycy, a od roku 1827 w Starej Wólce, obecnie miejscowość Lesnaja na Białorusi. To była pierwsza w świecie produkcja cementu na zasadach przemysłowych. Jakością cement prawie niczym się nie różnił od portlanckiego, był bardziej miękki. Szczególną rolę w rozpoczęciu produkcji odegrał profesor chemii, miejscowy prowizor Józef Nowicki razem z profesorem z tej samej szkoły wojskowej Feliksem Pancerzem. Kruszywo przywożono z regionu Pojezierza Suwalskiego. Najpierw kamienie przywożono z regionu łomzyńskiego, po wyczerpaniu tych zasobów rozpoczęto wydobycie i dostawy drogą wodną z Opoczna i Kunowa nad Kamienną. Wapniak wydobywano z polnych kamieni w okręgu Hańczy i obok Wólki Rządowej. Glinę przywożono z miejscowości Lipniaki pod Suwałkami (trasa była ponad 50 km po drogach złej jakości). Od czerwca 1825 roku rozpoczyna się budowa śluz z kamieni i cegły. Materiał fundamentu śluzy zależał od tego, na ile twardy był grunt: układane były pale 7

8 drewniane lub z podłożem kamiennym. Przy ułożeniu konstrukcji jednakowo dbano o stronę estetyczną i o trwałość, zwolennikiem tego był francuzki konsultant inżynier Duran. Od strony wewnętrznej śluzy były licowane specjalną czerwoną cegłą (typu pulkiner) w połączeniu z kruszywem koloru białego. Duże trudności powstawały przy wykopie rwów, usypaniu wałów z ekranem glinianym. Obok wałów budowano drogi holownikowe dla bydła pociągowego. Celem regulowania poziomu wody na równoległych do śluz kanałach budowano tamy drewniane o lekkich konstrukcjach. Do roku 1831 budowa kanału była powierzona budowniczym wojskowym pod kierownictwem generała inżyniera Malletskiego. Podczas nieobecności zastępował go kapitan Generalnego Kwatermistrzostwa Jurij Arnold. Od sierpnia roku 1826 do stycznia 1831 roku pracą kierował znany specjalista, wykładowca budownictwa lądowego Wyższej Szkoły Wojsk Artylerii i Inżynierów podpułkownik Henryk Rossman (saski inżynier na służbie w wojsku polskim). Sprawy finansowe na budowli prowadził bohater obrony Zamościa 1831 roku pułkownik artylerii Jan Krysiński. Realizację odcinku rosyjskiego: rzeka Niemen port w Windawie rozpoczęto w roku Planowane inwestycje miały wynosić złotych, w projekcie Prądzyńskiego miało być złotych. Dzienny zarobek kopacza ziemi w okresie budowy kanału wynosił półtora złotego. Rosja zaniechała budownictwo w roku Budowę tego odcinku przerwano ze względu na wybuch Powstania Listopadowego, zwiększenia kosztów budowy oraz wątpliwych korzyści gospodarczych. Nie zakończonym odcinkiem faktycznie zostawał tylko jeden śluz w Niemnowo (za wyjątkiem nowego projektu od Połkowa do Białobrzegów. Kierownictwo i nadzór ogólny nad budową Kanału Augustowskiego powierzono generałowi Malletskiemu. Bezpośrednie zaś kierownictwo budowy powierzono Prądzyńskiemu, który kierował budową do roku Wiosną 1826 r. został aresztowany pod zarzutem udziału w konspiracji, zorganizowanej przez Łukasińskiego. Wypuszczony w r. 1829, ponownie został skierowany na budowę kanału. Prądzyński wykazał wyjątkowy talent organizacyjny wobec faktu, że teren był słabo zaludniony, a robotnicy niewykwalifikowani. Rozpoczęcie właściwych robót nastąpiło w r i przed rokiem 1830 oddano do eksploatacji odcinek kanału od 8

9 Niemna do Augustowa z 14 śluzami komorowymi. Wykonano również prace przygotowawcze na odcinku południowym, tj. między rzeką Biebrzą i Augustowem. W roku 1830, na skutek wybuchu Powstania Listopadowego, prace przy budowie przerwano. Po upadku powstania rząd podjął decyzję całkowitego dokończenia budowy kanału. Budowę finansował Bank Polski w latach Roboty rozpoczęto ponownie w r Na skutek działań wojennych uległo zniszczeniu szereg mostów nad śluzami, wrót śluzowych oraz budynków dla obsługi i pracowników. Generał Prądzyński brał udział w powstaniu, a następnie po zakończeniu działań wojennych wyjechał za granicę. W roku 1833 ogólne kierownictwo objął mjr Teodor Urbański, założyciel i kierownik Szkoły Inżynierii Cywilnej Dróg i Mostów przy Uniwersytecie Warszawskim. W latach usunął zniszczenia, przeprojektował kanalizację Czarnej Hańczy dodając śluzę Tartak oraz wybudował kanał derywacyjny od miejscowości Rygol do rzeki Marychy. Następnie zakończono odcinek południowy, na którym zrealizowano kanalizację rzeki Netty oraz kanał boczny Netty od Augustowa do rzeki Biebrzy. W roku 1839 rozpoczęto normalną eksploatację Kanału Augustowskiego. Z całej koncepcji budowy szlaku wodnego od rzeki Biebrzy do portu morskiego w Windawie zrealizowano jedynie Kanał Augustowski. W okresie działań wojennych Powstania Listopadowego wiele konstrukcji kanału uległo zniszczeniu. Po zakończeniu Powstania budowę kanału powierzono instancjom cywilnym Zarządowi Komunikacji Lądowych i Wodnych. Głównym inspektorem budowli był fachowiec wysokiej klasy major Teodor Urbański. Absolwent Wyższej Szkoły Inżynierskiej (specjalność budowa mostów i dróg) w Petersburgu, wiele lat spędził w Niemczech, Anglii i Francji, zaliczany do założycieli pierwszej Politechniki w Warszawie, autor projektu i kierownik budowy kanału na Kamiennej na Kielecczyźnie. W roku 1834 po powstałym konflikcie z przedstawicielem władzy Paskiewiczem Urbański był tymczasowo (na półsezonu budowlanego) odwołany ze stanowiska. Kierownikiem budowy zostaje zięć króla Prus. Na wiosnę roku 1830 prace budowlane zostały zakończone zgodnie z pierwotnie sporządzonym kosztorysem. W trakcie realizacji projektu do poprzednich planów 9

