Ekspertyza ornitologiczna i chiropterologiczna dla budynków Zespołu Szkół w Gryfinie

Transkrypt

1 Nazwa opracowania Ekspertyza ornitologiczna i chiropterologiczna dla budynków Zespołu Szkół w Gryfinie Wykonawca Sporządził i zatwierdził SEMPERVIRENS Dr Dawid Zyskowski Biuro Analiz Przyrodniczych ul. Małkowskiego 30/1, Szczecin tel kontakt@sempervirens.com.pl Specjalista ornitolog i chiropterolog NIP REGON Data sporządzenia Listopad 2017 Miejsce Szczecin Zamawiający Gmina Gryfino Ul. 1 Maja Gryfino Podstawa formalna Zlecenie BMI.RR KŁ1b opracowania

2 UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , (2/37)

3 Spis treści 1. WSTĘP ORAZ CEL NAPISANIA OPRACOWANIA INFORMACJE O AUTORZE OPIS OBIEKTU LOKALIZACJA CHARAKTERYSTYKA OPIS PLANOWANYCH DZIAŁAŃ METODYKA A, B - PORANNE ORAZ POPOŁUDNIOWE OBSERWACJE PTAKÓW C - WIECZORNE OBSERWACJE NIETOPERZY ORAZ JERZYKÓW D - OBSERWACJE PORANNEGO ROJENIA NIETOPERZY E - OGLĘDZINY BEZPOŚREDNIE F - WYSZUKIWANIE ZIMOWISK NIETOPERZY OCENA SKUTECZNOŚCI PRAC INWENTARYZACYJNYCH UŻYTE WYPOSAŻENIE KLASYFIKACJA SIEDLISK, ZASADA PRZEZORNOŚCI WYNIKI INWENTARYZACJI PTAKI NIETOPERZE WPŁYW PLANOWANYCH PRAC NA PTAKI I NIETOPERZE ZALECENIA ODNOŚNIE HARMONOGRAMU I SPOSOBU PROWADZENIA PRAC DZIAŁANIA KOMPENSACYJNE PO ZAKOŃCZENIU PRAC WYMAGANE ZEZWOLENIA DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA LITERATURA SPIS RYCIN...36 STRESZCZENIE...37 UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (3/37)

4 UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , (4/37)

5 1. WSTĘP ORAZ CEL NAPISANIA OPRACOWANIA W ostatnich dziesięcioleciach u wielu gatunków ptaków i nietoperzy (wszystkie objęte ochroną prawną) obserwuje się proces tzw. synurbizacji. Konstrukcje wznoszone przez ludzi, z czasem niszczejące, stanowią doskonały substytut naturalnych siedlisk (półek skalnych, dziupli itp.). Otwory wentylacyjne w stropodachach, drobne szczeliny w murach, ramy okienne, szczeliny pod dachówkami oraz szereg innych miejsc wykorzystywane są przez ptaki do zakładania gniazd i wyprowadzania lęgów oraz przez nietoperze jako schronienia całoroczne, zarówno w okresie rozrodu jak i hibernacji. Dodatkowo ucieczka od naturalnych drapieżników i duże zasoby pokarmowe spowodowały, że osiedla ludzkie stały się głównym środowiskiem występowania wielu gatunków ptaków - wróbla (Passer domesticus), jerzyka (Apus apus), oknówki (Delichon urbicum), kopciuszka (Phoenicurus ochruros), kawki (Corvus monedula), gołębia miejskiego (Columba livia f. urbana) oraz niektórych gatunków nietoperzy (np. mroczek późny Eptesicus serotinus), których nie można już właściwie spotkać w naturalnych siedliskach. Termomodernizacje, remonty oraz rozbiórki budynków przeważnie powodują bezpowrotną utratę wcześniej istniejących siedlisk, przyczyniając się do drastycznych spadków w populacjach. Z tego względu przy każdych pracach remontowobudowlanych niezbędne są działania zapobiegawcze i kompensacyjne, minimalizujące ich negatywny wpływ. Poniższa tabela prezentuje okres, w którym budynki mogą być wykorzystywane przez wybrane gatunki (ciemnozielony regularnie, jasnozielony sporadycznie) Gatunki nietoperze oknówka wróbel/mazurek gołąb miejski jerzyk kopciuszek Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Niniejsze opracowanie ma na celu określenie stopnia zasiedlenia oraz charakteru użytkowania budynków przez ptaki i nietoperze, na dzień jego ukończenia. Zebrane informacje posłużą do sformułowania zaleceń mających na celu ochronę zwierząt w trakcie przeprowadzania prac remontowo-budowlanych oraz ustalenie wariantu skutecznej kompensacji siedlisk utraconych w ich wyniku. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (5/37)

