RYZYKO ZDROWOTNE OD-ŚRODOWISKOWE JAKO MIERNIK ZRÓWNOWAŻENIA RELACJI ŚRODOWISKO - CZŁOWIEK

Transkrypt

1 RYZYKO ZDROWOTNE OD-ŚRODOWISKOWE JAKO MIERNIK ZRÓWNOWAŻENIA RELACJI ŚRODOWISKO - CZŁOWIEK dr Anna Starzewska-Sikorska z zespołem, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach Włączanie aspektu zdrowia do całości procesów decyzyjnych 1, projektowych i realizacyjnych jest zgodne z istotą trwałego i zrównoważonego rozwoju. Pierwsza z zasad zrównoważonego rozwoju przyjętych na konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój w 1992 roku, głosi, że Istoty ludzkie stanowią centrum zainteresowania w procesie zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Idea zrównoważonego rozwoju pozwala realizować cele ekonomiczne i społeczne zapewniając społeczności i poszczególnym obywatelom bezpieczeństwo ekologiczne przy równoczesnym ograniczaniu negatywnych skutków dla środowiska. przyrodniczego. Dwa elementy: środowisko i zdrowie wiąże szereg zależności. Jedną z nich jest uwarunkowanie stanu zdrowia poszczególnych jednostek i populacji związane ze stopniem zanieczyszczenia (zdegradowania) środowiska. Aspekt zdrowotny stanowi istotny komponent jakości życia. Dlatego też środowiskowe zagrożenia stwarzające możliwość pogorszenia lub utraty zdrowia powinny być analizowane przy podejmowaniu wszystkich decyzji i działań. Ocena środowiskowego narażenia zdrowia wiąże się z określeniem ryzyka środowiskowego, które według definicji UNEP jest złożone z ryzyka ekologicznego oraz ryzyka zdrowotnego. Inaczej postrzegano ryzyko w dobie wczesnej industrializacji, inaczej postrzega się je dzisiaj. Dotyczy to w szczególności ryzyka zdrowotnego, które pierwotnie miało ścisły związek z wykonywaną pracą i określoną technologią produkcji. Jego zasięg był ograniczony do grup zawodowych narażonych przez pracę na czynniki i uciążliwości powodujące podniesienie poziomu ryzyka zdrowotnego. Postęp technologiczny, zmiany ekonomiczno społeczne (np. aktywność zawodowa kobiet w dziedzinach zdominowanych dawniej przez mężczyzn), globalizacja gospodarki, rozwój nowoczesnych technologii i dostępność produktów spowodowały upowszechnienie ryzyka, swoistą jego demokratyzację. Nie tylko zwiększył się zasięg ryzyka zdrowotnego oraz rozszerzyła lista uciążliwości i czynników narażenia. Na stan zdrowia pojedynczych osób, jak i całych populacji ludzkich wpływają uwarunkowania związane z wykonywaną pracą, stan środowiska, warunki socjalnoekonomiczne, nawyki i przyzwyczajenia, a także uwarunkowania kulturowe. 1 Artykuł stanowi fragment raportu: Opracowanie zasad i procedur oraz wdrażanie ocen oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania na środowisko - Etap III, dr Anna Starzewska-Sikorska, dr Justyna Gorgoń, dr hab. inż. Ryszard Janikowski, mgr Mateusz Korcz, mgr Janusz Krupanek, mgr Beata Michaliszyn Czy wiesz, że... Pojęcie ryzyka środowiskowego pozostaje w ścisłej relacji z każdą ludzką działalnością, jest funkcją czynnika zagrożenia i ekspozycji, określa prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków. Percepcja ryzyka podlega zmianom wynikającym zarówno z uwarunkowań świadomościowych, społecznych, ekonomicznych, jak i zmiany zasięgu jego oddziaływania. Ryzyko zdrowotne o środowiskowym charakterze pojawia się jako rezultat bezpośrednich oraz pośrednich relacji jednostki z otoczeniem. Obejmuje uwarunkowania środowiskowe / ekologiczne np. klimat oraz uwarunkowania środowiskowe zdrowotne powodujące obniżenie naturalnej odporności i zakłócenie działania mechanizmów obronnych, które skutkuje zwiększoną podatnością na alergie, zakażenia, nowotwory oraz przyspieszeniem procesów starzenia się organizmów. W pojęciu bezpieczeństwa ekologicznego mieszczą się te wszystkie relacje pomiędzy człowiekiem i środowiskiem, które odzwierciedlają zarówno kondycję stanu środowiska, jak i osób zamieszkujących dany obszar. Identyfikacja i ocena