Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny

Transkrypt

1 Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny Tomasz Arkadiusz Łabuz Zakład Geomorfologii Morskiej, Instytut Nauk o Morzu, Uniwersytet Szczeciński ul. Felczaka 3a, Szczecin, tel. (091) , labuztom@univ.szczecin.pl (Źródło: Łabuz T. A., 2002, Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny. [w:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s.75-84) Obok naturalnych procesów kształtujących brzegi morskie i ich środowisko znaczenia nabiera antropopresja (Carter 1980; Basiński, i in. 1993; Arens 1994, Piotrowska 1995; Olsauskas 1996 i in.). Ze względu na atrakcyjność i dostępność transportową na wybrzeŝu koncentruje się osadnictwo i przemysł. Ponadto strefa brzegowa morza jest najbardziej atrakcyjna z punktu widzenia rozwoju turystyki w skali całego makroregionu nadmorskiego (Musielak 1996). Na wybrzeŝu nasila się rozwój zaplecza turystycznego, najczęściej kosztem terenów ochronnych. Zwłaszcza w sezonie turystycznym następuje przeludnienie terenu wzmagające antropopresję. Wysoki poziom rekreacji nadmorskiej wpływa na zmiany geomorfologiczne plaŝy i wydm (Carter 1980), a takŝe na zmiany roślinności naturalnej na wydmach i ich zapleczu (Piotrowska, Stasiak 1982; Piotrowska 1984, 1995; Olsauskas 1996). Współczesne wały wydmowe posiadają często niewielką wysokość i szerokość. Wzrost ruchu turystycznego na wybrzeŝu oraz podnoszący się poziom morza stanowią duŝe zagroŝenie dla ekosystemów nadmorskich i działalności człowieka (Borówka, Rotnicki 1990; Rotnicki, i in. 1995). Na znacznej długości polskiego wybrzeŝa postępuje abrazja i cofanie się brzegu (Zawadzka-Kahlau 1999).W efekcie procesy te prowadzą do konieczności budowy umocnień brzegu (Basiński 1989; Basiński, i in. 1993). Umocnienia te pełniąc funkcję ochronną przekształcają środowisko wybrzeŝa i zaburzają przebieg naturalnych procesów. PołoŜenie i charakterystyka rejonu badań Prezentowane przykłady antropopresji zarejestrowano na mierzejowym odcinku wybrzeŝa Zatoki Pomorskiej (16km długości w granicach Polski). Obejmuje on swym zasięgiem brzeg wyspy Wolin od Międzyzdrojów do ujścia Świny oraz brzeg połoŝony na Uznamie w Świnoujściu do granicy państwa (ryc.1). Mierzeja Bramy Świny naleŝy w Polsce do nielicznych wybrzeŝy akumulacyjnych, gdzie współcześnie obserwuje się przyrost brzegu (Keilhack 1912; Bohdziewicz 1963; Rosa 1984; Musielak 1991; Zawadzka-Kahlau 1999). 1

2 Przede wszystkim decydują o tym parametry wzdłuŝbrzegowego transportu rumowiska (Baraniecki, Racinowski 1996) oraz reŝim wiatrów (Borówka 1999). Wydmy pokrywające większą część mierzei układają się w róŝnowiekowe generacje wałów świadczących o przyroście wybrzeŝa i rozwoju mierzei (Keilhack 1912; Rosa 1984; Osadczuk 2001). Niewysokie wały nieznacznie przekraczają 5m wysokości. Ich niewielkie wysokości tłumaczy się szybkim przyrostem wybrzeŝa i rozwojem kolejnych wałów na poszerzających się plaŝach. Jedynie połoŝne na półwyspie Przytór starsze wydmy Ŝółte, powstałe z przewiewania piasku na zaplecze wydm nadmorskich (wydmy transgresywne), dochodzą do 20m wysokości (Rosa 1984; Osadczuk 2001). W pobliŝu Międzyzdrojów te wysokie wydmy w wyniku abrazji znalazły się juŝ przy brzegu (ryc.2, profil 6). Na mierzei znajdują się dwie duŝe miejscowości nadmorskie. Jedna z nich - Międzyzdroje jest typową nadmorską miejscowością turystyczną i wypoczynkową, gdzie latem obserwuje się znaczy ruch turystyczny. Druga - Świnoujście, obok walorów wypoczynkowych i uzdrowiskowych posiada duŝy port morski połoŝony na obu brzegach rzeki Świny. Uregulowanie przez Niemców jej ujścia do Zatoki Pomorskiej ( ) przyspieszyło przyrost brzegu w bezpośrednim sąsiedztwie falochronów (Keilhack 1912). Po obu jego stronach obserwuje się znaczny przyrost plaŝ i brzegu (Racinowski, Seul 1996). Do niedawna odcinek mierzei pomiędzy Świnoujściem a Międzyzdrojami ze względu na połoŝone w sąsiedztwie brzegu jednostki wojskowe nie był intensywnie wykorzystywany do rekreacji. Obecnie, po jego udostępnieniu nieduŝa odległość pomiędzy kurortami (7km) skłania coraz to większą liczbę turystów do wycieczek i intensywniejszej eksploracji. 2

