Album geograficzny Edukacja wczesnoszkolna 2015

Transkrypt

1 Album geograficzny Edukacja wczesnoszkolna 2015 Album- geografia I-III str. 1

2 Rolą dorosłych, nauczycieli i rodziców, jest przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie oraz do aktywnego w nim uczestnictwa. Wiemy, że małe dziecko jest świadome tylko samego siebie. Z czasem zaczyna rosnąć, sięgać dalej, zarówno fizycznie jak i psychicznie, staje się coraz bardziej świadome rzeczy, które istnieją niezależnie od niego, a także ludzi żyjących dookoła niego. Dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę, że należy do większej rodziny i większego świata. Przy swoich codziennych doświadczeniach z przedmiotami, dziecko zaczyna pojmować podstawowe pojęcia przestrzeni i czasu. Dziecko po tym, jak zapoznało się z tymi pojęciami w warunkach domowych, zaczyna zdawać sobie sprawę, że jest częścią wszechświata. Jego świadomość istnienia kosmosu zależy zarówno od jego najwcześniejszych odkryć, jak i kontaktów ze światem zewnętrznym. W dążeniu do stania się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa pomaga mu nikt inny, jak pozostali jego członkowie. To właśnie dzięki ich, naszej, świadomości i edukacyjnemu podejściu, dziecko będzie mogło z sukcesem wejść w świat rzeczywisty. Jako nauczyciele, odsłaniamy przed dziećmi kosmos poprzez stopniowe zapoznawanie z nim dziecka. Podejście do kosmosu zawsze będzie przeżyciem motorycznym i uczuciowym i opierać się będzie na czynnościach, w których dziecko będzie musiało rozróżniać, porównywać i nazywać przedmioty z otoczenia, rozwiązywać problemy i myśleć. Ponieważ naszym zadaniem jest umożliwienie ich intelektowi rozwijania się w zgodzie z prawami natury (przechodząc od badania konkretu do analizy abstrakcji), za podstawową metodę nauczania przyjmiemy obserwację, pobudzając dzieci do ruchu i odczuć oraz wystawiając je na bezpośredni kontakt z rzeczywistością. Przygotowane środowisko zawiera poszczególne materiały, stymulujące dziecko do rozpoznawania, klasyfikowania, nazywania i rozumienia rzeczy. Ponieważ porządek jest obecny wszędzie, oczywiste jest, że przygotowane otoczenie i materiały muszą przedstawiać globalne spojrzenie na rzeczywistość i wprowadzać naukową klasyfikację. Przygotowane otoczenie w kontakcie ze wszechświatem nieustannie przedstawia obydwa aspekty: doświadczanie tego, co konkretne, namacalne (obserwacja rzeczywistości przed zapoznaniem się z abstrakcją); odniesienie do całości kosmosu. Przygotowane otoczenie wprowadza dziecko do życia połączonego z: materią żywą, martwą lub żyjącą dawniej energią czyli materią przetransformowaną przez ludzi przestrzenią czyli tam, gdzie się znajdujemy: tutaj i wszędzie dookoła czasem teraz, przedtem, potem Wiedząc, że każda istota ludzka istnieje w odniesieniu do materii i energii oraz do przestrzeni i czasu, konieczne będzie podkreślanie związku dziecka z materią poprzez konkretne doświadczenia. Album- geografia I-III str. 2

3 Rozdział I- Powstanie świata i wszystko co nas otacza WIELKA LEKCJA Od samego początku istnienia, istoty ludzkie zadawały pytania o naturalne elementy wszechświata: dzień i noc, pory roku, deszcz, śnieg, burze, pioruny, fale, gwiazdy, zaćmienia słońca, trzęsienia ziemi, wulkany Ludzie myśleli, że to wszystko dzieje się za sprawą nieznanej siły, Wielkiego Ducha. Od zawsze pytali w różnych językach: Co to jest? Jak wygląda ten Wielki Duch? Czy ma ciało, tak jak my? Czy ma oczy, ręce i stopy? Czy wszystko widzi i wie? Nawet nasze najskrytsze sekrety? Czy to on nam wszystko daje i troszczy się o nas? W jaki sposób udaje mu się utrzymać harmonię i porządek na całym świecie? Na początku istniała tylko owa siła. Ludzie prymitywni w taki sposób wyobrażali sobie cały świat. Na początku nie było nic: tylko zimna, ciemna i cicha pustka, dopiero potem wszystko sukcesywnie powstawało i rozpoczynało swe istnienie. Najpierw niebo i ziemia. Potem kolejno światło, gwiazdy, niebo i ziemia razem z roślinami i zwierzętami. Na samym końcu pojawili się ludzie. Ale byli oni inni niż zwierzęta. Posiadali duszę, która była nieśmiertelna. Powoli również zauważali, że wszystko, co istnieje na świecie, podlega pewnym zasadom i prawom tylko dlatego, że istnieje. Stworzenia boskie nie wiedzą, że są posłuszne Bogu. Jednak za każdym razem, gdy czujemy na policzkach powiew wiatru, to gdyby mógł on mówić, pewnie usłyszelibyśmy Panie, jestem posłuszny. Gdy rano Słońce wstaje, jego promienie szepczą Jesteśmy posłuszne. A gdy widzimy lecącego ptaka czy owoc spadający z drzewa lub motyla unoszącego się nad kwiatami ptaki ich lot, drzewo i jego owoc oraz motyl i kwiat i jego zapach wszystkie powtarzają te same słowa Słyszę Cię Panie i jestem posłuszny. Na początku był tylko chaos i ciemność. Potem powstało światło. Ale przedtem była tylko głęboka przestrzeń, bez początku i bez końca, nieopisanie ciemna i zimna. Nikt nie może sobie nawet wyobrazić tej ciemności i zimna. Gdy myślimy o ciemności, myślimy o nocy, ale nasze noc wydawałaby się nam oślepiającą jasnością w porównaniu z ciemnością, o której mówimy. Gdy myślimy o zimnie, myślimy o lodzie. Ale lód wydałby się nam wyjątkowo gorący, jeśli porównać go z zimnem przestrzeni, która oddziela gwiazdy. W tej niezmierzonej otchłani zimna i ciemności, zostało stworzone światło. Pojawiło się coś, co przypominało ogromną, nieskończoną chmurę ognia, w której znajdowały się nawet gwiazdy, które widać na niebie. Te niezliczone zastępy gwiazd są jak drobne krople: zamiast spadać, poruszają się w kosmosie w taki sposób, że nigdy się ze sobą nie zderzają. Znajdują się w odległościach wielu milionów kilometrów od siebie. Są one tak daleko, że światło niektórych z nich dociera do nas z opóźnieniem milionów lat. Wyobraź sobie jak daleko musi znajdować się gwiazda, której światło dociera do nas w milion lat. Istnieje tak wiele gwiazd, ile ziaren piasku na plaży. Jedną z tych gwiazd, jednym z tych miliardów ziarenek piasku jest nasze Słońce, a jedną milionową częścią tego ziarenka jest Ziemia. Album- geografia I-III str. 3