rzeczywistych oraz potencjalnych zagrożeń środowiskowych mających wpływ na zdrowie i życie ludzkie należą do narzędzi pozwalających na prawidłowe kształtowanie tych relacji. Zdrowie ludzkie uzależnione jest od wielu czynników, część z nich jest związana z cechami osobniczymi (płeć, rasa, wzrost, temperament), część dotyczy uwarunkowań społeczno-kulturowych oraz indywidualnych nawyków, a część wynika z oddziaływań zewnętrznych, do których zaliczają się również zanieczyszczenia występujące we wszystkich komponentach środowiska. Organizm ludzki jest wrażliwy na oddziaływanie szkodliwych czynników chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych obecnych w powietrzu, wodzie, glebie, żywności. W celu ochrony życia i zdrowia przed szkodliwymi czynnikami podejmuje się określone działania zaradcze. Ich skuteczność zależy od prawidłowej oceny narażenia. Oceniając narażenie środowiskowe uwzględnia się odporność populacji zamieszkującej dany obszar, jak i reakcje populacji szczególnie wrażliwych na oddziaływanie substancji toksycznych. Populacjami wrażliwymi są przede wszystkim dzieci oraz ludzie, których odporność i kondycja zdrowotna jest z różnych przyczyn osłabiona (ludzie chorzy, starsi, kobiety w ciąży).

2 Ryzyko zdrowotne towarzyszy zarówno naszemu życiu codziennemu, jak i wydarzeniom nadzwyczajnym katastrofom ekologicznym i wielkim awariom technologicznym. W tych ostatnich mamy do czynienia z nieprzewidywalną sytuacją środowiskowego zagrożenia życia i zdrowia ludzkiego. Jakkolwiek, częstotliwość takich zjawisk i wydarzeń, jak powodzie, trzęsienia ziemi czy awarie technologiczne, podobne do tej w Czarnobylu, jest mniejsza niż codzienne narażenia, to skala ryzyka zagrożenia zdrowia jest większa. W przypadku katastrof o podłożu technologicznym największe zagrożenie pochodzi od niekontrolowanego wprowadzenia do środowiska naturalnego dużych ilości substancji chemicznych lub /i radioaktywnych. Zupełnie innym aspektem tego problemu mogą być konflikty zbrojne, które same w sobie są kwintesencją wszystkich zagrożeń. Aktualności marca w stolicy Litwy, Wilnie, Europejska Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNECE) przedstawiła Strategię Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju. Dokonano także uroczystego otwarcia Dekady Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju proklamowanej przez ONZ na lata W spotkaniu uczestniczyło dwudziestu trzech ministrów właściwych do spraw środowiska i edukacji a także blisko dwustu delegatów z krajów UNECE. U podstaw Strategii znalazły się szeroko rozumiane zagadnienia związane ze zrównoważonym rozwojem, czyli zmniejszenie ubóstwa, pokój, etyka, demokracja, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, prawa człowieka, zdrowie, równość społeczna, zróżnicowanie kulturowe, gospodarka, konsumpcja, ochrona środowiska, zarządzanie zasobami naturalnymi oraz różnorodność biologiczna i krajobrazowa. Więcej: URL_ID=27234&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTIO N=201.html Istotnym czynnikiem mającym wpływ na wzrost ryzyka zdrowotnego u ludzi jest chemizacja życia niosąca zagrożenia związane z zaburzeniami przekazu genetycznego tj. zaburzenia w komórkach w zakresie replikacji i reparacji DNA 2. Chemizacja życia to przede wszystkim toksyczne oddziaływanie substancji oraz wzrost zachorowań na choroby nowotworowe. W przypadku ryzyka związanego z chemizacją mamy do czynienia z ryzykiem zdrowotnym od-środowiskowym. Może mieć ono postać ryzyka zawodowego, związanego z charakterem wykonywanej pracy, która naraża na kontakt z szkodliwymi substancjami chemicznymi. Stopień narażenia określa wielkość dawki, częstotliwość i czas trwania oraz drogi narażenia. Innym typem ryzyka zdrowotnego od-środowiskowego jest ryzyko wynikające z uwarunkowań życia codziennego. Ryzyko to wiąże się przede wszystkim z jakością miejsca i warunków zamieszkania. Może również być