3 Cel i metody badań Prezentowane wyniki mają na celu ukazanie wpływu i rodzajów antropopresji na nadmorskie wydmy mierzei Bramy Świny. Dotychczas, omawiany odcinek brzegu po za kurortami nie znajdował się pod silną antropopresją. Jednak współczesny rozwój turystyki nadmorskiej zagraŝa temu zachowującemu naturalne cechy brzegowi. Na omawianym odcinku prowadzone są badania nad współczesnymi zmianami w obrębie wydm nadmorskich. W trakcie badań stosowane są róŝne metody. Na podstawie zdjęć lotniczych z lat dokonano interpretacji pokrycia wydm nadmorskich roślinnością, oraz stopnia ich zabudowy przez człowieka. Na przedwojennych mapach niemieckich i polskich w skali 1:25000 i 1:10000 w wybranych punktach wykonano pomiary zmian brzegowych. Dodatkowym źródłem informacji o zagospodarowaniu wybrzeŝa był takŝe Fotointerpretacyjny atlas dynamiki strefy brzegu morskiego (red. Musielak 1991). W trakcie badań terenowych ustalono zasięg turystyki i wypoczynku nadmorskiego na plaŝach i wydmach mierzei. Ponadto na podstawie własnych i dostępnych zdjęć fitosocjologicznych oraz spisów roślin (m.in.: Piotrowska 1955; Prusinkiewicz 1961; Wojterski 1964; Piotrowska, Celiński 1965) ustalono skład gatunkowy i ilościowy roślin wydmotwórczych porastających przedpole wydm oraz same wydmy. Wyniki tych badań przedstawiają wybrane profile przez wydmy mierzei (ryc.2) Zaobserwowane rodzaje antropopresji Abrazja brzegu i zagroŝenie miejscowości zniszczeniem wymaga ochrony brzegu i wydm. W tym celu stosowane są róŝne zabiegi hydrotechniczne. Na badanym odcinku ze względu na jego akumulacyjny charakter nie występują zabiegi określane jako cięŝkie (opaski, narzuty z gwiazdobloków). Jedynie falochrony u ujścia Świny wzmagają przyrost brzegu. W Międzyzdrojach, gdzie abrazją zagroŝone są bezpośrednio budynki (m.in. hotel Amber), stosuje się współcześnie rekonstrukcję wydm w postaci nawoŝenia piasku i utrwalania go roślinnością. Ponadto wydmy w Międzyzdrojach i Świnoujściu chronione są płotem z drutu, przed turystami (profil 1, 7, 8). Po przedwojennych zabiegach utrwalania wydm roślinnością w obu miejscowościach rozprzestrzeniły się licznie gatunki krzewów, jak: rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), róŝa pomarszczona (Rosa rugosa) wierzba piaskowa (Salix arenaria) i wierzba wawrzynkowa (Salix daphnoides). Rozwój portu w Świnoujściu zadecydował o dewastacji wydm i roślinności w części półwyspu Przytór. W innym miejscu półwyspu starsze wydmy w wielu miejscach zostały 3