6 2. INFORMACJE O AUTORZE Dr Dawid Zyskowski Ukończył jednolite studia magisterskie na Wydziale Biologii Uniwersytetu Szczecińskiego, w Katedrze Zoologii Kręgowców i Antropologii. W tej samej katedrze podjął studia doktoranckie, które zakończyły się w 2015 r. uzyskaniem tytułu Doktora Nauk Biologicznych. Wykładowca w projekcie Podnoszenie świadomości ekologicznej w zakresie zagrożeń wynikających z prac remontowo- budowlanych dla stanu populacji synantropijnych gatunków ptaków i nietoperzy oraz ich siedlisk realizowanym w 2014 roku przez Federację Zielonych GAJA. Współautor książki "Przewodnik do inwentaryzacji oraz ochrona ptaków i nietoperzy związanych z budynkami". Wykonane dotychczas prace o zakresie zbliżonym do niniejszego opracowania: 2011: -wykonanie opinii ornitologicznej dla budynku biurowo-socjalnego Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług, przy ul. Cukrowej : -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku Opery na Zamku -wykonanie opinii ornitologicznych dla budynków zakładów karnych w Goleniowie i Nowogardzie oraz Aresztu Śledczego w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznych dla Spółki DOM w Szczecinie, dla budynków przy ul. Budziszyńskiej 6, 10, 18A, Boryny 7,7A, Milczańskiej 29, 30 -wykonanie opinii ornitologicznych dla Szczecińskiego Towarzystwa Budownictwa Społecznego, dla budynków przy ul. Bohaterów Getta Warszawskiego 22 i 23, Błogosławionej Królowej Jadwigi 4 i 43 oraz Hetmana Stanisława Żółkiewskiego 15 -wykonanie opinii ornitologicznej dla firmy budowlanej MANDK dla budynku przy ul. Błogosławionej Królowej Jadwigi 2 -wykonanie opinii ornitologicznej dla budynku Urzędu Miejskiego w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznych i dla spółdzielni ODRA dla budynków przy ul. Mieszka I 7 oraz Wyszyńskiego w Policach 2013: -wykonanie opinii ornitologicznych i chiropterologicznych dla Szczecińskiego Towarzystwa Budownictwa Społecznego, dla budynków przy ul. Bohaterów Getta Warszawskiego 5 oraz Błogosławionej Królowej Jadwigi 46 -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku Urzędu Miejskiego w Szczecinie (dalsza część elewacji) -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Spółki DOM w Szczecinie, dla budynku przy ul. Budziszyńskiej 32A UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (6/37)

7 -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Akademii Sztuk w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Gimnazjum Publicznego w Pyrzycach -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, dla budynku przy ul. Jasnej w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku przy ul. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego 13 w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznych i chiropterologicznych dla budynków przy ul. Zoologicznej 23-31, oraz Tarpanowej 2-8 w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku przy ul. Wielkopolskiej 43 abc 2014: -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Administracja Gruntów Budynków i Lokali sp. z o.o., dla budynków przy ul. Parkowej 46 i Pokoju 72 w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Gminy Choszczno, dla budynków Szkół Podstawowych w Sławęcinie, Zamęcinie, Choszcznie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku przy ul Ściegiennego 8 w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla Urzędu Miasta w Szczecinie -wykonanie opinii ornitologicznej i chiropterologicznej dla budynku Uniwersytetu Szczecińskiego przy ul. Piastów : - wykonanie opinii ornitologicznych i chiropterologicznych dla firmy MKM Architekci, dla budynków: Szkoły Podstawowej oraz Przedszkola w Szydłowie k. Piły i Szkoły podstawowej w Starej Łubiance - wykonanie opinii ornitologicznych i chiropterologicznych dla Gminy Choszczno, dla budynków: Szkoły Podstawowej w Zamęcinie, SP w Sławęcinie, SP nr 1 w Choszcznie, Urzędu Miasta w Choszcznie, Dworca PKP w Choszcznie, Gimnazjum Publicznego w Choszcznie, Świetlicy Wiejskiej w Radaczewie, SW w Chełpie, Sw w Korytowie - wykonanie opinii ornitologicznych i chiropterologicznych dla Starostwa Powiatowego w Choszcznie, dla budynków: Zespołu Szkół nr 2 w Choszcznie i Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Niemieńsku UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (7/37)

8 3. OPIS OBIEKTU 3.1. Lokalizacja Województwo: Zachodniopomorskie Powiat: Gryfino Miejscowość: Gryfiński Dane adresowe: ul. Iwaszkiewicza 70 Identyfikator działki: _ /14 Ryc. 1 - Usytuowanie budynku oraz jego otoczenie. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (8/37)

9 3.2. Charakterystyka Obszar Miejski Liczba kondygnacji 2 lub 3 Technologia Rodzaj dachu Stropodach/strych Podpiwniczenie Stan zachowania Stolarka Wielkopłytowa Płaski, pokryty papą Stropodach wentylowany Piwnica ogrzewana Dobry Okna PVC 4. OPIS PLANOWANYCH DZIAŁAŃ W związku z planowaną termomodernizacją obiektu planuje się przeprowadzenie następujących działań: a) wymiana stolarki drzwiowej b) wymiana stolarki okiennej c) montaż wentylacji mech. w sali gimnastycznej i auli d) docieplenie stropodach e) docieplenie - stropodach sali sportowej i auli f) docieplenie - ściana zewnętrzna g) docieplenie - ściana w gruncie Niniejsza ekspertyza została opracowana biorąc pod uwagę jedynie powyższe działania jako mogące ingerować w siedliska ptaków lub nietoperzy. Jeżeli zakres prac miałby zostać poszerzony na inne części elewacji lub dachu, należy sformułować wnioski na nowo. 5. METODYKA Metody inwentaryzacji ptaków i nietoperzy w budynkach obejmują: A. Poranne obserwacje aktywności ptaków. B. Popołudniowe obserwacje aktywności ptaków. C. Wieczorne obserwacje aktywności nietoperzy oraz jerzyków. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (9/37)