pochodną złożonego i długotrwałego procesu zanieczyszczenia środowiska 2 (T. Kulik, W. Szymczuk; Wybrane czynniki zagrożenia zdrowia, Medycyna Rodzinna zeszyt 14/3-4/2001) naturalnego na dużym obszarze - okręgu lub regionie (przykładem są wszystkie stare europejskie okręgi przemysłowe z przełomu XIX i XX wieku). Bez tytułu Aleksandra Krupa III nagroda - fotografia Zanieczyszczenie środowiska stwarza poważne niebezpieczeństwo dla układu immunologicznego człowieka, co nie pozostaje bez wpływu na podatność organizmów na zachorowania nowotworowe. Procesy urbanizacyjne, uprzemysłowienie i nowe technologie oraz rozwój motoryzacji stanowią równocześnie dobrodziejstwo i zagrożenie cywilizacyjne. Rozwój budownictwa, stosowanie na masową skalę nowych materiałów i technologii, w szczególności tworzyw sztucznych, w dużym stopniu może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka. Dodatkowo do wzrostu ryzyka zdrowotnego przyczyniają się nawyki żywieniowe, żywność i jej zróżnicowanie produktowe, a także sposoby jej przechowywania i transportu. Żywność jest bardzo czułym miernikiem czystości środowiska, w którym żyją ludzie. Nie bez znaczenia dla zdrowia ludzkiego jest również wzrost udziału chemii w nawykach i zachowaniach związanych z higieną własną i otoczenia. Współczesny człowiek w życiu zawodowym i codziennym narażony jest na liczne kontakty z substancjami chemicznymi. Prowadzi to do zagrożenia zdrowia procesami kancerogenezy. Zapobiec temu może redukowanie obcych składników w żywności oraz substancji toksycznych w środowisku zewnętrznym a także informowanie i świadome zarządzania ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem polega w istocie na świadomym jego akceptowaniu lub przeciwdziałaniu. Ryzyko powinno pozostawać na poziomie zredukowanym do świadomie akceptowalnego i uzasadnionego minimum, którego wartość graniczną wyznacza ryzyko tolerowane, tj. ryzyko, które zostało zaakceptowane w danych okolicznościach na podstawie aktualnego stanu wiedzy oraz techniki, ocenie kosztów oraz możliwości organizacji bezpiecznych procesów produkcyjnych. Ryzyko akceptowalne uwzględnia także poziom świadomości społecznej. Jest ono fundamentem współczesnej strategii kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego, które obecnie definiuje się jako odrzucenie, eliminowanie

3 ryzyka nie do zaakceptowania, a nie jako określenie stanu absolutnego bezpieczeństwa z ryzykiem zredukowanym do zera. W takim ujęciu zarządzanie ryzykiem musi się opierać na świadomym porozumieniu społecznym co do wyboru określonych postaw, decyzji i działań uwzględniających pewien poziom ryzyka zdrowotnego im towarzyszącego. Zarówno zmiana percepcji ryzyka zdrowotnego powodowanego uwarunkowaniami środowiskowymi, jak i budowanie sposobów zarządzania ryzykiem, wiąże się z doborem odpowiednich narzędzi pomiaru i oceny zagrożeń. Do narzędzi pomiaru należą systemy monitoringu środowiska oraz biomonitoringu. Do metod oceny narażenia zdrowia ludzkiego na środowiskowe czynniki szkodliwe zalicza się również analizę cyklu życia produktów LCA (Life Cycle Assessment), będącą procesem oceny oddziaływania produktów na środowisko, a także procedury oceny ryzyka zdrowotnego. Metody te charakteryzują się określonym stopniem złożoności i posiłkują się również wynikami pochodzącymi z wymienionych wcześniej systemów monitoringu. Metody identyfikacji i oceny środowiskowych zagrożeń zdrowia i narażenia zdrowia Monitoring środowiska Ogród koncentracyjny Aleksandra Kotarska Wyróżnienie - fotografia Monitoring środowiska jest narzędziem pomocniczym w procesach decyzyjnych, lokalizacyjnych, działaniach prewencyjnych i naprawczych oraz stanowi istotny element kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa. Monitoring środowiska jest to system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska, zmierzający do ujawniania i wyjaśniania zmian zachodzących w