4 Niewidzialna plamka nicości! Słońce, nasza gwiazda, nie wygląda na milion razy większe niż Ziemia, ale nawet jeden jego płomień pomieściłby 22 takie planety jak Ziemia. Nie wygląda na tak duże, ponieważ znajduje się tak daleko. Światło słoneczne przebywa drogę na Ziemię w 8 minut, pomimo, że podróżuje z prędkością 300tys. kilometrów na sekundę! Kto zaplanował całą tę harmonię pomiędzy gwiazdami, gdy zostały one stworzone? Kto ustalił szczegóły? Kto jest tą siłą ustalającą reguły, które przestrzega każdy najmniejszy zakątek wszechświata? Kto zadecydował i zaplanował, że tak drobne cząsteczki jak dym czy para które możemy odczuć tylko jako światło lub ciepło poruszając się z niesamowitą prędkością, będą przestrzegać jednej fizycznej reguły: Gdy się ochłodzisz, twoje cząsteczki zbliżą się do siebie a ty zmniejszysz swoją objętość? I tak, gdy się ochładzały, ich cząsteczki poruszały się coraz wolniej, trzymając się coraz bliżej, zajmując coraz mniej miejsca. Cząsteczki te zaczęły przyjmować inne stany skupienia, które ludzie podzielili na: stały, ciekły i gazowy. Już ludzie prymitywni wiedzieli, że każde ciało na świecie znajduje się w jednym z tych trzech stanów skupienia i zależy to od tego, jaką temperaturę dane ciało ma w danej chwili. Każda z cząsteczek została wyposażona w swego rodzaju zainteresowanie wobec pewnych cząsteczek i niechęć do innych. Niektóre cząsteczki przyciągały się a inne nie. Dokładnie tak jak u ludzi, lubimy niektórych, ale z innymi nie chcemy mieć nic wspólnego. Dlatego też połączyły się między sobą i stworzyły różne grupy. W stanie stałym, cząsteczki są tak blisko siebie, że niemożliwe jest ich rozdzielenie. Tworzą one ciało, które nie zmieni swojego kształtu, dopóki nie użyje się wobec nich siły. Jeśli jakaś część odpadnie, cząsteczki nadal będą trzymać się razem. Jeśli przykładowo, spróbujesz złamać kawałek drewna, obie jego części pozostaną twardymi kawałkami drewna. Ciecze również utrzymują swoje cząsteczki blisko siebie, ale nie aż tak jak ciała stałe. Ciecze nie mają własnego kształtu, a ich cząsteczki szybciej poruszają się. Dlatego też woda płynie i rozprzestrzenia się, wypełniając wszystkie luki i szczeliny na swojej drodze. Cząsteczki wody podążają do przodu i na boki, ale nigdy do góry. Dlatego właśnie możemy włożyć ręce do wody, ale nie w kamień. Gazy postępują według swojego naturalnego prawa: twoje cząsteczki nie będą się trzymać blisko siebie; mogą się swobodnie poruszać we wszystkich kierunkach. Ponieważ cząsteczki gazów postępują indywidualnie, nie zamieniają się wszystkie na raz w ciecze lub ciała stałe. W konkretnych temperaturach, niektóre z nich zmienią swój stan skupienia. I tak ta niewielka kropla nicości, przestrzegając praw natury, stała się naszym światem. Płonąca masa obracała się nieustannie wokół siebie i wokół Słońca w nieopisanym zimnie i ciemności kosmosu. Z biegiem czasu zewnętrzny pierścień tej masy zaczął tańczyć, nazwano to tańcem żywiołów. Cząsteczki znajdujące się na krawędziach płonącej masy, zaczęły się ochładzać i kurczyć. Znajdowały się coraz bliżej siebie i zmierzając do środka Ziemi, gdzie znowu się ogrzewały i wracały na poprzednie miejsce. Jakże niesamowite i proste prawo! Jeżeli ciało się ogrzewa, to się rozszerza, gdy się rozszerza staje się lżejsze i unosi się ku górze, jak bańka powietrza w wodzie. Ale gdy ciało się ochładza, kurczy się i opada na dół, jak ziarno piasku w Album- geografia I-III str. 4