10 D. Obserwacje porannego rojenia nietoperzy. E. Oględziny bezpośrednie. F. Wyszukiwanie zimowisk nietoperzy. Skuteczność metod w poszczególnych miesiącach roku przedstawia poniższa grafika (kolor zielony metoda do zastosowania w danym czasie bez ograniczeń, kolor pomarańczowy występują ograniczenia w zastosowaniu metody, kolor czerwony poważne ograniczenia w zastosowaniu metody w danym czasie, wyjaśnienia ograniczeń w dalszej części tekstu). Zaznaczono okres przeprowadzenia inwentaryzacji na potrzebę niniejszego opracowania. A B C D E F I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Poniższa tabela przedstawia harmonogram oraz zakres prac wykonanych na potrzeby niniejszego opracowania. Data Zastosowana metoda A B C D E F A, B - Poranne oraz popołudniowe obserwacje ptaków W trakcie obserwacji porannych i popołudniowych obserwuje się aktywność ptaków wokół budynków w celu stwierdzenia czy elewacje są przez nie wykorzystywane do odbywania lęgów. Obserwacje prowadzi się pomiędzy świtem, a godziną 10:00 w przypadku obserwacji porannych oraz od godziny 17:00 do zachodu słońca w przypadku obserwacji wieczornych, poruszając się wzdłuż elewacji tempem spacerowym. Obserwacje poranne mają nieco większą efektywność od wieczornych z racji większej aktywności ptaków po nocnym UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (10/37)

11 odpoczynku, wymuszonej koniecznością uzupełnienia zapasów energetycznych wytraconych na termoregulację. Najmniej optymalną porą na obserwacje ptaków są godziny popołudniowe, kiedy temperatura jest najwyższa, zużycie energii na aktywność jest wysokie, natomiast ptaki uzupełniły już zapasy po poprzedniej nocy, a nie są jeszcze zmuszone do uzupełniania ich przed kolejną. Zastosowanie metody: 1) Bezpośrednia obserwacja aktywności ptaków pozwala na stwierdzenie użytkowania przez nich miejsc na elewacji do odbywania lęgów, nawet tam gdzie ślady ich aktywności nie są oczywiste. Ograniczenia metody 1) Jej zastosowanie jest ograniczone do okresów w roku, kiedy poszczególne gatunki odbywają lęgi. W miesiącach zimowych i jesiennych możliwe obserwacje jedynie wróbli, mazurków i gołębi miejskich (jedyne gatunki korzystające ze schronień w budynkach w tym okresie) 5.2 C - Wieczorne obserwacje nietoperzy oraz jerzyków W czasie pół godziny przed oraz półtorej godziny po zachodzie słońca poruszając się wzdłuż wszystkich elewacji tempem spacerowym dokonuje się nasłuchów z zastosowaniem detektora szerokopasmowego. Gromadzi się informacje na temat liczby przelotów nietoperzy z oznaczeniem co do gatunku. Próbuje się także dokonać obserwacji osobników opuszczających schronienia w budynku. Wcześniej obserwuje się aktywność jerzyków wokół budynku. Około zachodu słońca gromadzą się one wokół swoich kolonii lęgowych wykonując powietrzne gonitwy i podlatując wielokrotnie do gniazd, zanim wlecą do nich, aby udać się na spoczynek. Zastosowanie metody: 1) W przypadku kolonii nietoperzy możliwość precyzyjnego namierzenia miejsca wylotu oraz policzenia osobników, o ile ich liczebność pozwala na przeprowadzenie dostatecznie długiej obserwacji 2) Najbardziej optymalna pora do obserwacji jerzyków, które powracają do gniazd na nocleg Ograniczenia metody: UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (11/37)

12 1) W przypadku pojedynczych nietoperzy mała szansa na zauważenie ich wylotu z kryjówek. 2) Jej zastosowanie jest ograniczone do okresów w roku, kiedy nietoperze są aktywne (poza okresem hibernacji, grudzień - marzec), a jerzyki odbywają lęgi (maj-sierpień). 5.3 D - Obserwacje porannego rojenia nietoperzy Jest to podstawowa metoda wykrywania kolonii nietoperzy mieszczących się w budynkach. W przedziale czasu pomiędzy dwiema godzinami przed wschodem słońca, do wschodu słońca nietoperze gromadzą się przy wlocie do kolonii, wielokrotnie podlatując do wejścia, krążąc w pobliżu, zanim wejdą do środka, aby udać się na dzienny odpoczynek. Sposobem tym kolonie mogą być wykrywane od kwietnia do listopada, jednak tylko w przypadku kolonii funkcjonujących od mają do sierpnia można mówić, o koloniach rozrodczych. Poza tym wąskim okresem mamy do czynienia z tzw. koloniami przejściowymi. Jest to też metoda uzupełniająca dla obserwacji jerzyków, które o świcie wylatują ze swoich gniazd, nie wykazują jednak tak intensywnej aktywności w ich pobliżu, jak podczas wieczornego powrotu. Zastosowanie metody: 1) Możliwość precyzyjnego namierzenia nawet niewielkich kolonii nietoperzy. Ograniczenia metody: 1) Jej zastosowanie jest ograniczone do okresów w roku, kiedy nietoperze są aktywne (poza okresem hibernacji, kwiecień-listopad), a jerzyki odbywają lęgi (maj-sierpień). 5.4 E - Oględziny bezpośrednie Oględziny bezpośrednie polegają na przeszukiwaniu wszystkich elewacji obiektu. Elewacje są oglądane z poziomu gruntu przy użyciu lornetki oraz endoskopu. Poszukuje się śladów bytności ptaków w postaci kału, resztek gniazd, obumarłych jaj, martwych piskląt, aktywnych lęgów oraz osobników dorosłych. W przypadku nietoperzy poszukuje się śladów użytkowania szczelin w postaci otarć ich krawędzi i poczernień od sierści i łoju, odchodów, wybielenia elewacji moczem. Jeżeli przy oględzinach bezpośrednich szczelina okazuje się zbyt płytka by stanowić siedlisko ptaków bądź nietoperzy, pomija się ją i nie uwzględnia w opracowaniu. Jeżeli dostęp endoskopem nie jest możliwy z poziomu gruntu lub z okien, stosuje się metody wysokościowe (alpinistyczne, podnośnik koszowy, drabina) Jeżeli szczelina znajduje się na wysokości uniemożliwiającej oględziny bezpośrednie, uznaje się ją automatycznie za potencjalne siedlisko ptaków lub nietoperzy. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (12/37)