10 zostały wprowadzone korekty. Przede wszystkim, jeszcze w czasie kierowania projektem przez Prądzyńskiego, została zmieniona forma koryta. Było ono skierowane do jeziora Ślepego (Swoboda), a poprzednio planowano przedłużenie w linii prostej do stawu gorczyckiego. Stopniowo zwiększyła się ilość śluz; z 11 do 15, a potem do Możliwe, że zgodnie z decyzją Prądzyńskiego jedna z dwuch podwodnych śluz (na odcinku Niemnowa) była przebudowana jako trzykomorowy, zmieniono położenie śluz na odcinku Hańczy, wprowadzono kanał Kurkul zamiast wczesniej wyprostowanego meandra Hańczy pomiędzy Soniczami a Warwiszkami. W październiku 1829 roku komisja pod kierownictwem generała Hauke w obecności będącego na wolności Prądzyńskiego podjęła decyzję o zmianie żeglownej części rzeki Nette poprzez trassowanie tak zwanego Kanału Nowego (lateralnego lub bocznego) z dwoma śluzami Borki i Sosnowo. W ten sposób zwiększono czas robót. Na koniec roku 1829 stało się możliwe przepłynięcie z Narewa (Narwi) do Niemna. To był swego rodzaju rekord: została otwarta żegluga po sześciu latach rozpoczęcia robót w terenie. Czas budowania jednej śluzy nie przekraczał dwu lat. Spław drewna rozpoczęto o zaplanowanym czasie). Po 1833 roku prace miały character wykończeniowy: wyryto kanaly derywacyjne, ktore mialy regulować poziom wody Netty (Bystry) i Hańczy (Szłamicy). Wyryto nowy kanał z dwoma śluzami, w Niemnowo zbudowano największą śluzę trzykomorową, zmieniono parametry śluzy Kudrynki. W sumie zbudowano 21 śluz komorowych i 29 śluz do regulowania tam. Trzeba dodać, że powstało jeszcze 24 objekty do obsługi kanału, 14 mostów, które w większości swojej były drewniane ale z możliwością podnoszenia się oraz kilka mostów na pontonach (pływające mosty). Ostatecznie wszystkie prace zostały zakończone w 1839 roku. Podczas budowy kanału Augustowskiego wyróżnili się wybitni inżynierowie polscy. Oprócz generała Prądzyńskiego słynnego patrioty, teoretyka wojskowego, wybitnego organizatora, trzeba wymienić takie nazwiska jak Wojciech Chrzanowski (wybitny kartograf, Naczelnik Sztabu armii powstańczej, organizator powstań w Turcji i na Zakaukaziu), Pułkownik Jan Paweł Lelewel (później główny inżynier budowlany kantonu Bazel w Szwajcarii), podpułkownik August Szultc (później znany jako Jus-uf aga - doradca rządu Paszy Egiptu oraz wiele innych. 10

11 Kanał Augustowski stał się budową, gdzie po raz pierwszy użyto cementu augustowskiego, wykorzystano bitum (od roku 1839 produkowano kamienie, to znaczy smolono pechsztejny w Wólce Rządowej). Ręce do pracy odnajdowano w tych mało zaludnionych regionach na aukcjach in minus. Siłę roboczą stanowili chłopi, zamieszkali na terenie wojewodztwa Augustowskiego i sąsiednich gubernii rosyjskich: Wileńskiej i Grodzieńskiej. Wysoko ceniono przy pracach wykopowych rosyjskich pracowników ze starego obrzędu : nie pili alkoholu, nie przeklinali i byli bardzo zdyscyplinowani w pracy. Murarzy werbowali ze Wschodnich Prus. Do czerpania wody ze rwów najczęściej podejmowali się bedni Żydzi. Ogólnie rzecz biorąc, pracownicy kanału stanowili mozaikę narodowościową. Najbardziej złożone prace powierzano oddziałom wojskowym. Weteranów ekspedycji karnej, którą nazywano roboczą, przywiezieno w roku 1827 z twierdzy Zamość. Rzemieślnicy z oddziału kapitana Kocha obsługiwali zakłady produkujące materiały dla potrzeb budowy. W zależności od skali robót przy budowie kanału codziennie było zatrudniono od 4 do 7 tysięcy robotników. Większość prac wykonywano ręcznie. Z przyrządów wykorzystywano kopry do wbijania pal drewnianych, prymitywne pompy do wody oraz dragirujące machiny na dwa konie do poglębiania koryta kanału. Inwestowanie budowy szło ze środków nadbudżetowych Królewstwa Polskiego, a z 1833 roku z obligacji pożyczkowych Banku Polskiego, któremu rząd (re)kompensował wydatki drogą sprzedarzy drewna i bezpłatnej dzierżawy areałów leśnych. Koszty budownictwa znacznie przekraczały pierwotnie ułożony kosztorys. Bez wliczania wykorzystanego bezplatnie drewna koszty budownictwa wyniosły około 14 milionów rubli srebrem. Augustowski system wodny był pierwszym na terenach Polski i Białorusi kompleksem zbudowanym według istniejących standardów europejskich. Dość rzadkim zjawiskiem było łączenie jezior i rzek. Jedynymi przykładami w tamtym okresie były: kanał Gota w Szwecji i Kaledoński kanał w Anglii. Zwyczajnie w takich sytuacjach budowano kanały obwodowe. Kanał Augustowski był wybitnym objektem inżynieryjnym pod względem skali budowli. Cechą charakterystyczną była również harmonia objektów inżynieryjnych z otoczajacą przyrodą. Na całej długości kanału 11