5 wodzie. Dzięki temu prawu, Ziemia stopniowo zmieniała się z gazowej kuli ognia w twardą kulę planetę, na której żyjemy dzisiaj. To tego prawa przestrzegały drobne cząsteczki, które tańczyły taniec żywiołów. Ten taniec trwał przez setki, tysiące a nawet miliony lat. W końcu cząsteczki zatrzymały się niczym zmęczeni tancerze i jedna po drugiej, zmieniały się w ciecze i ciała stałe. Następnie niektóre z nich łączyły się ze sobą i tworzyły nowe substancje. Cięższe substancje osiadły bliżej serca Ziemi, a lżejsze pływały po nich tak jak olej pływa po powierzchni wody. Utworzyła się cienka skorupa ziemska, która tworzyła swego rodzaju kożuch, taki jak tworzy się na ostudzonym mleku. Ziemia również nabrała nieco kształtów. Mimo, że cząsteczki wewnątrz Ziemi były nadal bardzo gorące, czuły się uwięzione i chciały się wydostać, przestrzegając swoich praw: gdy się nagrzejesz, musisz się rozszerzyć. Ale wewnątrz nie było miejsca, więc cząsteczki musiały wydostać się na zewnątrz. Przebiły skorupę ziemską i spowodowały ogromny wybuch. Woda, która zebrała się na powierzchni natychmiast zamieniła się w parę wodną i poleciała do góry, gdy tylko gorąca zawartość wnętrza Ziemi znalazła się na zewnątrz. Po milionach lat, wybuchy ustały. Gdy wszystko ulegało ochłodzeniu, coraz więcej gazów zamieniało się w ciecze, a coraz więcej cieczy zamieniało się w ciała stałe. Ziemia się skurczyła i pomarszczyła jak stare jabłko. Te zmarszczki to góry, a wgłębienia to oceany. Gdy tylko skały się ochłodziły, woda, jako ciecz, wypełniła wszystkie wgłębienia i szczeliny, które napotkała na drodze. Tak powstały oceany. Nad nimi znajdowało się Słońce, które mogło znowu uśmiechnąć się do pięknego stworzenia, jakim była Ziemia. Skały, woda i powietrze to nasze ciała stałe, ciekłe i gazowe. Dzisiaj jest tak, jak było wczoraj i wiele milionów lat temu: nadal istnieją prawa naturalne, których przestrzegają cząsteczki. Nasza planeta obraca się wokół własnej osi a także biegnie wokół Słońca. I dziś, tak jak i milion lat temu, Ziemia i wszystkie jej elementy nadal wypełniają swoje obowiązki. Uwaga: Ta historia ma na celu jedynie zarys procesów, które miały miejsce. Pozwól, żeby dzieci przemyślały przez chwilę tę historię. Udostępnij też dzieciom książki, które będą mogły przejrzeć. Ucz dzieci, by zawsze miały szacunek do życia, że wszystkie są Dziećmi Ziemi. Mów im, że nasze życie ma swoje korzenie w Ziemi, że są częścią sieci życia, żyją w zależności od delikatnej równowagi świata naturalnego. Uwaga: Poniższe aktywności w pewien sposób łączą aktywności geograficzne ukończone w przedszkolu i programu geograficznego w klasie podstawowej Montessori. Odwiedź: Album- geografia I-III str. 5

6 STANY SKUPIENIA MATERII Materiał: - pusta szklanka - szklanka z wodą - kamień (lub inny przedmiot, np. klocek) Prezentacja grupowa (w kręgu): 1. Poproś jedno z dzieci, aby przyniosło i rozłożyło dywanik pośrodku kręgu. Przynieś materiały na dywanik. 2. Pokaż dzieciom szklankę wypełnioną wodą. Zachęć je do próby opisania jej i podzielenia się uwagami na temat tego, co widzą koloru, wrażenia w dotyku. Jeśli dzieci wyrażają chęć, mogą dotknąć cieczy, wziąć szklankę w ręce,itp. 3. Skieruj uwagę dzieci na fakt, że woda zawsze przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje (możesz to pokazać przelewając wodę do naczynia o innym kształcie, po czym ponownie wlewając ją do szklanki). W dyskusji naprowadź dzieci na dokonywanie skojarzeń wody z innymi substancjami, zachowującymi się podobnie do niej, takimi jak sok, herbata, mleko. 4. Nadaj im wszystkim jedną nazwę: ciecze. Przedstaw dzieciom definicję cieczy jest to materia charakteryzująca się tym, że przyjmuje zazwyczaj kształt zbiornika, w którym się znajduje. 5. Wyjaśnij dzieciom, że wszystko, co nas otacza, jest zbudowane z maleńkich, niewidocznych gołym okiem cząsteczek atomów, które są mniejsze nawet niż komórki naszej skóry. Atomy łączą się ze sobą w większe części, choć nadal niewidoczne gołym okiem, zwane cząsteczkami. Powiedz dzieciom, że w cieczach cząsteczki są luźno rozmieszczone względem siebie i dzięki temu mogą swobodnie poruszać się w przestrzeni cieczy. 6. Pokaż dzieciom przedmiot w drugiej szklance klocek, piłkę, itp. Zachęć je do opisania go. 7. Skieruj uwagę dzieci na fakt, że ten przedmiot ma określony, niezmienny kształt i jest w porównaniu do wody raczej twardy w dotyku. Naprowadź dzieci na dokonywanie skojarzeń tego przedmiotu z innymi, których kształt jest równie niezmienny szklanką, oknem, dywanem. 8. Nadaj tym wszystkim rzeczom jedną nazwę: ciała stałe. Przedstaw dzieciom definicję ciała stałego jest to materia, której kształt i rozmiar są określone i trudno je zmienić (trzeba użyć siły). 9. Wyjaśnij dzieciom, że w ciałach stałych cząsteczki są ze sobą ściśnięte i połączone ze sobą. Dlatego też nie mogą się poruszać tak, jak cząsteczki w wodzie. Album- geografia I-III str. 6