13 Zastosowanie metody: 1) Możliwość wyszukiwania siedlisk ptaków i nietoperzy poza ich okresem aktywności bazując na pozostawianych przez nie śladach. Ograniczenia metody: 1) Możliwość pominięcia słabo widocznej z zewnątrz szczeliny, mogącej być siedliskiem ptaków bądź nietoperzy. 2) W przypadku ptaków, w zależności od gatunku ślady kału wokół gniazda mogą być wskazówką zawodną, np. jerzyki nie zostawiają ich prawie w ogóle. 3) Szczeliny wykorzystywane przez nietoperze do hibernacji prawdopodobnie nie będą posiadały żadnych śladów użytkowania w postaci kału, bądź otarć krawędzi. 4) W trakcie sezonu rozrodczego ptaków istnieje ryzyko niepokojenia par odbywających lęgi. 5.5 F - Wyszukiwanie zimowisk nietoperzy Nietoperze przed zapadnięciem w hibernację, na przełomie listopada i grudnia gromadzą się w zimowisku (np. szczelina pomiędzy płytami w bloku wielkopłytowym), skąd jeszcze przez kilkanaście nocy wylatują na żerowanie (robią to także w przypadku okresów łagodnej pogody w trakcie zimy). Duże zgrupowania przygotowujących się do hibernacji nietoperzy są stosunkowo łatwe do wykrycia ze względu na wydawane przez nie intensywnie głosy socjalne, dające się (w przeciwieństwie do echolokacji) słyszeć bez zastosowania dodatkowego wyposażenia. Po zapadnięciu w hibernację, w pozostałych miesiącach zimowych, nietoperze są skrajnie trudne do wykrycia, o ile nie zimują w miejscach, do których można uzyskać dostęp (np. płytkie szczeliny ścian w chłodnych piwniczkach). Zastosowanie metody: 1) Możliwość wyszukiwania zimowisk nietoperzy i planowania działań kompensacyjnych. Ograniczenia metody: 1) Tylko nietoperze zimujące licznie i niezbyt głęboko w strukturach budynku łatwe do wykrycia. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (13/37)

14 5.6 Ocena skuteczności prac inwentaryzacyjnych Ocenę skuteczności zastosowanych metod przedstawia poniższa tabela: Metoda Ocena zastosowania* Napotkane ograniczenia Korekta ograniczeń B B Obserwacje poza okresem głównej aktywności ptaków Wsparcie oględzinami bezpośrednimi C B Obserwacje poza okresem głównej aktywności nietoperzy Wsparcie oględzinami bezpośrednimi E A Brak Brak F B Obserwacje poza okresem funkcjonowania zimowisk Wyznaczenie dodatkowych działań kompensacyjnych. * A wystarczająca, bez ograniczeń B z pewnymi ograniczeniami, C z poważnymi ograniczeniami 5.7 Użyte wyposażenie Do przeprowadzenia oględzin budynku użyto następującego wyposażenia: lornetka Ecotone Kamura MR-3, 10x42 cyfrowy aparat fotograficzny z 18x zoomem optycznym, 12 Mpix detektor ultradźwiękowy Lunabat DFD-1 z mikrofonem dookólnym ME-3 sparowany ze stereofonicznym rejestratorem szerokopasmowy Korg MR-2, nagrywającym w formacie.wav z próbkowaniem 176kHz. Każde znalezisko zostało udokumentowane fotograficznie i szczegółowo opisane w rozdziale 11. Biorąc pod uwagę czas wykonywanych prac terenowych oraz różny okres występowania poszczególnych gatunków, powyższe metody umożliwiają sporządzenie opinii ornitologicznej oraz chiropterologicznej wskazującej w opracowaniu jedynie siedliska możliwe do stwierdzenia w okresie prowadzonych oględzin budynku. Sporządzenie opinii ornitologicznej oraz chiropterologicznej w oparciu o powyższe badania w danym okresie nie zapewnia pełnej wykrywalności, jednak umożliwia określenie atrakcyjności budynków objętych analizą w aspekcie ornitologicznym oraz chiropterologicznym. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (14/37)