12 była tak duża ilość rzek i jezior, tak solidne było wykonanie budynków technicznych i śluz, że kanał bez wątpliwości zaliczono do najdoskonalszych systemów tego typu nie tylko w Rosji i Polsce, lecz w Europie. Postępowy dla swego czasu kanał w projekcie przeznaczony do przewozu towaru pochodzenia rolnego (zboże), wkrótce zmienił swoją specializację. Stał się główną trasą do transportowania drewna i produkcji leśnej. Z czasem znaczenie kanału spada z przyczyn następujacych: Prusy wycofali się z wojny celnej, porażka koncepcji Lubeckiego po Powstaniu 1831 roku, zaprzestanie budowy kanału Windawskiego i szybki rozwój kolei. Lecz wraz z kanałem przyszło nowe życie do północno-zachodnich regionów Królewstwa Polskiego i na tereny białorusko-litewskie. Dzięki niemu w tym regionie osiągnął rozwój przemysł związany z przetwórstwem drewna i handel solą ciechocińską. Stałe wykorzystanie kanału najpierw zahamowało a potem uniemożliwiło prowadzenie prac modernizacyjnych, dzięki czemu zachował się on w stanie prawie niezmiennym. Do roku 1953 (na niektórych odcinkach aż do roku 1960 podstawową siłą pociągową były konie. Pierwszy parowiec był zauważony jako zjawisko pojedyńcze w latach 70-ch XX wieku. Prace konserwacyjne najczęściej były związane z remontem dróg i odnowieniem darniu wzdłuż brzegów, pogłębieniem koryta i zamianą zgniłych pal. Podstawowym środkiem transportu były tak zwane,,berlinki z zakładów w Nowym Dworze Mazowieckim. Remont śluz odznaczał zamianę oblicowania i poprawienie awanportów. Ruch na kanale bywał różnej intensywności. Po oddaniu do użytku było na nim ruchliwie. Wzdłuż linii kanału Bank Polski zbudował kilka magazynów do przechowania zboża. Okazało się, że zyski od spławu nie mogły kompensować kosztów utrzymania tych magazynów. Wycofano z obrotu zboże i ruch na kanale zmniejszył się. Ożywienie nastąpiło w roku 1862, kiedy organ samorządu miejscowego w powiecie Augustowskim wystąpił z propozycją wykorzystania tam o bardziej lekkiej konstrukcji celem dalszego wykorzystania wody z kanału dla mlynów i na powstających w okręgu zakładach przemysłowych. Plany 12

13 inwestycyjne nie zostały jednak zrealizowane wybuchło Powstanie Styczniowe 1863 roku. W miejscowościach odbywały się walki powstańców z oddziałami armii rządowej. Po zakończeniu Powstania rząd carski nie był zainteresowany w aktywizacji życia społecznego tych rejonów. Kanał stopniowo staje się płytki i nawet po remoncie śluz w latach 70-ch przewozy po nim stają się nikłe. Dla przykładu: jeżeli w latach przez śluzę Dębowo (ostatnią przed Bebrzą) przepływalo średnio 104 statki i 619 tratew, to w następnych czterech latach 39 statków oraz 33 tratwy. Jeden statek przechodził raz na pięć dni nawigacyjnych. Na początku XX wieku znaczny rozwój przeżywa kolej. W regionie kanału Augustowskiego kolej przecinała kanał w dwu punktach: w Osowcu i Augustowie. Aby podtrzymać stan roboczy kanału w Augustowie otwarto rezydencję Głównej Służby Nadzorczej kanału. Zbudowano kilka nowych tam, przeprowadzono remonty śluz w Paniewie. Ciąg dalszy prac był przerwany wybuchem I wojny światowej. Podczas działań wojennych wojsko próbowało wykorzystać niektóre objekty kanału jako linię obronną. Kanał poniósł znaczne straty. Po zawarciu Rozejmu Ryskiego 1921 roku, gubernia grodzieńska weszła w skład Polski. Pierwszym kierownikiem Zarządu kanału Augustowskiego w Polsce międzywojennej był marynarz Konrad Wierzbowski. W roku 1921 rozpoczęto odbudowę kanału. Zatwierdzono plany modernizacji objektu. Między innymi planowano wzmocnienie śluz i podwyższenie poziomu wody. Szefostwo nad projektem sprawował Minister Prac Publicznych profesor, wybitny inżynier Gabryel Narutowicz późniejszy Prezydent Polski. Pracował tu światowej sławy inżynier-hydrotechnik Bogdan Nagórski. Ponieważ generalnie plan modernizacji nie był zatwierdzony przez władze, to jednak roboty bieżące były prowadzone. Licowanie ceramiczne śluz zostało częściowo zamienione na bloki granitowe albo betonowe. Mosty ruchome zostały zamienione na stałe, a konstrukcje drewniane ruchomych mostów zamienione na stalowe. Stale było poglębiane koryto. Funkcja główna kanału zostawała ta sama spław drewna, co w roku 1928 stanowiło ton. Większa część drewna trafiała do zbudowanego przez niemców w roku 1916 tartaku w Linowcu. Dyrektor tartaku Adam Lucejko stwierdził wkrótce, że koszty spławu są trzykrotnie wyższe od przewozu koleją. W okresie międzywojennym nie bez wpływu władz miejscowych kanał stal się ruchliwą trasą turystyczną. Szansę wykorzystania kanału w tym kierunku były 13