7 10. Pokaż dzieciom pustą szklankę zachęć je do opisania tego, co ich zdaniem jest w środku. 11. Skieruj uwagę dzieci na fakt, że powietrze, choć niewidoczne, zawsze przyjmuje kształt naczynia, w jakim się znajduje. Zachęć je do wymienienia innych, podobnych do powietrza, materii, które znają lub o których słyszeli: dwutlenek węgla, hel, tlen. Powiedz dzieciom, że niektóre z tych materii są widoczne, a niektóre nie. 12. Nadaj im wspólną nazwę: gazy. Przedstaw dzieciom definicję gazu jest to materia charakteryzująca się tym, że nie tylko przyjmuje kształt zbiornika, w którym się znajduje, ale też zajmuje całą dostępną przestrzeń. 13. Wyjaśnij dzieciom, że cząsteczki w gazach są luźno ułożone względem siebie, mają dużo przestrzeni i mogą swobodnie się przemieszczać, a przez to często się ze sobą zderzają. Rozwinięcie 1 (w kręgu): 1. W ciałach stałych cząsteczki są ściśle ze sobą związane. Poproś dzieci, aby były cząsteczkami w ciałach stałych i mocno złapały się za ręce. 2. W cieczach cząsteczki są luźno ułożone względem siebie. Poproś dzieci, aby były cząsteczkami w cieczach i złapały się za koniuszki swoich palców. 3. W gazach cząsteczki nie tylko nie są ze sobą powiązane, ale też stale się poruszają po dużej przestrzeni i przez to ciągle się ze sobą zderzają. Poproś dzieci, aby szeroko otworzyły palce i nie dotykały się nawzajem, ale co chwilę koniuszkami palców lekko uderzały koniuszki palców dziecka obok. 4. Podczas następnej rundy tej zabawy poproś dzieci, aby tym razem one opisały trzy stany skupienia i zachęciły dzieci do naśladowania cieczy, ciała stałego i gazu. Poproś jedno z dzieci, aby poprowadziło prezentację w grupie tak, jak nauczyciel. Być może dziecko wymyśli inną fizyczną formę ekspresji, poza dotykaniem swoich dłoni. Rozwinięcie 2: Przedstaw dzieciom trzyczęściowe karty językowe trzech stanów skupienia materii ciała stałe, ciecze i gazy. Rozwinięcie 3: Zachęć dzieci do przeprowadzania eksperymentów mających na celu zbadanie właściwości trzech stanów skupienia materii. Odpowiednie materiały do samodzielnej eksploracji umieść na półce, aby dzieci mogły po nie sięgnąć, kiedy tylko mają ochotę. Cel: Zapoznanie dzieci z pojęciami ciecz, gaz i ciało stałe. Przedstawienie dziecku właściwości cieczy, gazów i ciał stałych oraz różnic pomiędzy tymi trzema stanami skupienia. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 7

8 STANY SKUPIENIA GAZ Gaz to stan skupienia, który zajmuje całą dostępną mu przestrzeń. Cząsteczki w gazach swobodnie się przemieszczają, zderzając się ze sobą. CIECZ Ciecz to stan skupienia, który przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje. Cząsteczki w cieczach są luźno ze sobą powiązane i przemieszczają się swobodnie w cieczy. CIAŁO STAŁE Ciało stałe to stan skupienia, który zachowuje swój kształt. Cząsteczki w ciałach stałych są ściśnięte i stale ze sobą powiązane. Album- geografia I-III str. 8

9 STANY SKUPIENIA KARTA KONTROLNA GAZ Gaz to stan skupienia, który zajmuje całą dostępną mu przestrzeń. Cząsteczki w gazach swobodnie się przemieszczają, zderzając się ze sobą. CIECZ Ciecz to stan skupienia, który przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje. Cząsteczki w cieczach są luźno ze sobą powiązane i przemieszczają się swobodnie w cieczy. CIAŁO STAŁE Ciało stałe to stan skupienia, który zachowuje swój kształt. Cząsteczki w ciałach stałych są ściśnięte i stale ze sobą powiązane. Album- geografia I-III str. 9