biosferze pod wpływem działalności człowieka. Podstawowym celem monitoringu jest systematyczne dostarczanie danych o zanieczyszczeniu poszczególnych komponentów środowiska oraz prognozowanie skutków tego zanieczyszczenia. Do interpretacji wyników badań monitoringowych wykorzystywane są zwykle obowiązujące normatywy higieniczne w postaci najwyższych dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń. Jednym z zadań monitoringu jest wspomaganie zarządzania środowiskiem, a w szczególności działaniami związanymi z jego ochroną. Informacje dostarczane i przetwarzane przez monitoring środowiska dają obraz jego stanu oraz dyscyplinują dotrzymanie jakości poprzez właściwe polityki, strategie i programy. Czy wiesz, że... Czynnikami szkodliwymi są głównie czynniki chemiczne, gdyż kontakt z nimi wywołuje najpoważniejsze skutki toksyczne. Ocenę narażenia środowiskowego na chemiczne czynniki toksyczne i kancerogenne przeprowadza się przy zastosowaniu różnych metod. Zaliczamy do nich: monitoring środowiska monitoring biologiczny (z podziałem na biomonitoring narażenia i biomonitoring skutków zdrowotnych). Metody monitoringu opierają się na systemie pomiarów i ocen. W przypadku monitoringu środowiska bada się zawartość związków toksycznych w poszczególnych jego komponentach. W monitoringu biologicznym wykonuje się pomiary stężeń wskaźników narażenia (biomarkerów) w materiale biologicznym narażonych osób. Wyróżnia się biomarkery ekspozycji, efektu i wrażliwości. Biomonitoring skutków zdrowotnych polega na prowadzeniu badań epidemiologicznych, które kontrolują ilość zachorowań na określone jednostki chorobowe w badanym obszarze. W każdym z typów monitoringu stosuje się wartości normatywne stanowiące właściwe punkty odniesienia. Dla monitoringu środowiska są to wartości normatywów higienicznych, dla biologicznego dopuszczalne wielkości stężeń wskaźników narażenia, a dla monitoringu epidemiologicznego dopuszczalne statystyczne ilości zachorowań na daną jednostkę chorobową w badanym obszarze. W ramach systemu monitoringu środowiska działają podsystemy monitorowania jego komponentów. Są nimi: Monitoring jakości powietrza Stałe stanowiska pomiarowe badają jakość powietrza pod kątem ochrony zdrowia ludzi oraz ochrony roślin i ekosystemów. Badania prowadzone są w systemie stref. Ze względu na kryterium ochrony zdrowia ludzkiego ocenia się następujące zanieczyszczenia powietrza: dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, pył zawieszony, ołów, benzen, tlenek węgla, ozon. W skład monitoringu jakości powietrza wchodzi również monitoring opadów atmosferycznych zajmujący się badaniem chemizmu opadów i oceną depozycji zanieczyszczeń do podłoża. W ramach badań przeprowadza się analizę związków kwasotwórczych, biogennych oraz metali (w tym metali ciężkich) pod kątem zawartości chlorków siarczanów, azotynów i azotanów azotu amonowego, potasu, sodu, wapnia, magnezu cynku, miedzi, żelaza, ołowiu, kadmu, niklu, chromu, manganu. Monitoring powietrza ma istotne

4 znaczenie jako narzędzie informacyjne w prewencji chorób układu oddechowego oraz nowotworów. Monitoring wód 1. Monitoring jakości wód powierzchniowych składa się z badań i oceny jakości wód w rzekach w systemie sieci krajowej i regionalnej oraz badań stanu osadów wodnych rzek. Badania jakości wody przeprowadza się dla wybranych cieków stanowiących źródło zaopatrzenia w wodę dla potrzeb komunalnych. W osadach dennych oznacza się zawartość cynku, arsenu, baru, kadmu, miedzi, chromu, kobaltu, rtęci, niklu, ołowiu, strontu, wanadu oraz zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych.. Ocenia się również obecność pierwiastków zatrzymujących osad na dnie rzek takich jak: wapń, magnez, żelazo, mangan, fosfor, siarka i węgiel organiczny. Próbki osadów pobierane są przy ujściach zanieczyszczonych rzek oraz poniżej zrzutów ścieków przemysłowych i komunalnych. Nie mogę oddychać Jeremi Jędroś