14 przewidywane wcześniej. W roku 1858 na walory krajoznawcze kanału zwrócił uwagę gajowy Aleksander Połujański. Podkreślał, że piękno krajobrazów można porównywać ze Szwajcarią i regionami nad Renem. Pierwsze masowe imprezy turystyczne na kanale były zorganizowane po założeniu w 1905 roku Polskiej Organizacji Krajoznawczej. Stawały się co raz bardziej popularne piesze wyprawy od Suwałk do Augustowa, od Suwałk przez Wigry i Mikaszówkę do Grodna ( Szlakiem Napoleona ). W latach 20-ch stają się popularne spływy kajakowe. Jako pierwsi przeszli trasy kanału na kajakach harcerze z Warszawy. Główną rolę w propagowaniu walorów przyrodniczych kanału Augustowskiego odegrało wydanie sprawozdania pisarki Wandy Miłoszewskiej o wyprawie Czarną Hańczą W tym okresie Augustów zaczyna rozwijać się jako ośrodek wypoczynkowy: zostały wybudowane pensjonaty i obozy letnie. Nieocenioną rolę w propagowaniu piękna krajobrazowego kanału odegrał Związek Nauczycieli Polskich i klub pod nazwa «Кolumbus Augustowa». Przez Związek zostały opracowane i wydane pierwsze katalogi, przewodniki i książki o kanale i jego historii. Dzięki zainteresowaniu ze strony wojskowych i samego Prezydenta Polski Mościckiego powstają pierwsze bazy sportów wodnych i jachtkluby. Funkcje turystyczne kanału zawsze były bardzo ważne. Na początku kampanii wrześniowej 1939 roku kanał Augustowski na odcinku północno-zachodnim stał się linią obrony wojska polskiego. W tym samym okresie w przyśpieszonym tempie są budowane żelbetowe schrony w Augustowie, Gliniszkach i Promiskach. Po zakończeniu kampanii 8 12 października została ustanowiona linia demarkacyjna pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Kanał był podzielony. Południowozachodnia część do Czarnego Brodu i wschodnia od Kużyńca do Niemnowa weszły w skład Białoruskiej SRR. Część centralna kanału po zajęciu terytorium Polski przez faszystów znajdowała się pod ich kontrolą. Po stronie białoruskiej kanału ruch zamarł. Większość byłych pracowników kanału aresztowano i wysłano na Syberię. W części niemieckiej kanał był intensywnie wykorzystywany do transportowania drewna do nowozbudowanych tartaków. W okresie maj czerwiec roku 1944, w przededniu wyzwolenia tych terenów, na większości śluz partyzanci z oddzialu majora Orłowa z Białorusi przeprowadzili akcje dywersyjne razem z suwalskim oddziałem Armii Krajowej. Linia frontu w tej części kraju była utrzymywana przez Niemców bardzo długo, w niektórych regionach 14

15 aż do stycznia 1945 roku. Po zakończeniu wojny koryto kanału stało się granicą pomiędzy Polską a Białoruska SRR. Po II wojnie światowej kilka miesięcy trwały prace w zakresie rozminowania kanału. W roku 1946 po stronie polskiej kanału rozpoczęto prace restauracyjne. Zgodnie z decyzją władz Polski w roku 1958 kanał Augustowski otrzymał kategorię szlaku wodnego klasy czwartej. Polska strona w dalszym ciągu wykorzystywała kanał głównie dla transportowania drewna. Na początku lat 80-ch ubiegłego stulecia uznano ten sposób przewozu ładunku za nierentowny i wzmocniono nacisk na walory turystyczne regionu. W calej Polsce nabywają popularność spływy kajakowe, podróże piesze z przejażdżką wzdłuż kanału. W latach 70-ch statystyka zarejestrowała przejście przez śluzę w Przewieziu 1577 jednostek plywających oraz 2107 tratew. Następnego roku żegluga dokonała przewozu osób, turyści indywidualni stanowili osób. Przewieziono na tratwach ton drewna. Przez terytorium Białorusi przechodzi 21 km Kanału Augustowskiego. Zaczyna się od granicy z Polską w 1,8 km od śluzy przygranicznej Kurzyniec. Odcinek o długości 1,6 km po śluzie jest jeszcze terenem przygranicznym. Na terytorium obwodu grodzieńskiego Białorusi kanał przechodzi przez częściowo wyprostowane w roku 1830 koryto rzeki Czarna Hańcza i wychodzi bezpośrednio do koryta sztucznie wyrytego o długości 6 km do momentu połączenia z rzeką Niemen. W odróżnieniu od Polski Białoruś po zakończeniu wojny nigdy nie eksploatowała kanału. Grupa autorska kompleksowej rekonstrukcji części białoruskiej Kanału Augustowskiego to państwowe przedsiębiorstwo BELGIPROWODCHOZ. Plan rekonstrukcji generalnej terenów przylegających do kanału opracowało przedsiębiorstwo BelNIIGradostroitielstwa. Zleceniodawcą występuje państwo w osobie władz obwodu grodzieńskiego. Plan rekonstrukcji generalnej jest realizowany pod kierownictwem głównego architekta W. Isaczenko. Terytorium przybrzeżne podzielono na 10 stref o różnym przyznaczeniu funkcjonalnym. W tych strefach zostaną skoncentrowane obiekty i budynki turystyczne. Wszystkie strefy wymagają znacznych inwestycji i są zaplanowane na długoterminowy okres eksploatacji. Projekt odbudowy kanału przewiduje częściowe rozszerzenie koryta, likwidację plytkich odcinków. Objekty 15

16 hydrotechniczne zostaną odbudowane z zachowaniem pierwotnych materiałów lub w przypadku zamiany na nowe analogiczne według swoich charakterystyk. Po zakończeniu prac restauracyjnych po stronie białoruskiej kanału powstanie możliwość wykorzystania szlaku wodnego w trzech systemach, jak to było przewidywane w projekcie 1825 roku, Stworzy to dobre warunki dla rozwoju turystyki międzynarodowej i organizacji wypoczynku mieszkaców Białorusi. Zespó kanału Augustowskiego Szlak wodny kanału to odcinek pomiędzy miejscowościami Dębowo (Polska) a Niemnowo (Białoruś). Długość stanowi 101 km. Kanał Augustowski wykorzystuje naturalny wodozbiór (jeziora) oraz wodotoki lączące sztuczne arterie wodne. Szlak wodny o długości 20,5 km przechodzi przez siedem jezior: Nesko (długość szlaku 1,6 km), Białe (6,7 km), Studzieniczne (2,9 km), Оrlewo (1,5 km), Paniewo (0,9 km), Кrzywe (1,3 km) oraz Mikaszewo (5,6 km). Dla zachowania wartości eksploatacyjnych kanału bardzo ważnymi są jeziora Sajno i Serwy jako zbiorniki wody. Początkowym punktem kanału jest rzeka Bebrza w Polsce i końcowym rzeka Niemen na Białorusi. Rzeka Bebrza razem z kanałem tworzy trasę wodną łączącą wodozbiór rzek Niemna, Narwi i Wisły. Razem z ujściem Narwi długość Kanału Augustowskiego stanowi 84,2 km. Źródło rzeki Nieman znajduje się w miejscowości Zabołot na terenie Białorusi. Najpierw rzeka płynie ze wschodu na zachód, a za Grodnem skręca na północ i po dopływie do niej Wilii (prawy dopływ) raz jeszcze skręca na zachód. Ogólna długość rzeki wynosi 965 km. Niemen wpada do morza Bałtyckiego (zalew Kurski) kilkoma rękawami, największy z nich to Russ i Gilga. Rzeka Niemen jest połączona z dopływami Wisły poprzez Kanał Augustowski, a z dopływem Dniepra poprzez Kanał Ogińskiego. Opis trasy Kanału Augustowskiego 0,0 Połączenie kanału z rzeką Biebrzą, od którego przyjęto początek kilometrażu. Kanał dochodzi do rzeki Biebrzy na jej km od źródeł. 0,35 Śluza Dębowo, jednokomorowa z mostem drogowym nad śluzą. Zbudowana w r. 1826, jest jedyną zabytkową śluzą na południowym odcinku. 16