10 Rozdział II- Kosmos GALAKTYKI - wprowadzenie Uwaga: Wielka Lekcja opowiadająca o powstaniu Wszechświata rozbudza w dzieciach fascynację niebem i ciałami niebieskimi. Z tego względu warto planować z nimi wyjścia do planetarium i zachęcać do jak najczęstszej obserwacji nieba. Ciekawość dzieci można także zaspokajać zadając im raz w tygodniu pytania dotyczące nieba, tzw. pytania tygodnia. Ich celem jest zachęcenie dzieci do obserwacji nieba i sporządzania notatek z tych obserwacji. Materiał: - zdjęcia galaktyk, w tym Drogi Mlecznej - balon - biały i czerwony marker Prezentacja: 1. Zaproś dzieci lub małą grupkę dzieci do kręgu. 2. Nadmuchaj balon i zaznacz na nim wiele kropek. 3. Wyjaśnij dzieciom, że we wszechświecie istnieje wiele galaktyk. Galaktyki są widoczne na niebie i składają się z różnorakich systemów gwiazd. Naukowcy obliczyli, że każda z galaktyk może zawierać miliardy gwiazd, które się do siebie przyciągają siłami grawitacji. 4. Zwróć uwagę dzieci na to, że galaktyki są jak te kropki na balonie. Każda galaktyka złożona jest z miliardów gwiazd i jest znacznie oddalona od pozostałych galaktyk. W kosmosie znajduje się wiele galaktyk poza tą, w której mieszkamy. 5. Zaznacz lub zakreśl jedną czerwona kropkę i wyjaśnij, że nasza galaktyka jest jak ta kropka, tylko jedną z wielu miliardów galaktyk we wszechświecie. 6. Powiedz dzieciom, że galaktyki występują w wielu różnych kształtach, rozmiarach i kolorach. Niektóre mają kształt spirali, tak jak nasza galaktyka. Inne mają kształt elipsy (jajka) a jeszcze inne mają nieregularne kształty. Pokaż dzieciom zdjęcia galaktyk o różnych kształtach. 7. Gwiazdy w galaktykach eliptycznych mają zazwyczaj czerwonawy kolor i są bardzo stare. Gwiazdy w galaktykach dyskowych czy spiralnych są w większości niebieskie. Naukowcy uważają, że są one bardziej gorące i młodsze od gwiazd w galaktykach eliptycznych. 8.Nasza galaktyka wygląda jak płaska spirala lub naleśnik. Nosi nazwę Droga Mleczna. Greckie słowo gala oznacza mleko. Galaktyka ta składa się z miliardów gwiazd otoczonych ogromnymi ilościami międzygwiezdnego pyłu i gazu. Ten pył i gaz nadaje naszej galaktyce mleczny wygląd. Album- geografia I-III str. 10

11 9.Jedną z gwiazd znajdujących się na krawędzi Drogi Mlecznej jest Słońce. Ziemia na której mieszkamy, znajduje się w pobliżu tej gwiazdy. 10.Zachęć dzieci do zadawania pytań, zadawaj im pytania otwarte i daj czas na sformułowanie myśli. Rozwinięcia: Zachęć dzieci do poznania innych galaktyk, np. Andromedy, Wielkiej Chmury Magellana i Małej Chmury Magellana, skupisk galaktyk (Droga Mleczna jest częścią Układu Lokalnego), Galaktyki Spiralnej, Galaktyki Sombrero. Zachęć dzieci do wykonania modeli lub map galaktyk. Zorganizuj wycieczkę do planetarium lub obserwatorium. Cel: Zapoznanie dzieci z budową kosmosu i galaktyką, na której mieszkamy. Rozbudzanie zainteresowania dzieci kosmosem Kontrola błędu: Nauczyciel/ka Wiek: 7 lat i więcej Album- geografia I-III str. 11

12 40 GALAKTYKA Galaktyką nazywamy układ gwiazd i materii międzygwiazdowej, który jest związany siłą grawitacji, obecną we Wszechświecie. Pod względem budowy wyróżnia się cztery zasadnicze typy galaktyk: -spiralne -eliptyczne -soczewkowate -nieregularne Galaktyka spiralna M 101, zwana galaktyką Wir. Galaktyki o bardzo małej jasności i małych rozmiarach nazywane są galaktykami karłowatymi Są to galaktyki mniejsze o kilkadziesiąt razy od naszej galaktyki, zwanej Drogą Mleczną. Na niebie można obserwować tylko galaktyki położone najbliżej Drogi Mlecznej, w tzw. Układzie Lokalnym. W 1994 roku odkryto jedną z najbliższych nam galaktyk karłowatych, widocznych w gwiazdozbiorze Strzelca, a w 2003 roku kolejną, dużo bliższą nam, galaktykę karłowatą gwiazdozbioru Wielki Pies. Galaktyki te zawierają zaledwie około 100 milionów gwiazd i są zasłonięte przez materię galaktyczną, dlatego też są bardzo słabo widoczne na niebie. Obie galaktyki karłowate w Wielkim Psie i Strzelcu są rozrywane przez znacznie bardziej masywną Drogę Mleczną. Album- geografia I-III str. 12

13 40 41 GALAKTYKI SPIRALNE Galaktyki spiralne są to galaktyki, które składają się z jądra i z ramion. Na ogół mamy do czynienia z dwoma ramionami, rzadziej z jednym czy z trzema. Wszystkie ramiona leżą w jednej płaszczyźnie, którą nazywamy dyskiem galaktycznym. Galaktyka spiralna, tzw. Wielka Mgławica w Andromedzie (M31) Ponad 60% galaktyk to galaktyki spiralne. Jądro galaktyk spiralnych zbudowane jest ze starych gwiazd, natomiast w ramionach dominują młode gwiazdy. W środku galaktyk bardzo często znajduje się masywna czarna dziura o masie milionów mas Słońca. Przypuszcza się, że galaktyki spiralne powstały z obłoków materii, które wypełniały bardzo młody Wszechświat. W środkach tych obłoków zaczęły tworzyć się gwiazdy, przez co znikał gaz z obłoku. Jednak na jego krańcach gwiazdy nie tworzyły się już tak dobrze, i gaz nie zniknął całkowicie. Stworzył on zalążek dysku galaktycznego, zaś gwiazdy w środku utworzyły jądro galaktyki. 42 Album- geografia I-III str. 13