4 zniszczone przez obiekty militarne. Z kolei istnienie przystani rybackiej w Międzyzdrojach uniemoŝliwia rozwój wydm nadmorskich na odcinku ok. 200m. Turystyka jest współcześnie najbardziej rozwijającą się gałęzią działalności człowieka na wybrzeŝu. O jego zagospodarowaniu bądź ochronie decydują mechanizmy ekonomiczne. Z powodu ograniczonej powierzchni w sąsiedztwie brzegu zabudowywane jest juŝ nie tylko zaplecze wydm ale takŝe i same wydmy. Wąski pas wydm w Międzyzdrojach został w wielu miejscach zabudowany przez hotele i pawilony usługowe (profil 7, 8), a wybudowane tam molo rozcina grzbiet wydm. Coraz częściej na plaŝy moŝna spotkać zabudowę usługowo rekreacyjną skierowaną na potrzeby turystów. Obok zejść na plaŝe rozcinających wydmy pojawiają się przebieralnie, zjeŝdŝalnie wodne i budki usługowe. Dla podwyŝszenia walorów turystycznych na wydmach powstają nowe deptaki. W samym Świnoujściu, ze względu na walory uzdrowiskowe pasa nadmorskiego ekspansja zabudowy w kierunku morza jest ograniczona. Jedynie drugi i trzeci wał wydmowy od brzegu jest w kilku miejscach zabudowany przez pawilony usługowe, pływalnię i deptak nadmorski (profil 1, 2). Występujący na mierzei przyrost brzegu i wydm, zwłaszcza pomiędzy Świnoujściem a Międzyzdrojami (profil 3, 4, 5), moŝe w niedługim czasie zostać przerwany przez silną eksplorację i intensywny wypoczynek na plaŝy. Proces ten jest obserwowany na plaŝach Świnoujścia, gdzie mimo wyraźnego przyrostu brzegu i poszerzania plaŝ powstawanie wydm zachodzi w stopniu ograniczonym (profil 1). Całoroczne uŝytkowanie plaŝ przez wczasowiczów hamuje tu procesy transportu piasku z plaŝy na wydmy. Tab.1. Główne formy antropopresji na wydmach mierzei Bramy Świny Ochrona brzegu i wydm Falochron przy ujściu Świny Rekonstrukcja wydm w Międzyzdrojach Zalesianie wydm, sadzenie roślinności ochronnej i utrwalającej wydmy: wierzba, rokitnik, sosny, piaskownica, wydmuchrzyca (Profil 1-8) Płotki faszynowe i chrust, ogrodzenie wydm (Profil 1, 2, 7, 8) Turystyka i rekreacja Hotele pawilony i deptak na nadmorskiej wydmie w Międzyzdrojach (Profil 7, 8) Deptak i pawilony na zapleczu wydm w Międzyzdrojach i Świnoujściu (Profil 1, 2, 7, 8) Eksploracja wydm: osuwiska w obrębie stoków wydm, deptanie roślin na wydmach, zaśmiecanie wydm (obie miejscowości) ŚcieŜki i dojścia na plaŝę przez wydmy (obie miejscowości), molo w Międzyzdrojach Inne: przemysł, obiekty wojskowe Przystań rybacka w Międzyzdrojach Infrastruktura portu w obrębie wydm w Świnoujściu Obiekty i tereny wojskowe na starszych wydmach na Przytorze Drogi dojazdowe w obrębie wydm (Profil 3-6) 4