17 0,35 Jaz zastawkowy (dawniej upust młyński), obecnie buduje się MEW (Mała Elektrownia Wodna). 0,35 Trasa biegnie rzeką Nettą, skanalizowaną. Od km 10,95 do Augustowa (km 32,50) 10,95 trasa biegnie sztucznym kanałem równolegle do rzeki Netty. 13,20 Śluza Sosnowo, zbudowana w r. 1948, jednokomorowa, betonowa, nad śluzą most drogowy. W pobliżu śluzy znajduje się betonowy upust zastawkowy, służący do zrzutu nadmiaru wody ze stanowiska Sosnowo - Borki do rzeki Netty. Średni poziom zw. wody w kanale 114,76 m nad poziomem morza, w rzece Netcie 112,80 m npm. 19,25 Śluza Borki, zbudowana w r. 1948, jednokomorowa, nad śluzą most drogowy. W pobliżu śluzy znajduje się upust zastawkowy, służący do zrzutu wody ze stanowiska Borki Białobrzegi do rzeki Netty. 19,35 Jaz betonowy, zastawkowy, którym doprowadza się wodę do stanowiska z rzeki Netty. 24,80 Upust ulgowy Spichlerzysko odprowadza nadmiar wody ze stanowiska Borki Białobrzegi do rzeki Netfy. Nadmiar może wystąpić w przypadku większych zrzutów wody przez jaz w Białobrzegach przy jednoczesnej dużej ilości śluzowań na śluzie Białobrzegi. Przy małym ruchu jednostek pływających spełnia on w rozrządzie wody rolę marginalną. 26,60 Połączenie kanału z odpływem z jazu Białobrzegi. Kanał ten ma ograniczone możliwości doprowadzenia wody do stanowiska Borki Białobrzegi z rzeki Netty. 27,10 Śluza Białobrzegi, zbudowana w latach , jednokomorowa, betonowa. Poprzednia śluza była usytuowana na km 26,60 w pobliżu jazu Białobrzegi oraz upustu młyńskiego. 27,60 Upust Sojownica, którego zadaniem jest zrzut nadmiaru wody ze stanowiska Białobrzegi Augustów do jeziora Sajno. 31,70 Most drogowy na trasie Łomża Grodno oraz początek miasta Augustów. 32,50 Śluza Augustów, zbudowana w r. 1947, betonowa, jednokomorowa. Bezpośrednio przy śluzie most drogowy na trasie Augustów Suwałki, 17

18 jednoprzęsłowy. Na tym samym kilometrze usytuowano jaz piętrzący, który steruje odpływem z jeziora Necko do jeziora Sajno. Głównym celem piętrzenia jest stworzenie rezerwy retencyjnej do zasilania Kanału Augustowskiego na odcinku Augustów Dębowo. Piętrzenia wykorzystuje się również do celów gospodarczych za pomocą tzw. upustu młyńskiego, służącego do doprowadzenia wody do małej elektrowni wodnej. Dawniej był to młyn wodny. Od tego kilometru zaczyna się tak zwany Odcinek wschodni kanału. 32,50 Trasa przebiega początkowo kanałem, a następnie jeziorami: Nesko i Białe. Długość 43,50 trasy przez jezioro Nesko wynosi 1,6 km, przez jezioro Białe 6,7 km, pozostałe odcinki to sztuczny kanał. Na km. 33,40 most drogowy o znaczeniu lokalnym, na km. 36,40 most drogowy na trasie Szczerba Augustów. Na km. 35,50 most kolejowy, jedyny przechodzący przez Kanał Augustowski, na trasie Suwałki Jastrzębna. 43,50 most drogowy Augustów Sejny. 43,50 Śluza Przewięź, jednokomorowa, pierwsza śluza zabytkowa na odcinku wschodnim. 43,50 Trasa prowadzi krótkimi kanałami oraz przez jezioro Studzienniczne. 47,40 Śluza Swoboda, jednokomorowa, nad śluzą usytuowano (może umieszczono?) mostek o znaczeniu lokalnym (łukowy, konstrukcji żelbetowej). Od śluzy Swoboda do śluzy Gorczyca kanał sztuczny, który stanowi stanowisko szczytowe kanału Augustowskiego. Na trasie leżą 2 niewielkie jeziora: Swoboda i Gorczyckie. Stanowisko szczytowe zasilane jest z jeziora Serwy, z którego dopływ usytuowano na km. 53,00. Na kanale ulgi usytuowany jest upust. 57,00 Śluza Gorczyca, jednokomorowa, nad śluzą jest wzniesiony most drogowy. Śluza stanowi zakończenie stanowiska szczytowego. Na kanale ulgi znajduje się upust. 57,00 = Odcinek przebiega przez krótkie kanały sztuczne oraz przez jeziora: Orlewo 60,90 i Paniewo. 60,90 Śluza Paniewo, schodkowa, dwukomorowa. Śluza została zbudowana w latach , konstrukcja budowli żelbetowa oblicowana cegłą 18