14 40 41 DROGA MLECZNA Przypuszczalny widok Drogi Mlecznej z boku i z góry z zaznaczonym położeniem Słońca. Nasza galaktyka zwana Drogą Mleczną jest najprawdopodobniej galaktyką spiralną i zawiera ponad 100 mld gwiazd. Jej jądro obejmuje około 75% masy całej galaktyki, a w jego środku najprawdopodobniej znajduje się masywna czarna dziura. Kształt i budowę Drogi Mlecznej znamy gorzej, niż sąsiednich galaktyk, ponieważ większość obiektów na niebie zasłania nam materia galaktyczna utrudniająca ich bezpośrednią obserwację. Obserwacje radiowe obłoków wykazują istnienie w naszej galaktyce ramion spiralnych. Ramiona te nie tworzą ciągłych spiral, są raczej zbudowane z porozrywanych fragmentów spiral. Obserwujemy trzy podstawowe ramiona: ramię Strzelca (najbliżej centrum), Oriona i Perseusza, a także kilka mniejszych (ostatnio wykryto nowe ramię znajdujące się za ramionami Strzelca i Perseusza). Słońce znajduje się na skraju galaktyki, w ramieniu Oriona. Obraca się względem centrum naszej galaktyki z prędkością około 220 km/s. Jeden pełen obieg Słońca wokół jądra galaktyki trwa około 220 milionów lat. Album- geografia I-III str. 14

15 40 41 GALAKTYKI ELIPTYCZNE Olbrzymia galaktyka eliptyczna M 87 w gwiazdozbiorze Panny. Galaktyki eliptyczne to galaktyki o symetrii kulistej lub elipsoidalnej. Jasność galaktyk eliptycznych jest największa w środku i zmniejsza się stopniowo na zewnątrz. W galaktykach tych nie występuje pył i gaz w zauważalnych ilościach. Cała widoczna materia jest skupiona w starych gwiazdach. Powstały one zapewne w krótkim okresie w początkowych etapach formowania się galaktyki. Rozmiary i masy galaktyki mieszczą się w bardzo szerokich granicach: od 0,1 miliarda mas Słońca do miliardów mas Słońca. Największymi galaktykami eliptycznymi są gigantyczne galaktyki o masie miliardów mas Słońca. Występują najczęściej one w centralnych obszarach bogatych gromad galaktyk. Taka galaktyka znajduje się w centrum Gromady w warkoczu Bereniki, która jest środkiem supergromady. Album- geografia I-III str. 15

16 GALAKTYKI SOCZEWKOWATE Galaktyka soczewkowa M 85 w Warkoczu Bereniki. Jest większa od Drogi Mlecznej. Galaktyki soczewkowate są typem galaktyk pośrednim między galaktykami eliptycznymi a spiralnymi. Ich jądro jest podobne do silnie spłaszczonych galaktyk eliptycznych, ale wokół nich znajduje się dysk bez żadnych śladów struktury spiralnej. Galaktyki soczewkowate nie zawierają młodych gwiazd ani materii międzygwiezdnej, co jest cechą typową dla galaktyk eliptycznych. Album- geografia I-III str. 16

17 GALAKTYKI NIEREGULARNE Galaktyki nieregularne są galaktykami o osobliwym wyglądzie nie wykazują symetrii charakterystycznych dla galaktyk eliptycznych i spiralnych. Galaktyki te dzielimy je na dwa typy: Irr I oraz Irr II. Wielki Obłok Magellana widziany przez teleskop Spitzera. Galaktyki Irr I zaliczamy obecnie do skrajnych odmian galaktyk spiralnych, ponieważ mają z nimi wiele cech wspólnych: wirują wokół własnych osi, wykazują silne spłaszczenie i ślady struktury spiralnej. Odróżnia je natomiast to, że nie ma w nich jądra ani ramion. Przykładem galaktyki typu Irr I jest Wielki Obłok Magellana z gwiazdozbioru Złotej Ryby, jedna z najbliższych nam galaktyk, należąca do Układu Lokalnego. Zawiera ona około 10 mln gwiazd. Zawiera ona wiele gromad kulistych zarówno starych (12 mld lat), jak i młodych (10 mln lat). Również Mały Obłok Magellana z gwiazdozbioru Tukana zawierający około dwa miliardy gwiazd jest galaktyką nieregularną. Przypuszcza się że Wielki Obłok Magellana będący satelitą Naszej Galaktyki (podobnie jak Wielki Obłok Magellana) składa się z dwóch galaktyk położonych jedna za drugą. Galaktyki typu Irr I występują znacznie częściej niż galaktyki typu drugiego. Galaktyki typu Irr II są zupełnie nieregularne. Charakteryzuje je bezkształtny wygląd, niewielkie rozmiary i spore jasności powierzchniowe. W galaktykach tego rodzaju znajduje się także dużo młodych gwiazd. Przykładem galaktyki typu Irr II jest galaktyka M82. Album- geografia I-III str. 17

18 GALAKTYKI PODWÓJNE Układ dwóch spiralnych galaktyk NGC 2207 i NGC Galaktyki podwójne to po prostu dwie galaktyki, które krążą wokół wspólnego środka masy. Galaktyki podwójne mogą znajdować się w większym skupisku, np. w grupie innych galaktyk. Jednak w takich sytuacjach odległość pomiędzy dwoma galaktykami galaktyki podwójnej jest zawsze większa od ich odległości od innych galaktyk. Obie galaktyki składające się na galaktykę podwójną są najczęściej galaktykami tego samego typu, to znaczy, albo obie są spiralne, albo obie są eliptyczne. Wiele z nich cechuje również zgodność odnośnie podtypów, tzn. częściej występuje para galaktyk typu np. Sb- Sb niż typu Sa-Sb. Album- geografia I-III str. 18