Wyróżnienie- grafika 2. Monitoring jakości wód podziemnych, w ramach którego prowadzi się monitoring wód gruntowych, ujęć głębinowych, ujęć z poziomów wodonośnych o dobrej izolacji oraz monitoring źródeł. Zakres badań stanowiących podstawę określenia przydatności zdrowotnej wód podziemnych obejmuje analizę zawartości arsenu, azotanów i azotynów, azotu amonowego i azotanowego, amoniaku, baru, boru, chlorków, chromu, cyjanków, cynku, fluorków, glinu, kadmu, kobaltu, litu, magnezu, miedzi, molibdenu, niklu, krzemu, ołowiu, potasu, siarczanów, sodu, strontu, tytanu, wapnia, wanadu, węgla organicznego, wodorowęglanów, żelaza, a także analizę przewodnictwa elektrolitycznego, odczynu, twardości, substancji rozpuszczalnych oraz zasadowości. Monitoring gleby i ziemi Stanowią dwa systemy, pierwszy ocenia jakość gleb użytkowanych rolniczo, drugi ukierunkowany jest na identyfikację terenów o przekroczonych standardach gleby i ziemi. Ocena gleb pozwala na określenie bezpiecznych warunków upraw żywności natomiast identyfikacja terenów zanieczyszczonych ma za zadanie wsparcie decyzji lokalizacyjnych i eliminowanie z nich funkcji związanych z przeznaczeniem na długotrwały pobyt ludzi. Monitoring hałasu Składa się z monitoringu hałasu komunikacyjnego (drogowego) oraz monitoringu hałasu ze źródeł przemysłowych. Dane pochodzące z monitoringu hałasu mają znaczenie przy polityce lokalizacyjnej szczególnie dla funkcji mieszkaniowych i związanych z długotrwałym pobytem ludzi. Informacje uzyskiwane z monitoringu środowiska mogą być również wykorzystywane do oceny narażenia populacji ludzkiej. Znając stężenia zanieczyszczeń w powietrzu, wodzie do picia i żywności, czyli w bezpośrednich dla człowieka źródłach czynników toksycznych, można określić ich przybliżone dawki, pobierane do organizmu za pośrednictwem układu oddechowego lub/i pokarmowego oraz poprzez skórę, a więc pośrednio ocenić narażenie. Wiedza na temat struktury spożycia oraz innych, ustalonych wielkości fizjologicznych np. wentylacji płuc, retencji, czasu narażenia, umożliwia również oszacowanie wielkości dawek czynników toksycznych wchłanianych przez człowieka w określonym czasie. Monitoring środowiskowy ma zastosowanie na poziomie strategicznym polityki lokalnej, pozwala na właściwe dobranie strategii zarządzania środowiskiem. Natomiast na poziomie operacyjnym służy jako narzędzie pomocnicze polityki lokalizacyjnej. Ma również zastosowanie w zarządzaniu kryzysowym. Monitoring biologiczny Rzeczywiste narażenie człowieka na związki toksyczne oceniać można tylko na podstawie metod bezpośrednich, określanych jako monitoring biologiczny - biomonitoring. Aktualności 7 kwietnia br., podczas tegorocznego Światowego Dnia Zdrowia Kofi A. Annan, Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych wezwał społeczeństwa świata by rozwijały zrównoważone działania mające na celu przetrwanie, zdrowie i pomyślność matek i dzieci. Zła sytuacja zdrowotna matek i dzieci dotyczy głównie krajów rozwijających. Ten niedostrzegany i przemilczany kryzys zdrowotny przedstawiła Światowa Organizacja Zdrowia w opublikowanym właśnie raporcie Stan Zdrowia Wszystkie matki i dzieci liczą się". Więcej: Istotą monitoringu biologicznego jest systematyczny, powtarzany w przyjętych odstępach czasu pomiar stężeń substancji toksycznych lub ich metabolitów w tkankach, wydzielinach i wydalinach ludzkich badanych oddzielnie lub łącznie, w celu oceny wielkości narażenia oraz ryzyka dla zdrowia. Monitoring biologiczny dzieli się na monitoring narażenia i monitoring skutków zdrowotnych narażenia