19 klinkierową, piaskowcem i granitem w celu zachowania charakteru zabytkowego. Starą śluzę rozebrano w latach ,00 Śluza Perkuć, jednokomorowa, na kanale bocznym usytuowano upust szandorowy. Nad śluzą znajduje się most drogowy o znaczeniu lokalnym. 63,00 69,10 Trasa prowadzona jest krótkim kanałem, a następnie przez jeziora Mikaszewo, Mikaszewo Małe i staw Mikaszówka. 69,10 Śluza Mikaszówka, jednokomorowa, nad śluzą znajduje się most drogowy na drodze lokalnej Mikaszówka - Rygol. Na kanale bocznym usytuowano jaz (upust) szandorowy konstrukcji murowanej. 70,30 Śluza Sosnówek, jednokomorowa. Na kanale bocznym istnieje jaz (upust) szandorowy konstrukcji murowanej, nad którym umieszczono niewielki mostek. 70,50 Do kanału wpada rzeka Czarna Hańcza. Od tego punktu dalej kanał przybiera postać skanalizowanej Czarnej Hańczy. 74,40 Śluza Tartak, jednokomorowa. Na kanale bocznym usytuowany jest jaz (upust) murowany, zastawkowy. Nad śluzą przebiega most drogowy o znaczeniu lokalnym. 77,40 Śluza Kudrynki, jednokomorowa, nad którą usytuowany jest most drogowy o znaczeniu lokalnym. Na kanale bocznym istnieje jaz (upust) murowany, zastawkowy.odcinek Kanału Augustowskiego Granica Państwowa - rzeka Niemen (Białoruś). 80,00 = Pas graniczny między RP a Republiką Białoruś. Śluza Kurzyniec, km 81,75, jednokomorowa + 83,40 komorowa, jest śluzą leżącą w pasie granicznym. Na kanale bocznym E usytuowany jest jaz (upust) murowany, zastawkowy. Śluza jest aktualnie (r. 1994) częściowo zniszczona. 83,40 101,2 Końcowy odcinek kanału' usytuowany jest wyłącznie na obszarze Republiki Białoruś. Śluza Wołkuszek, jednokomorowa, usytuowana na km. 85,00. Jaz Wołkuszek, km. 83,40 usytuowany jest jeszcze w pasie granicznym. Śluza Dąbrówka. 91,50, obok śluzy na kanale ulgi znajduje się jaz (upust) Dąbrówka. Poniżej śluzy na km. 19

20 94,60 w miejscowości Czortek, rzeka Czarna Hańcza wraca do naturalnego koryta, kierując swoje wody bezpośrednio do Niemna. W miejscowości Czortek kanał przecina drogę łącząca Grodno z Litwą (Kowno). W miejscowości Czortek istniał jaz służący do regulowania odpływu wody do naturalnego koryta Czarnej Hańczy. Obecnie (r. 1994) jaz już nie istnieje. 101,20 Śluza Niemnowo, trzykomorowa, jest ostatnią śluzą Kanału Augustowskiego. W odległości około 1,5 km powyżej śluzy znajduje się jaz upustowy Kurkul (km 100,00), pięcioprzęsłowy, służący do odprowadzenia nadmiaru wody ze stanowiska Dąbrówka Niemnowo do cieku naturalnego (bez nazwy) płynącego od miejscowości Ostasza i wpadającego do rz. Niemen wyżej punktu połączenia z Kanałem Augustowskim. Obiekty techniczne Kanalu Augustowskiego Dzisiejszy stan i wygląd obiektów kanału różni się od tego, jak wyglądały podczas budowy. Faktem jest to, że kanał w spełniał wszystkie wymogi kultury technicznej swego czasu, co pozwoliło współczesnym zaliczyć go do największych osiągnięć technicznych epoki. W XVIII stuleciu na terytorium Rzeczypospolitej istniały pozytywne przykłady budowania kanałów: Kanał Ogińskiego ( ), Kanał Królewski ( ) i Bydgoski ( ). Doświadczenia zdobyte podczas ich budowy były dostępne autorom projektu i wykonawcom Kanału Augustowskiego. Zasada korzyść i oszczędność była zrealizowana przez inżynierow wojskowych przy wznoszeniu twierdzy w Modlinie, Zamościu i Cytadeli Warszawskiej. Ta sama zasada w pełni jest powtórzona przy budowie obiektów przemysłowych Zagłębia Staropolskiego. Wykończenie ścian komor śluzowych Kanału Augustowskiego przypomina ściany tych twierdz. Ten schemat konstrukcji inżynieryjnych został określony Francuzem Janem Durandem. Teoria Duranda korzyść i oszczedność wzamian piękna i dobroci w architekturze przypadła do gustu większości społeczeństwa w Epoce Powstań. Szybka uprzemysłowienie Europy wymagała więcej budynków funkcjonalnych i tanich. Slady teorii Duranda widzimy przy budowie kubaturowych objektow w projekcie kanału. 20

21 Części hydrotechniczne kanału wykonane są szczególnie solidnie. Ściany komór śluzowych zrobione z polnego kamienia i oblicowane cegłą lub cementem hydraulicznym. Elementy ścian komór głów, które najczęściej ulegały oddziaływaniom wody były oblicowane blokami z piaskowca. Fundamenty wykonane głównie z iglastych odmian drzewa. Pale miały średnicę 40 сm, а grubość ścian wynosiła 20 сm. Wrota robiono z dębu z okuciem i wzmacniano żelaznymi ścianami. Części metalowe wykonane są z litego żelaza i dopelnione fragmentami z ciosanego kamienia. Napełnienie i opróżnienie odbywało się poprzez otwory we wrotach. Otwory zamykały się zastawkami typu motylkowego. Otwarcie i zamknięcie wrot odbywało się za pomocą dźwigni o długości 9 metrów z ciężarem na końcu. Ten typ wyposażenia bez względu na prostotę miał wiele zalet i działa do dnia dzisiejszego. W celu utrzymania niezbędnego poziomu wody i przepuszczania potoków zostały zrobione 23 tamy. W zależności od położenia wzdłuż kanału miały one różne rozmiary: od 1,64 m dо 18,56 m szerokości. Wysokość poziomu analogiczna jest wysokości na śluzach. Niektóre tamy maja podwójne zastawki - jedna nad drugą. Zastawki podnoszono ręcznie. Podczas budowy kanału tamy były drewniane, a z biegiem czasu zostały zamienione na bardziej trwałe żelbetowe. Jedynie na tamie Sucha Rzeka zachowano drewniane dno, które w miarę niszczenia jest stopniowo zamieniane na nowe. Z długości ogólnej Kanału Augustowskiego (101,2 km) około 40 km tworzą sztucznie wykopane rwy. Kopanie rwów w czasie budowania kanału było najbardziej uciążliwą i stąd najbardziej opłacalną pracą. Możliwości techniczne były niewielkie: drewniane łopaty obite metalem przy ostrzu. Wymogi projektowe potrzebowały aby profil poprzeczny kanału miał formę trapezu o następujących parametrach: szerokość dna оkoło 9 m, szerokość na powierzchni wody оkoło 12 m, głębokość możliwa przy ręcznym wykopie оkoło 1,5 m. Miejscowość gdzie trwała budowa była gęsto zalesiona i bagnista, stwarzało to największe utrudnienie przy wykopie rwów. Brzegi kanału od razu po wyryciu rwów wzmacniano drogą nasypania warstw ciężkiej ziemi z gliną i zasiewano trawą. Małe szybkości żeglugi rzecznej z wykorzystaniem bydła pociągowego nie wywoływały fal 21