19 GRUPY I GROMADY GALAKTYK Gromada galaktyk w Warkoczu Bereniki (Coma). Grupy galaktyk są dosyć powszechnym zjawiskiem. Tworzą je co najmniej trzy galaktyki, które działają na siebie grawitacyjnie przez okres co najmniej miliarda lat. Także Droga Mleczna należy do grupy galaktyk, zwanej Układem Lokalnym. Największą galaktyką w Układzie Lokalnym jest galaktyka spiralna M31 (czyli Wielka Mgławica w Andromedzie), zawierająca 200 mld gwiazd. Drugą co do wielkości jest Droga Mleczna zawierająca 100 mld gwiazd, a trzecią M 33, galaktyka spiralna w Trójkącie zawierająca 50 miliardów gwiazd. Oprócz nich w obrębie grupy znajduje się kilka innych galaktyk średniej wielkości, wśród nich Obłoki Magellana oraz kilkadziesiąt karłowatych. Obecnie znamy ponad 45 galaktyk wchodzących w skład Układu Lokalnego. W pobliżu Układu Lokalnego znajduje się co najmniej kilkanaście innych grup galaktyk. W promieniu 10 Mpc odkryto ich 13, lecz może być ich o kilka więcej. Definicja gromady galaktyk nie jest jasno określona. Gromada jest po prostu wyjątkowo liczną grupą galaktyk. Mogą one zawierać od kilkudziesięciu do wielu tysięcy galaktyk. Album- geografia I-III str. 19

20 SUPERGROMADY GALAKTYK Centrum gromady galaktyk w Pannie. Widoczne są jasne galaktyki M86 u góry i M84 po prawej oraz NGC 4388 na dole i NGC 4387 w środku. Supergromady galaktyk (supergalaktyki) są to struktury nieregularne, na ogół wydłużone lub spłaszczone, składające się przeważnie z kilku lub kilkunastu dużych gromad galaktyk. Nie stanowią one układów silnie związanych grawitacyjnie, jednakże obserwuje się wzajemne oddziaływanie sąsiednich galaktyk. Dotychczas wyodrębniono kilkanaście supergromad galaktyk. Układ Lokalny galaktyk, w skład którego wchodzi Droga Mleczna jest częścią Supergromady Lokalnej. Centrum tej supergalaktyki znajduje się w Gromadzie Galaktyk w Pannie, gdzie znajduje się zagęszczenie gromad galaktyk. Lokalna Grupa Galaktyk znajduje się na peryferiach Supergalaktyki Lokalnej. Źródło: zyka.net.pl%2fastronomia%2fastronomia_oa9.htm Album- geografia I-III str. 20

21 40 UKŁAD SŁONECZNY Materiały: - Model Układu Słonecznego Prezentacja 1: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub małą grupę dzieci do pracy na dywaniku. 2. Pokaż dzieciom model naszego Układu Słonecznego i wyjaśnij: W naszej galaktyce znajduje się wiele gwiazd. Jedną z nich jest Słońce. Wokół Słońca krążą ciała niebieskie zwane planetami, które wraz ze Słońcem tworzą tzw. Układ Słoneczny. To jest model Układu Słonecznego. Jego nazwa pochodzi właśnie od słowa słońce. 3. Wyjaśnij dzieciom, że każda z planet porusza się po ściśle wyznaczonej ścieżce zwanej orbitą, Słońce zaś stanowi centrum tych orbit. 4. Powiedz dzieciom, że Ziemia, na której mieszkamy, jest trzecią planetą od Słońca, krążącą wokół tej gwiazdy. Zaproś jedno z dzieci do wskazania Ziemi. 5. Wyjaśnij dzieciom, że niektóre planety Układu, które podobnie jak Ziemia krążą wokół Słońca, są o wiele większe od niej. Kilka z nich jest od niej mniejszych. Wszystkie jednak tworzą wielką rodzinę, czyli Układ Słoneczny. 6.Jako ciekawostkę powiedz dzieciom, że nazwy planet zaczerpnięto z greckiej i rzymskiej mitologii Merkury był posłańcem bogów; Wenus nazywano rzymską boginię miłości; Ziemia w mitologii zwana Gają była boginią utożsamianą z Matką Ziemią; Mars to rzymski bóg wojny; Jowisz był ojcem wszystkich bogów; Saturn był bogiem rolnictwa; Uran to bóg nieba; Neptun to bóg mórz i oceanów. Album- geografia I-III str. 21

22 Rozwinięcia: Zapoznaj dzieci z greckimi i rzymskimi mitami o bogach, których imiona widnieją jako nazwy planet. Zbuduj model Słońca, planet i satelitów planet z różnych materiałów. Narysuj model Układu Słonecznego na kartce A4, w odpowiednich proporcjach i odległościach; Przygotuj sensoryczną zabawę na podwórku: poproś dzieci, aby wcieliły się w role planet oraz Słońca. Dla każdej planety przygotuj odpowiednio długą taśmę, odpowiadającą odległości tej planety od Słońca. Zaproś dziecko - Słońce, aby trzymało w ręce wszystkie tasiemki, a dzieci planety, aby złapały koniec swojej tasiemki i trzymając go ustawiły się w odpowiedniej odległości od Słońca. Zapoznaj dzieci z tematami wypraw kosmicznych, satelit i ich funkcji, stacji badawczych itp. Pokazuj dzieciom filmy prezentujące prawdziwe zdjęcia i nagrania Układu Słonecznego oraz poszczególnych planet. UKŁAD SŁONECZNY JAKO CZĘŚĆ GALAKTYKI: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub małą grupę dzieci do pracy na dywaniku. 2. Pokaż dzieciom model Układu Słonecznego i wyjaśnij: Nasz Układ Słoneczny jest zaledwie maleńkim fragmentem całego wszechświata, w którym żyjemy. Słońce, od którego czerpiemy światło i ciepło znajduje się w centrum naszego układu. Ziemia, na której mieszkamy, krąży wokół Słońca i jest jedną z dziewięciu planet krążących wokół niego. Cały Układ Słoneczny tworzy zatem dziewięć planet wraz ich księżycami, ale także tysiące miniaturowych planet, zwanych asteroidami, oraz miliardy meteorów i komet. 3. Nie wiemy dokładnie, w jaki sposób powstał Układ Słoneczny. Naukowcy stworzyli natomiast różne teorie na ten temat. Według jednej z nich, około 4,6 miliarda lat temu w kosmosie znajdowała się ogromna chmura gazów i pyłów, niedaleko których znajdowała się gwiazda. Gwiazda wybuchła, a potęga tego wybuchu sprawiła, że chmura gazów i pyłów zaczęła wirować wokół jednej osi. W ten sposób wytworzyła się ogromna siła grawitacji, która przyciągała do siebie wszelką materię, jaka znajdowała się dookoła niej. W pewnym momencie materii było tak dużo, że wybuchła. W rezultacie tego wybuchu powstało nasze Słońce. Pozostałe cząstki, jakie zostały po wybuchu w kosmosie i nie utworzyły Słońca, zaczęły wokół niego krążyć, łączyć się i tworzyć niezwykle gorące skupiska ciał stałych i gazów. Te skupiska stygły i przekształcały się w planety. 4. Porozmawiaj z dziećmi na temat dzisiejszej wiedzy o powstaniu Układu Słonecznego i zapoznaj je z pierwszymi teoriami naukowców na ten temat. Cel: Rozbudzenie zainteresowania dzieci Układem Słonecznym i poszerzanie ich wiedzy o planetach. Kontrola błędu: Model Układu Słonecznego, nauczyciel/ka. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 22