5 5

6 Skutki antropopresji Wymienione zjawiska antropopresji wpływają przede wszystkim niekorzystnie na rozwój wydm nadmorskich. Nawet ochrona wydm polegająca na nasadzeniach roślinności wydmotwórczej moŝe powodować zmiany składu gatunkowego roślin. Wprowadzane sztucznie gatunki wypierają i tak nieliczne gatunki pierwotne. Proces ten został potwierdzony m.in. na Mierzei Wiślanej (Piotrowska, Stasiak 1982). Najbardziej przekształcone zbiorowiska roślin porastają wydmy w Świnoujściu i Międzyzdrojach. Zabudowa usługowa i osadnictwo zmienia rzeźbę wydm, przyspiesza erozję i hamuje ich przyrost. Obok, gdzie brak antropopresji wydmy rozwijają się w warunkach naturalnych lub prawie naturalnych. Na ich przedpolu występuje akumulacja eoliczna wymuszana przez bujną roślinność. Główne skutki antropopresji występujące w rejonie miejscowości na badanym odcinku brzegu to: - zanik pokrywy naturalnej roślinności na wydmach i na ich przedpolu, - wzrost udziału i rozprzestrzenianie się roślin synatropijnych, - zahamowanie procesów eolicznych i akumulacji na wydmach, i na ich przedpolu, - wzmoŝenie erozji wydm: rozwiewanie, osuwiska, - akumulacja i przyrost brzegu przy falochronach ujścia Świny, - zanieczyszczenia odpadami plaŝ i wydm, Wnioski Badany odcinek brzegu nie jest silnie przekształcony przez człowieka. Na tym 16km odcinku wybrzeŝa, w porównaniu do innych wybrzeŝy antropopresja jest niewielka. Skoncentrowana jest na plaŝach i wydmach Międzyzdrojów i Świnoujścia. Pomiędzy nimi rozciąga się kilkukilometrowy odcinek plaŝ i wydm niezmienionych antropogeniczne. Mając na uwadze jego naturalny i akumulacyjny charakter warto objąć go ochroną. Współczesny rozwój turystyki i łatwa dostępność wydm i plaŝ pomiędzy obiema miejscowościami moŝe zagrozić dalszemu jego rozwojowi. W sezonie letnim plaŝe Międzyzdrojów i Świnoujścia przeŝywają prawdziwy najazd turystów. Ograniczona pojemność rekreacyjna zmusza wypoczywających do zajmowania plaŝ coraz dalej połoŝonych od centrum. Modne stają się wędrówki na odcinku pomiędzy Międzyzdrojami a Świnoujściem. Szerokie jak na polskie wybrzeŝe plaŝe stają się terenem popisów kierowców o czym świadczą liczne ślady kół samochodów. 6

7 DuŜa popularność turystyczna Międzyzdrojów sprzyja nowym inwestycjom budowlanym lokalizowanym na wydmach. Z kolei dzięki strefie uzdrowiskowej nadmorskiego pasa w Świnoujściu nowe inwestycje budowlane są ograniczone go minimum. Wydmy porasta tam roślinność, choć nie koniecznie jest to roślinność naturalna. Literatura 1. Arens S.M., 1994, Aeolian processes in the Dutch foredunes. Landscape and Environmental Research Group, University of Amsterdam, p Baraniecki J., Racinowski R., 1996, The application of graining parameters of the rubble from the lower part of the back-swash of the shore stream zone to the determination of evolution tendences of the Wolin island coast. [in:] Meyer Z., (ed.), Lithodynamics of seashore, Polish Academy of Sciences, Technical University of Szczecin, Szczecin, pp Basiński T., 1989, Wybrane problemy umocnienia polskiego wybrzeŝ morskiego. [w:] Brzeg Morski 1. Zeszyt prac zebranych. Studia i Mat. Oceanol. nr 55. Ossolineum, s Basiński T., Pruszak Z., Tarnowska M., Zeidler R., 1993, Ochrona brzegów morskich. IBW PAN Gdańsk. 5. Bohdziewicz L., 1963, Przegląd budowy geologicznej i typów polskich wybrzeŝy. [w:] A. Mielczarski (red.), Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego. Zeszyt 5. Geologia i zagadnienia pokrewne. IBW PAN Gdańsk-Poznań, s Borówka R. K., 1999, Potencjalny transport eoliczny na plaŝach w okolicach Świnoujścia a tendencje rozwojowe wydm przednich. [w:] R. K. Borówka, Z. Młynarczyk, A. Wojciechowski (red.), Ewolucja geosystemów nadmorskich południowego Bałtyku. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Szczecin, s Fotointerpretacyjny atlas dynamiki strefy brzegu morskiego, 1991, red. Musielak S., Wyd. Urząd Morski, Instytut Nauk o Morzu US, OPGK, Szczecin, s Keilhack K., 1912, Die Verlandung der Swinepforte. Jahrbuch der Koniglisch Preuss. Geol. L.A., Bd. 32, T.2, Berlin. 9. Łabuz T. A., 2001a, Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeŝnych w rejonie Mielna. Zesz. Nauk Wydz. Ek. i Zarządz., nr 8 Politechnika Koszalińska, Koszalin, s Łabuz T. A., 2002a, Znaczenie środowiskowe stanowisk honkenii piaskowej Honckenya peploides na wydmowym wybrzeŝu Zatoki Pomorskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 58 (5), Inst. Och. Przyr. PAN Kraków, s Łabuz T. A., 2002b, Znaczenie pionierskiej roślinności wydmowej w procesach akumulacji eolicznej na przedpolu wydm przednich mierzei Bramy Świny. [w:] Materiały X Jubileuszowej Konferencji Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec , s Musielak S., 1996, Pozytywne i negatywne aspekty dynamiki brzegów morskich dla rozwoju turystyki. [w:] A. Szwichtenberg (red.), Ekologiczne uwarunkowania rozwoju turystyki w makroregionie Bałtyk-Pomorze. Szanse i zagroŝenia. Mat. z konferencji związanej z obchodami Światowego Dnia Ochrony Środowiska, Mielno maj PTE oddział w Koszalinie, s Olsauskas A., 1996, Influence of recreation on plant cover in west Lituania. Mograph. EUCC Klaipeda University, p