15 5.8 Klasyfikacja siedlisk, zasada przezorności Zgodnie z art. 5, pkt. 18 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2017, poz 60, 132) siedlisko zwierząt to obszar ich występowania w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju. Oznacza to, że siedliskiem ptaków i nietoperzy jest nie tylko miejsce gniazdowania/rozrodu, ale każde miejsce wykorzystywane przez nie do codziennych, bądź okresowych aktywności (nocowanie, odpoczynek, wędrówka). Każde znalezione w obrębie budynku miejsce o istotnym znaczeniu dla ptaków lub nietoperzy zostało zaklasyfikowane do jednej z kategorii: siedlisko czynne gniazdo ptasie lub schronienie aktualnie użytkowane, kryjówka nietoperzy, gdzie zaobserwowano opuszczające ją osobniki, bądź świeże (niezbielałe) odchody siedlisko opuszczone - gniazdo ptasie nieużytkowane w trakcie prowadzenia obserwacji, bez śladów aktywności ptaków, szczeliny jedynie z wystającym materiałem gniazdowym, bądź śladami kału (pobieleniem) pod szczeliną, kryjówka nietoperzy, gdzie zaobserwowano stare (zbielałe) odchody, mogą to być miejsca użytkowane jeszcze w bieżącym sezonie lub w poprzednim i prawdopodobnie też w kolejnych sezonach. siedlisko potencjalne miejsce/szczelina na elewacji nadające się do zasiedlenia przez ptaki lub nietoperze (zgodnie z wiedzą i doświadczeniem autora). Przy wykonywaniu inwentaryzacji ornitologicznych i chiropterologicznych należy kierować się zasadą przezorności. Według niej, jeżeli jakieś przesłanki sugerują, że dane miejsce w budynku może potencjalnie być siedliskiem ptaków lub nietoperzy i brak jest przesłanek mogących to jednoznacznie wykluczyć, należy uznać to miejsce za funkcjonujące siedlisko i podjąć działania dążące do jego ochrony, bądź kompensacji w razie likwidacji. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (15/37)

16 6. WYNIKI INWENTARYZACJI PD.1 PD.2 PD.3 PD.5 PD.6 PD.4 PD.7 PD.8 Ryc. 2 Obrys obiektu. Ikony oznaczają odnalezione siedliska ptaków (kolor pomarańczowy oznacza siedliska opuszczone). Opis kodów w tabeli poniżej. Kod siedliska Klasyfikacja Nry fotografii PD.1 Opuszczone 1, 2 Gniazdo wróbli Passer domesticus ukryte pod rynną. PD.2 Opuszczone 1, 3 Gniazdo wróbli ukryte pod rynną. PD.3 Opuszczone 4, 5 Gniazdo wróbli ukryte w szczelinie dylatacyjnej pomiędzy płytami. PD.4 Opuszczone 11, 12, 13 Gniazdo wróbli ukryte pod parapetem okiennym. PD.5 Opuszczone 14, 15 Gniazdo wróbli ukryte w szczelinie dylatacyjnej pomiędzy płytami. PD.6 Opuszczone 14, 16 Gniazdo wróbli ukryte w szczelinie dylatacyjnej pomiędzy płytami. PD.7 Opuszczone 18, 19 Gniazdo wróbli ukryte w szczelinie dylatacyjnej pomiędzy płytami. Opis UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (16/37)

17 Kod siedliska Klasyfikacja Nry fotografii PD.8 Opuszczone 20, 21 Gniazdo wróbli ukryte w szczelinie dylatacyjnej pomiędzy płytami. Opis Z racji corocznych fluktuacji, jakie wykazują populacje ptaków i nietoperzy, sytuacja opisana w niniejszym opracowaniu prezentuje obraz ogólny i odnosi się wyłącznie do dnia przeprowadzenia obserwacji. Nie można wykluczyć, iż w przyszłości budynek nie stanie się siedliskiem większej/mniejszej liczby ptaków bądź nietoperzy Ptaki Oględziny obiektu wykazały obecność ośmiu opuszczonych siedlisk ptasich. Dwa znajdowały się pod rynną, w szczelinach w styropianie wykonanych przez ptaki, jedno pod parapetem okiennym, pięć w szczelinach dylatacyjnych pomiędzy płytami. Pomimo prowadzenia obserwacji poza okresem lęgowym obserwowano odwiedzanie dwóch gniazd przez ptaki (PD.3 oraz PD.5), prawdopodobnie gniazda te, wraz z innymi szczelinami budynku (przerwy dylatacyjne, otwory wentylacyjne ścian i stropodachu) służą ptakom jako całoroczne schronienia przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi Nietoperze Na podstawie zebranych informacji nie można jednoznacznie stwierdzić, czy obiekt nie stanowi siedliska dla dużego zgromadzenia nietoperzy. Obserwacje prowadzono w okresie jesiennym, kiedy kolonie rozrodcze nie funkcjonują i można jedynie obserwować nietoperze gromadzące się w budynkach przed hibernacją zimową. Ich aktywność nie jest wtedy tak wyraźna jak w trakcie sezonu rozrodczego, ale istnieje szansa jej wychwycenia. Nie obserwowano aktywności nietoperzy w pobliżu budynku, co może wskazywać, że w bieżącym sezonie nie będą podejmowały prób zimowania w obiekcie. Ze względu na liczne i trudne w obserwacji schronienia w postaci głębokich szczelin dylatacyjnych oraz stropodachu z częściowo drożnymi otworami wentylacyjnymi nie można wykluczyć, że obiekt w przeszłości stanowił, bądź będzie stanowił schronienie dla nietoperzy. W budynkach nie potwierdzono istnienia aktualnie wykorzystywanych siedlisk nietoperzy. Jednak ust. 2 w art. 191 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej określa następujące zasady, na jakich opiera się polityka UE w dziedzinie środowiska: 1) zasada wysokiego poziomu ochrony, 2) zasada przezorności (ostrożności), 3) zasada stosowania działań zapobiegawczych (zasada prewencji). UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (17/37)