5 Monitoring biologiczny umożliwia dokonywanie oceny ryzyka zdrowotnego indywidualnych osób lub populacji, ze względu na czynniki toksyczne wchłaniane do organizmu różnymi drogami i z różnych nośników zanieczyszczeń. Biomonitoring narażenia służy do zapobiegania wystąpieniu skutków zdrowotnych. Natomiast biomonitoring skutków zdrowotnych prowadzi się na podstawie badań epidemiologicznych, a jego celem jest wczesna diagnostyka skutków zdrowotnych. Cykl prac Bez tytułu Jacek Boczar Wyróżnienie - fotografia W przypadku narażenia środowiskowego, mówimy o chorobach środowiskowych, które z definicji są bezpośrednio, w całości lub częściowo następstwem narażenia na czynniki środowiskowe. Choroby środowiskowe rzadko występują jako łatwo rozpoznawalne jednostki chorobowe lub specyficzne objawy pogorszenia się stanu zdrowia, dlatego jedyną drogą do identyfikacji zmian patologicznych w organizmie jest poszukiwanie ich na poziomie komórkowym lub w produktach metabolizmu, obecnych w dostępnych do badań próbkach np. płynach ustrojowych. Badania wchodzące w zakres biomonitoringu narażenia polegają na oznaczeniach wskaźników narażenia - związków toksycznych lub ich metabolitów, tzw. biomarkerów w materiale pobranym od narażonych osób. Biomarkery są czynnikami występującymi w płynach ustrojowych, komórkach lub tkankach, które wskazują na obecność związku toksycznego, lub świadczą o wystąpieniu szkodliwego efektu w organizmie na skutek działaniu tego związku. Są więc bezpośrednimi wskaźnikami dawki wchłoniętej do organizmu, umożliwiającymi indywidualną ocenę narażenia człowieka. Poziomy biomarkerów zależą od obciążenia wewnętrznego organizmu daną trucizną, spełniają zatem rolę wskaźników integralnych i są pośrednim ogniwem zależności dawka - efekt. W sytuacji, kiedy narażeniu nie towarzyszą wykrywalne efekty toksyczne, do oceny wykorzystywane są biomarkery jakościowe, które informują o narażeniu na określone substancje toksyczne i wskazują na prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia i życia ludzi skutków zdrowotnych. Aby wyniki monitoringu biologicznego stanowiły rzetelną podstawę do podejmowania właściwych decyzji, badania powinny obejmować odpowiednio reprezentatywne i najbardziej wrażliwe grupy populacji. Ważnym problemem jest interpretacja wyników badań monitoringu biologicznego. Jako podstawowe kryterium oceny narażenia przyjmuje się dawkę substancji toksycznej wchłoniętą do organizmu wszystkimi drogami, w określonym czasie, a opiera się ono na toksykologicznych zależnościach: dawka - efekt lub dawka odpowiedź. Istotną zaletą monitoringu biologicznego jest możliwość oszacowania wielkości dawki wchłoniętej do organizmu wszystkimi drogami narażenia z uwzględnieniem cech fizjologicznych danej osoby, trybu życia, praktyk higienicznych, stosowanych środków ochrony przed narażeniem itd. Wadą jest jednak fakt, że stosowane są badania inwazyjne, wymagające najczęściej pobrania próbek krwi. Ponadto, znajomość dawki wchłoniętej nie określa źródeł zanieczyszczeń i ich udziału w ogólnej puli wchłoniętej substancji. Z punktu widzenia potrzeb toksykologii środowiskowej informacje dotyczące źródeł zanieczyszczeń chemicznych są ważne ze względu na podejmowanie odpowiednich działań prewencyjnych, naprawczych bądź monitorujących możliwości narażenia. Monitoring skutków zdrowotnych narażenia - badania epidemiologiczne. Ujemne efekty zdrowotne spowodowane narażeniem określonych populacji na trucizny środowiskowe mogą być oceniane również na podstawie badań epidemiologicznych, obejmujących występowanie i częstość chorób oraz innych stanów zdrowotnych wraz z czynnikami je warunkującymi. Przedmiotem badań epidemiologii środowiskowej jest ocena i wyjaśnianie potencjalnie szkodliwego wpływu zanieczyszczeń środowiska na zdrowie ludzkie, dokonywanie analiz narażenia, oraz ocen prawdopodobieństwa wystąpienia choroby lub urazu w określonych warunkach. Na podstawie badań epidemiologicznych są generowane i testowane hipotezy dotyczące środowiskowych czynników przyczynowych chorób występujących w populacji ludzkiej. W przypadku, gdy wskaźniki stosowane w epidemiologii zostaną skorelowane ze stężeniami i okresem działania określonych związków toksycznych, obecnych w środowisku i zaistnieje możliwość stwierdzenia zależności przyczynowo - skutkowej, to badania epidemiologiczne mogą stanowić ważny argument w ukierunkowaniu działań zmierzających do poprawy jakości środowiska oraz zdrowia ludzi. Badania epidemiologiczne mają za zadanie a) ocenę częstości występowania wybranych zjawisk zdrowotnych w populacji podlegającej określonej ekspozycji (epidemiologia opisowa), b) ustalanie związku między