22 na powierzchni wody i nie niszczyły linii brzegowej kanału. Po II wojnie światowej na niektórych odcinkach kanału ściany kanału zostały wzmocnione żelbetem i to naruszyło byle piękno kanału. Znaczącym elementem zachowania kanału są drzewa. Na niektórych odcinkach korzenie drzew wplątały się do linii brzegowej. Według pierwotnego planu budowy wzdłuż linii kanału wysadzano drzewa w pewnej odległości jedno od drugiego. Dzrewostan miał wzmocnić linię brzegową kanału i utrzymywać niezbędne warunki żeglugi zatrzymywać wiatry i chronić przed powstaniem fal. Wszystkie 14 mostów Kanału Augustowskiego były drewniane. 10 mostów były ruchome podnoszone i 4 pływające. Na drogach holowniczych i na niektórych ustępach zbudowano jeszcze 65 mostów, wszystkie one były na powoziach lub palach o różnych rozniarach (nawet do 40 metrów szerokości). Z tego 14 mostow nie zachowało się. Drogi holownicze budowano równolegle kanału (kanałowi). Dziś można jeszcze je odnaleźć wśród porośniętych trawą tras wzdłuż kanału. W zależności od terenu drogi holownicze przechodziły po jednej ze stron kanału. Nie posiadaly one uszczelnionej warstwy. Długość ogólna dróg wynosi ponad 110 km. Miały one różną szerokość: średnia wynosiła około 4 metrów. Tego wymagało wykorzystanie przy żeglowaniu bydła pociągowego, szczególnie na zakrętach kanału jednostki transportowe potrzebowały pomocy z brzegu. Personel obsługujący kanał mieszkał w 24 budynkach mieszkalnych. Byly one drewniane i kamienne. Skąpe materiały archiwalne nie pozostawiły opisu tych obiektów. Częściowo oddaje architekturę tych budynków dom w Augustowie przy ulicy 29 Listopada. Drewniany zręb, w stylu klasycystycznym. Wewnątrz byl otynkowany, posiadał 4-6 pokojów. W czesci centralnej budynku były schody pod daszkiem, dom miał czterostronny dach. Pomniki historyczne w strefie Kanału Augustowskiego Ślady zamieszkania przez człowieka na Równinie Augustowskiej i w kotlinie rzeki Bebrzy sięgają okresu ostatniego zlodowacenia. W części białoruskiej Kanału Augustowskiego w okolicach wsi Goża, Grandicze oraz Pyszki zachowały się pomniki Kultury Świderskiej końca okresu paleolitu i początku wieku kamiennego.w 22

23 dobrym stanie zostały odnalezione miejsca postoju starożytnych ludzi z epoki bronzu. Na terenie trzech miejscowości zachowały się przykłady ceramiki kultury Niemańskiej. Po stronie polskiej trasa kanału biegnie przez obszar płaski, lekko faliste pole sandrowe, ukształtowane w okresie zlodowacenia bałtyckiego ( lat temu) podczas postoju lądolodu skandynawskiego. Urozmaiceniem niemal płaskiej rzeźby terenu są wydmy, oraz polodowcowe jeziora: Wigry, Sajno, Białe Augustowskie, Necko, Studzieniczne, Blizno, Serwy i inne. Główną rzeką Puszczy jest Czarna Hańcza, mniejsze rzeki to: Wołkuszanka, Blizna i Rospuda, a w poprzek tego obszaru płynie Kanał Augustowski. Obszary wzdłuż rzeki Niemen (po stronie białoruskiej) zamieszkiwały plemiona kultury mezolitycznej niemeńskiej. Żyli z lowienia ryb w rzekach i jeziorach, polowania na zwierzynę, zbierania korzeni i runa leśnego, bortnictwa. Używano na codzien łuki i strzały z wkładkami z krzemienia, ciosła i siekiery z wkładkami z kości lub krzemienia. Miejsca postoju były przeważnie blizko wody, na brzegach rzek. O tym świadczą liczne pomniki archeologii we wsiach Bała Solna i Goża (8 7 tysiąclecie p.n.e). W 700 metrach od śluzy Wołkuszek na polach byłego folwarku Juzefatowo napatoczono się podczas wykopalisk archeologicznych na dużą ilość szlifofanych narzędzi pracy epoki neolitu. W północno-wschodniej części lewobrzeżnej żuławy Niemna wyroby krzemniowe starożytnej epoki są datowane 7-8 tysiącleciem p.n.e. Do dziś brak jakichkolwiek świadectw zamieszkania na tych terenach plemion bałtyckich we wczesnym okresie wieku żelaza (750 lat naszej ery). Pierwsze wzmianki o tych plemionach odnoszą się do epoki rzymskiej i do epoki Wielkiej Migracji Ludów. Mieszkali tu do ostatniego rozgromienia Jaćwiengów w II polowie ХIII wieku, о czym swiadczą osady wczesnego średniowiecza w Płasce i Gorczycy. W dorzeczu Niemna plemiona bałtyckie mieszkały w VIII XI stuleciach. Miejsca ich zamieszkania są odnalezione w rejonie ujścia rzeki Wolkuszanki do Kanału Augustowskiego oraz kilka w miejscu starego koryta Czarnej Hańczy. Znaleziska na terenie dzisiejszego kanału nie są znaczące. Więcej jest wiadomo o Jaćwińgach. Były to plemiona blizkie etnicznie Litwie. Po nich zachowały się nazwy topograficzne w nie zmienionych formach. Plemiona Jacwingów musieli często 23