18 Z tego względu, należy w trakcie prac termomodernizacyjnych dokonać działań mających na celu zapewnienie nietoperzom schronień zastępczych (rozdział 9). 7. WPŁYW PLANOWANYCH PRAC NA PTAKI I NIETOPERZE Prace związane z ociepleniem dachu oraz odnowieniem tynków zewnętrznych będą miały następujący wpływ na zlokalizowane siedliska: a) wymiana stolarki drzwiowej brak wpływu b) wymiana stolarki okiennej zniszczenie gniazd i siedlisk ptasich (PD.4) c) montaż wentylacji mech. w sali gimnastycznej i auli brak wpływu d) docieplenie stropodach brak wpływu e) docieplenie - stropodach sali sportowej i auli brak wpływu f) docieplenie - ściana zewnętrzna zniszczenie gniazd i siedlisk ptasich (PD.1, PD.2, PD.3, PD.5, PD.6, PD.7, PD.8,) g) docieplenie - ściana w gruncie brak wpływu. 8. ZALECENIA ODNOŚNIE HARMONOGRAMU I SPOSOBU PROWADZENIA PRAC Przede wszystkim należy zmodyfikować harmonogram prac tak, aby nie ingerowały one w lęgi ptasie ani rozród nietoperzy. W przypadku konieczności przeprowadzenia prac termomodernizacyjnych w sezonie rozrodczym (od 1 marca do 15 października) konieczne jest prowadzenie nadzoru przyrodniczego podczas ich trwania. Sytuacja powinna być monitorowana na bieżąco, najlepiej w odstępach kilkudniowych, a w przypadku prób osiedlenia się ptaków lub nietoperzy powinny zostać podjęte działania zapobiegawcze wyznaczone przez nadzór przyrodniczy. Aby zapobiec konfliktom i sytuacji, kiedy w trakcie rozpoczęcia remontu w budynku znajdują się ptaki lub nietoperze, należy budynek zabezpieczyć przed rozpoczęciem prac. Aby to wykonać należy szczeliny wskazane w opracowaniu oraz wszystkie podobne (po upewnieniu UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (18/37)

19 się, że nie przebywają w nich ptaki lub nietoperze) wypełnić przy pomocy twardej i trwałej substancji, np. pianokleju (nie zaleca się użycia pianki montażowej, gdyż ptaki z łatwością drążą w niej otwory). Stropodach jest siedliskiem bardzo obszernym i trudnym do sprawdzenia, dlatego przed przystąpieniem do prac w jego obrębie należy przeprowadzić działania mające na celu eksmisję potencjalnie przebywających w nim zwierząt. W tym celu w drożnych otworach wentylacyjnych należy zamontować jednostronny zawór wylotowy w postaci rury PCV o średnicy 40-50mm zakończonej elastycznym rękawem (wykonanym z grubej folii) o długości 40mm. Ryc. 3 - Jednostronne zawory w postaci rękawów zaprezentowane na przykładzie wylotów z kryjówki znajdujących się pod dachówkami. Repr. za Przy montowaniu zaworu w szczelinie należy się upewnić, że substancja której użyto do uszczelnienia nie rozpręża się nadmiernie powodując zaślepianie końca rury PCV umieszczonego wewnątrz elewacji. Zawór powinien znajdować się na swoim miejscu przynajmniej przez tydzień, a najlepiej do momentu, kiedy rozpocznie się docieplanie w tym obszarze budynku. Po tym czasie, można usunąć zawory i dokończyć prace termomodernizacyjne. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (19/37)

20 9. DZIAŁANIA KOMPENSACYJNE PO ZAKOŃCZENIU PRAC W wyniku przeprowadzenia prac termomodernizacyjnych zagrożone zniszczeniem są gniazda i siedliska lęgowe ptaków. W celu minimalizacji wpływu przeprowadzonych prac na lokalną populację ptaków należy dokonać kompensacji za utracone siedliska. W tym celu należy we skazanych miejscach na budynku zawiesić 10 skrzynek dla ptaków, w szczytowej części elewacji, na wysokości stropodachu. Skrzynki powinny zostać umieszczone w jednym rzędzie. Zaleca się zamontowanie bezpośrednio na elewacji, przed położeniem warstwy styropianu. Jako że skrzynki będą znajdowały się powyżej warstwy izolacyjnej stropodachu, generowane przez nie mostki termiczne będą nieistotne z punktu widzenia efektywności energetycznej budynku. Tak zamontowane skrzynki można pomalować na kolor elewacji. Ryc. 4 - Montowanie skrzynek podtynkowo, na wysokości stropodachu niweluje potencjalne oddziaływanie mostków termicznych na właściwości cieplne budynku (fotografia: Aleksandra Trzaska). UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (20/37)

21 Ryc. 5 Skrzynka lęgowa dla wróbli wykonana z trocinobetonu (źródło: Z racji braku możliwości wykluczenia wykorzystywania elementów budynku jako schronień pojedynczych nietoperzy, należy w trakcie prac termomodernizacyjnych zainstalować na obiekcie 2-4 skrzynki dla nietoperzy. Skrzynki powinny być zamontowane na wysokości 7-12 m nad ziemią, na elewacjach o ekspozycji południowej oraz wschodniej i zachodniej. Ryc. 6 - Schemat wykonania i montażu schronu podtynkowego dla nietoperzy (źródło: Docieplanie budynków w zgodzie z zasadami ochrony przyrody PTOP Salamandra). UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (21/37)