8 14. Osadczuk K., 2001, Geneza wałów piaszczystych Bramy Świny w świetle badań morfometrycznych i sedymentologicznych. Rozprawa doktorska wykonana na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM w Poznaniu, Poznań-Szczecin. 15. Piotrowska H., 1955, Zespoły leśne wyspy Wolina. Prace Kom. Biol. PTPN. Tom XVI, zeszyt 5, Poznań, s Piotrowska H., Celiński F., 1965, Zespoły psammofilne wysp Wolina i Południowowschodniego Uznamu. Bad. Fizjograf. Nad Polską Zach., T. XVI, s Piotrowska H., Stasiak J., 1982, Naturalne i antropogeniczne zmiany strefowe flory naczyniowej bezleśnych wydm nadmorskich Mierzei Wiślanej. Frag. Flor. ef Geobot. 28(3) Kraków, s Piotrowska H., 1984, Szata roślinna. [w:] B. Augustowski (red.) PobrzeŜe Pomorskie. GTN, Ossolineum Wrocław-Warszawa-Gdańsk, s Piotrowska H. 1995, Forest and man on the Polish Baltic coast. [in:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats. Proc. of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September , EUCC Leiden, Netherlands, s Prusinkiewicz Z., 1961, Zagadnienia leśno-gleboznawcze na obszarze wydm nadmorskich Bramy Świny. Bad. Fizjograf. nad Polską Zach., Tom VII, Poznań, s Racinowski R., Seul C., 1996, Actual morphodynamic attributes of Szczecin shore. [in:] Z. Meyer (ed.), Lithodynamics of seashore. Polish Academy of Sciences, Technical University of Szczecin, Szczecin, pp Rosa B., 1984, Rozwój brzegu i jego odcinki akumulacyjne. [w:] B. Augustowski (red.) PobrzeŜe Pomorskie. GTN, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Gdańsk, s Rotnicki K., Borówka R. K., 1990, Impact of a future sea level rise in the Polish Baltic coastal zone. Dep. of Paleogeog. Quartenary Research Institute, UAM Poznań, s Rotnicki K., Borówka R. K., Devine N., 1995, Accelerated sea level rise as a threat to the Polish coastal zone quantification of risk. [in:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast: past, present, future. Journal of Coastal Research. Special Issue, No 22, s Wojterski T., 1964, Bory sosnowe na wydmach nadmorskich na polskim wybrzeŝu. Prace Kom. Biol. PTPN, tom XXVIII, z. 2. Poznań, s Zawadzka-Kahlau E., 1999, Tendencje rozwojowe polskich brzegów Bałtyku Południowego. IBW Gdańsk, s