6 badanymi zjawiskami zdrowotnymi a czynnikami środowiskowymi (epidemiologia analityczna i eksperymentalna) c) dostarczenie danych niezbędnych dla planowania, organizowania i oceny programów prewencji, kontroli i leczenia chorób (epidemiologia opisowa, analityczna i eksperymentalna). W epidemiologii stosuje się kilka podstawowych miar częstości chorób i zgonów. Najważniejsze z nich to: chorobowość (liczba stwierdzonych chorób przypadająca na liczbę osób narażonych na zachorowania), zachorowalność (liczba osób u których wystąpiła choroba przypadająca na liczbę osób narażonych na jej wystąpienie), umieralność (liczba zgonów z powodu danej choroby przypadająca na liczbę osób umierających z powodu tej choroby). W odniesieniu do podstawowego celu badań epidemiologicznych, to znaczy wyjaśniania środowiskowej przyczyny choroby, można wyróżnić następujące etapy postępowania: Określenie częstości występowania i rozmieszczenia choroby w różnych populacjach i w różnych podgrupach tej samej populacji. Obserwacje w tym zakresie stanowią podstawę do formułowania hipotez przyczynowych i dostarczają informacji niezbędnych dla oceny zdrowia społeczności. Są one także pomocne w podejmowaniu decyzji administracyjnych, w których ważną rolę odgrywa wiedza o charakterze i zakresie problemów zdrowotnych danej społeczności; Formułowanie hipotez w oparciu o opisowe dane epidemiologiczne oraz obserwacje kliniczne i laboratoryjne odnośnie częstości występowania choroby w stosunku do swoistych cech populacji lub jej narażenia; Weryfikowanie hipotez poprzez prowadzenie specjalnych badań obserwacyjnych lub eksperymentalnych obejmujących określone grupy populacji. Zdobywanie informacji o przyczynach zagrożeń środowiskowych za pomocą badań epidemiologicznych jest zazwyczaj procesem stopniowym, wymagającym stosowania różnych programów badawczych, zależnie od charakteru zaburzeń stanu zdrowia i czynników etiologicznych je wywołujących. Rola środowiskowych badań epidemiologicznych nie ogranicza się tylko do poszukiwań czynników przyczynowych obserwowanych zaburzeń stanu zdrowia, ale polega również na dostarczeniu informacji o wielkości ryzyka zdrowotnego związanego z narażeniem określonych populacji na środowiskowe czynniki toksyczne oraz ukazywaniu kosztów społecznych, wynikających z zaniechania lub opóźniania podejmowania odpowiednich interwencji. Oceniając skutki narażenia środowiskowego populacji metodami epidemiologicznymi, należy mieć na uwadze fakt, że wobec stosunkowo niskich stężeń trucizn środowiskowych, zauważalne zmiany w stanie zdrowia mogą być statystycznie udokumentowane tylko w przypadku dużej liczebności badanych grup lub po długoletnich okresach obserwacji. Jednoznaczne wskazanie zagrożenia chorobami środowiskowymi musi poprzedzać kompleksowa analiza danych dotyczących oceny narażenia, danych epidemiologicznych, toksykologicznych, udokumentowanych badań oraz doświadczeń klinicznych. Z punktu widzenia profilaktyki medycznej podstawowe znaczenie mają jednak wyniki badań wykonanych za pomocą monitoringu środowiska zewnętrznego i monitoringu biologicznego narażenia. Umożliwiają bowiem ujawnienie narażenia i podjęcie działań ograniczających jego wielkość, zanim wystąpią skutki biologiczne tego narażenia, czasem o charakterze nieodwracalnych zmian patologicznych. Dodatkowym elementem profilaktyki zdrowotnej jest również właściwa polityka edukacyjna, dla której monitoring narażenia biologicznego stanowi rzetelną podstawę informacyjną