22 Ryc. 7 Montaż skrzynki podtynkowej dla nietoperzy w wykonanej ze styropianu. Ryc. 8 - Schrony dla nietoperzy w wariancie podtynkowym oraz natynkowym (źródło: UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (22/37)

23 Ryc. 9 - Zalecana lokalizacja skrzynek dla ptaków (kolor zielony) i nietoperzy (kolor pomarańczowy. 10. WYMAGANE ZEZWOLENIA Zgodnie z załącznikiem nr 1 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r. poz. 2183) wróble oraz wszystkie gatunki nietoperzy należą do gatunków podlegających ochronie ścisłej. Gatunki te określa się jako dziko występujące, gdyż osiedla ludzkie zasiedliły w sposób naturalny, na drodze trwającego dziesięciolecia procesu synurbizacji. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (23/37)

24 Na podstawie 6 ust. 1 powyższego rozporządzenia w związku z art. 52 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody w stosunku do dziko występujących zwierząt, wprowadza się zakazy, na odstępstwa od których należy uzyskać zgodę od Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska przed przystąpieniem do prac związanych z termodernizacją: 7) niszczenia siedlisk lub ostoi, będących ich obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania (w odniesieniu do wróbli); 8) niszczenia, usuwania lub uszkadzania gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk lub innych schronień (w odniesieniu do wróbli); 9) umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień (w odniesieniu do wróbli) Należy nadmienić, iż Rozporządzenie wskazuje również w 10 sposoby ochrony gatunków dziko występujących zwierząt, które polegają w szczególności na: 1) inwentaryzowaniu, ocenie stanu zachowania, monitorowaniu stanowisk, siedlisk, ostoi i populacji zwierząt oraz prowadzeniu i udostępnianiu baz danych dotyczących ich stanowisk i ostoi; 2) zabezpieczaniu ostoi, stanowisk i siedlisk zwierząt przed zagrożeniami zewnętrznymi; 4) wykonywanie zabiegów ochronnych utrzymujących właściwy stan populacji lub siedlisk zwierząt polegających na: ( ) h) dostosowaniu sposobów i terminów wykonywania prac agrotechnicznych, leśnych, rybackich, budowlanych (w tym hydrotechnicznych), remontowych i innych, tak aby zminimalizować ich wpływ na zwierzęta i ich siedliska. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (24/37)

25 11. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA Na kolejnych stronach zaprezentowano dokumentację fotograficzną wykonaną w trakcie kontroli. Kolor strzałek i ramek wskazuje na rodzaj siedliska (pomarańczowe opuszczone). Miniaturowy plan obiektu w rogu fotografii wskazuje miejsce jej wykonania. Data wykonania: 26 listopad 2017 PD.1 PD.2 Fot. 1 Gniazda wróbli znajdujące się w szczelinach w styropianie, tuż pod rynną. Fot. 2 Gniazdo wróbli w szczelinie w styropianie, widoczny materiał gniazdowy (PD.1). UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (25/37)

26 Fot. 3 Gniazdo wróbli w szczelinie w styropianie, widoczny materiał gniazdowy (PD.2). PD.3 Fot. 4 Róg elewacji, strona zachodnia. Fot. 5 - Gniazdo wróbli w szczelinie w ścianie (za rogiem budynku, PD.3) UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (26/37)

27 10 Fot. 6 Elewacja Sali gimnastycznej. Fot. 7 Otwór wentylacyjny stanowiący potencjalne schronienie ptaków lub nietoperzy. 10 Fot. 8 Elewacja zachodnia sali gimnastycznej. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (27/37)

28 Fot. 9 - Otwór wentylacyjny stanowiący potencjalne schronienie ptaków lub nietoperzy. Fot. 10 Elewacja południowa Sali gimnastycznej. PD.4 Fot. 11 Strona wschodnia Sali gimnastycznej. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (28/37)

29 Fot. 12 Gniazdo wróbli pod parapetem okiennym, widoczny wystający materiał gniazdowy (PD.4). Fot. 13 Wnętrze gniazda (PD.4) PD.5 PD.6 10 Fot. 14 Elewacja łącznika. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , (29/37)

30 Fot. 15 Szczelina dylatacyjna z gniazdem wróbli (PD.5). Fot Szczelina dylatacyjna z gniazdem wróbli (PD.6). Fot. 17 Głębokie szczeliny dylatacyjne stanowiące potencjalne siedlisko ptaków lub nietoperzy. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (30/37)

31 PD.7 Fot Elewacja zachodnia części południowo- wschodniej. Fot Szczelina dylatacyjna z gniazdem wróbli (PD.7). PD.8 Fot. 20 Elewacja południowa części wschodniej. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (31/37)

32 Fot Szczelina dylatacyjna z gniazdem wróbli (PD.8). Fot. 22 Elewacje wschodnie. Fot. 23 Elewacja zachodnia części wschodniej. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (32/37)

33 Fot. 24 Elewacja północna łącznika. Fot. 25 Elewacja wschodnia części zachodniej. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , (33/37)