24 walczyć z rycerzami Polski, WKL oraz Krzyżakami. Na końcu XIII wieku zostali wyniszczeni. Od tego czasu tereny ziemi Augustowskiej stali się bezludnym miejscem i tu krzyżowały się interesy terytorialne trzerch państw pretendujących na spadek po Jaćwiengach. Księstwo Mazowieckie pretendowalo do terenów nad Nettą, zakon Krzyżacki każdego razu przesuwał swoje apetyty terytorialne bardziej na Wschód. Najbardziej napięta sytuacja zaistniała w roku 1392, kiedy obok Grodna powstał zamek Nowogródek, a przy skrzyżowaniu dróg nad Nettą zamek Mettenburg. Dzięki udanym wyprawom księcia Witolda w roku 1422 zostały ustaloone granice na linii Kamienny Bród Prawdziszki Mieruniszki. To oznaczało, że tereny Augustowskie weszły do WKL. Prawdopodobnie już wtedy wzdłuż koryta rzeki Czarna Hańcza na linii Kanału Augustowskiego przechodził handlowy szlak wodno-lądowy. Słowianie wschodni zjawili się na tych terenach przykładowo w ХI wieku. Przyszli z południa z Zachodniego Bugu (plemiona Dregowicze) oraz ze wschodu od Niemna (Krywicze). Oswojenie terytoriów przy rzece Niemen odbywało się drogą wodną oraz poprzez pokojową asymilację miejscowej ludności plemion bałtyckich i Jaćwingów. Zachowało się dużo przykładów odźwierciedlających proces oswojenia: Osiedle XI XIV ww między Gożą a Niemnem na wysokości 300 metrów wyżej od ujścia rzeki Gorzanki. Ciągnie się wzdłuż na 300 m. i jest częściowo rozmyte przez rzekę. Kurhan XI XII ww w północnej części Zareczanki (była Biała Kościelna), 100м od drogi na górze Królowej Bony. Osiedle XI XIII ww we wschodniej części Bali Solnej na lewym brzegu Niemna Osiedle XI XIV ww na prawym brzegu Niemna przy Kukoli zachowane fundamenty domów. Kurhany mogilne słowian w Raticzach odnoszą się do okresu XII XIV ww odnalezione w 1988 roku, później te miejsca rozpachano. Za czasów księcia Witolda blizko Rajgroda zjawiła się zasiedlona anklawa, lecz ona nie rozszerzała się. Książęta i królowie wykorzystywali puszcze do polowania, a ludność grodzieńskich wsi otrzymywała zezwolenia na wejscia do zbierania miodu, 24

25 łowienia ryb, koszenia siana. Pierwsze osady w puszczy nosiły nazwę budy i byly założone przez kolonistów. Mieli oni kontrolować nielegalne wyręby drzew, walczyć z klusownictwem. Budy były skoncentrowane na skrajach puszczy. Cały masyw leśny został podzielony na kilka mniejszych puszczy nazywanych od osad. Region dzisiejszego kanału wschodził do Puszczy Grodzieńskiej i tylko niewielka część na południu do puszczy Nowodworskiej. W wieku XV zanotowano znaczny przypływ ludności do regionu z trzech kierunków z północy Litwinów, ze wschodu Rusinów, z południowego zachodu Mazurów Królowie Aleksander i Zygmunt Stary celem przyśpieszenia procesu zasiedlenia terenów przekazywali kawałki puszczy magnatom WKL. Pojawiają się pierwsze władania Radziwiłłów, Wołłowiczów, Chreptowiczów. W ramach tej kolonizacji magnaci nie tylko wykorzystywali dobrowolnych przesiedleńców, lecz przenosili tu całymi rodzinami swoich podwładnych ze swoich majątków z północy i wschodu Rzeczypospolitej. Z tej przyczyny pierwsi osadnicy puszczy przedstawiali bardzo zróżnicowaną pod względem etnicznym i konfesjonalnym ludność. Pierwsze stałe osady zjawiły się we wschodniej części współczesnej Ziemi Augustowskiej to były Ponarlica i Lipsk w dolinie rzeki Niedźwiedzicy. Nad Czarną Hańczą najstarszą osadą jest Wólka (należała do rodziny Wołłowiczów. W tym samym okresie w zachodniej części Kanału Augustowskiego pojawiła się osada rodziny Radziwiłłów Netta. Później dookoła niej powstało sporo nowych osad. Niedługo ziemię tu nabyły taką cenę (ceny na ziemię tak podniosły się, że rozpoczęto o to spór z królową Boną, która też miała względy do tego regionu (która też pretendowała do ziemi tego regionu). Jan Radziwiłł umierając bez spadkobierców zostawił testament na korzyść króla Zygmunta Augusta (1537). Za czasów panowania tego króla została przeprowadzona reforma, którą przygotowała jeszcze królowa Bona. W trakcie wdrażania reformy były zlikwidowane osady jednodworowe i wprowadzone wsie z planowanymi ulicami i płodozmianem w chodowli zbóż. Powstały centra wymiany handlowej. Właśnie Augustów był pomyslany w postaci takiego centrum na skrzyżowaniu dróg z Litwy, Prus i Mazowsza. W roku 1559 przeprowadzono reformę leśną: puszcza Grodzieńska została rozdzielona na Perstuńską i Przełomską. W XV XVIII stuleciach te ziemie weszły do powiatu grodzieńskiego województwa trockiego, a niedługo przed ostatnim rozbiorem Rzeczypospolitej weszły w skład województwa grodzieńskiego. Powstałe w 25