34 12. LITERATURA 1. Biaduń W. 2008: Spadek liczebności populacji wróbla Passer domesticus w Lublinie. [w:] P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR POMORZE, Bydgoszcz: Bocheński M., Ciebiera O., Dolata P. T., Jerzak L., Zbyryt A., 2013: Ochrona ptaków w mieście. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim. 3. Chamberlain D. E., Toms M. P., Cleary-McHarg R., Banks A. N. 2007b: House sparrow (Passer domesticus) habitat use in urbanized landscapes. Journal of Ornithology 148: Dulisz B., Zasitko E. 2008: Zmiany występowania wróbla Passer domesticus w różnych typach zabudowy w latach pod wpływem modernizacji budynków.[w:] P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR POMORZE, Bydgoszcz: Grzeniewski M., Kowalski M., 2010: Ochrona ptaków gniazdujących w budynkach. Towarzystwo Przyrodnicze "Bocian" Indykiewicz P. 2008: Ochrona kolonii lęgowych jerzyków Apus apus w budynkach poddanych pracom termomodernizacyjnym. [w:] P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR POMORZE, Bydgoszcz: Jonsson L. (2006). Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Muza SA. 10. Kruszewicz A.G. (2006). Ptaki Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza Sp. z o.o. Warszawa. 11. Kurek P., Ciach M. 2006: Gniazdowanie jerzyka Apus apus na stanowiskach naturalnych w Polsce. Notatki Ornitologiczne 47: Luniak M. 1994: The development of bird communities in new housing estates in Warsaw. Memorabilia Zoologica 49: Luniak M. 2008a: Ochrona ptaków a modernizacja budownictwa. [w:] P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR POMORZE, Bydgoszcz: UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (34/37)

35 14. Luniak M. 2008b: Ptaki w budynkach. Wyd. Stołeczne Tow. Ochrony Ptaków, Warszawa. 15. Milvus, 2009: Inwentaryzacja jerzyka Apus apus na terenie miasta Jaworzno w roku Milvus, 2010: Inwentaryzacja jerzyka Apus apus na terenie miasta Jaworzno w roku Ockendon N., Orsman Ch., Peach W. 2006: An experimental study of the causes of decline in London House sparrows. [w:] De Laet J., Ockendon N., Summers-Smith D. 2006: Meeting on the decline of the urban House Sparrow (Passer domesticus), London 2007 (22-23 Feb). International Studies on Sparrows 31: Summers-Smith J. D. 2005: Changes in the House Sparrow population in Britain. International Studies on Sparrows 30: Tigges U. 2000: On the breeding phenology of the Common Swift (Apus apus) - the last diurnal return to the nest with reference to environmental and social factors. APUSlife 2340: Tomiałojć L., Tadeusz Stawarczyk T. (2003). Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, PTPP "pro Natura", Wrocław. 21. Walasz K., Misielak M. (2014). Ochrona ptaków i nietoperzy zasiedlających budynki w miastach. Kraków. 22. Węgrzynowicz A. 2012: the use of nest-boxes by two species of Sparrows (Passer domesticus and P. montanus) with opposite trends of abundance the study in warsaw. International Study of Sparrows 36: Wylegała P., Jaros R., Dzięciołowski R., Kepel A., 2008: Standardy montowania ukryć dla ptaków i nietoperzy jako element prac dociepleniowych. Poznań 24. Wylegała P., Jaros R., Dzięciołowski R., Kepel A., Szkudlarek R., Paszkiewicz R. (2009). Docieplanie budynków w zgodzie z zasadami ochrony przyrody. Poznań. 25. Zyskowski D., Zielińska D. (2014). Przewodnik do inwentaryzacji oraz ochrony ptaków i nietoperzy związanych z budynkami. Szczecin. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (35/37)

36 13. SPIS RYCIN RYC. 1 - USYTUOWANIE BUDYNKU ORAZ JEGO OTOCZENIE RYC. 2 OBRYS OBIEKTU. IKONY OZNACZAJĄ SIEDLISKA PTAKÓW (KOLOR POMARAŃCZOWY OZNACZA SIEDLISKA OPUSZCZONE). OPIS KODÓW W TABELI PONIŻEJ RYC. 3 - SCHEMAT WYKONANIA I MONTAŻU SCHRONU PODTYNKOWEGO DLA NIETOPERZY (ŹRÓDŁO: DOCIEPLANIE BUDYNKÓW W ZGODZIE Z ZASADAMI OCHRONY PRZYRODY PTOP SALAMANDRA).... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. RYC. 4 MONTAŻ SKRZYNKI PODTYNKOWEJ DLA NIETOPERZY W WYKONANEJ ZE STYROPIANU.... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. RYC. 5 - SCHRONY DLA NIETOPERZY W WARIANCIE ZEWNĘTRZNYM, DOSTĘPNE W SPRZEDAŻY INTERNETOWEJ (ŹRÓDŁO: BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (36/37)

37 STRESZCZENIE Przeprowadzono dwie kontrole terenowe w dniach 16 i 26 listopada Oględziny obiektu wykazały obecność ośmiu siedlisk ptasich. Na podstawie zebranych informacji nie można jednoznacznie stwierdzić, czy obiekt nie stanowi siedliska dla dużego zgromadzenia nietoperzy. Prace związane z termomodernizacją spowodują zniszczenie siedlisk ptaków oraz ich gniazd. Przed przystąpieniem do prac konieczne jest uzyskanie pozwoleń RDOŚ. Może zaistnieć konieczność prowadzenia prac pod nadzorem przyrodniczym. WYKRYTE SIEDLISKA PTAKÓW UL. MAŁKOWSKIEGO 30/1, SZCZECIN, TEL: , KONTAKT@SEMPERVIRENS.COM.PL (37/37)