23 SŁOŃCE I JEGO PLANETY Materiały: - Model Układu Słonecznego; - Długa czarna mata z oznaczonymi miejscami na obrazy poszczególnych planet; - Zdjęcia planet bez podpisów, podpisy, karta kontrolna; - Karty informacyjne o każdej z planet. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko, aby dołączyło do Ciebie na dywaniku. 2. Poproś je, aby przyniosło model Układu Słonecznego z półki oraz wskazane przez Ciebie materiały. 3. Pokaż dziecku model i zachęć je do podzielenia się swoją wiedzą na temat Układu Słonecznego i planet krążących wokół Słońca. Dziecko może wiedzieć, że Ziemia jest trzecią planetą oddaloną od Słońca, może również pamiętać nazwy niektórych planet. W dyskusji podążaj za zainteresowaniem dziecka. 4. Powiedz dziecku, że dzisiaj będziecie omawiać planety krążące wokół Słońca. 5. Odnosząc się do modelu, przypomnij dziecku nazwy kolejnych planet i przekaż treściwie podstawowe informacje na ich temat. 6. Poproś dziecko o rozłożenie maty i zachęć je do ułożenia zdjęć planet w odpowiednich miejscach na macie. 7. Poproś czytające dziecko o rozłożenie podpisów pod zdjęciami. 8. Pokaż dziecku, jak może sprawdzić swoją pracę na karcie kontrolnej. 9. Zachęć dziecko do pogłębiania swojej wiedzy o planetach zapoznając się z informacjami umieszczonymi na kartach informacyjnych. Informacje na kartach informacyjnych: Słońce jest gwiazdą znajdującą się w centrum Układu Słonecznego. Ziemia okrąża Słońce tak samo jak inne planety i materia. Słońce wysyła w kierunku Ziemi energię w postaci światła, dzięki niej na Ziemi jest życie. Światło słoneczne ma wpływ na klimat ziemski i pogodę. Planetą krążącą najbliżej Słońca, a zarazem najmniejszą spośród planet Układu Słonecznego jest Merkury. Okrąża on Słońce w ciągu 88 dni. Merkury jest planetą skalną, podobnie jak Księżyc. Nie posiada on naturalnych satelitów, jest też praktycznie pozbawiony atmosfery. Drugą w kolejności planetą krążącą wokół Słońca jest Wenus. Podobnie jak Merkury, jest to skalna planeta, a jedno okrążenie zajmuje jej 224,7 dni ziemskich. Jest to najjaśniejszy naturalny obiekt widocznym na nocnym Album- geografia I-III str. 23

24 niebie tuż przed wschodem lub zachodem Słońca. Z tego powodu nazywana jest Gwiazdą Poranną (Jutrzenką) lub Gwiazdą Wieczorną. Ziemia jest trzecią z kolei planetą krążącą wokół Słońca. Spośród wszystkich planet Układu Słonecznego o charakterze skalnym jest to największa planeta pod względem średnicy i masy. Jest jedyną znaną nam we wszechświecie planetą, na której obecne jest życie. Jest pierwszą znaną planetą posiadającą wodę w stanie ciekłym na powierzchni. Mars to czwarta i ostatnia skalna planeta od Słońca w Układzie Słonecznym. Nazywana jest Czerwoną Planetą z uwagi na jej barwę widoczną z Ziemi. Okrążenie Słońca zajmuje tej planecie 687 ziemskich dni. Piątą planetą Układu Słonecznego jest Jowisz. Jest to największa spośród planet tego układu. Ten gazowy gigant składa się przede wszystkim z wodoru, z niewielką domieszką helu. Okrąża Słońce w ciągu 398,9 dni. Jowisz jest zazwyczaj czwartym najjaśniejszym obiektem na niebie. Saturn, czyli szósta w odległości planeta od Słońca jest także gazowym gigantem, podobnym do Jowisza. Saturn posiada wyraźnie widoczny system otaczających go pierścieni, utworzonych w dużej mierze z kawałków lodu, skał i pyłu, które czynią go wizualnie najbardziej niezwykłym obiektem Układu Słonecznego. Planeta ta okrąża Słońce w ciągu 29,5 ziemskich lat. Siódmą planetą Układu jest Uran, gazowy gigant składający się podobnie jak Jowisz i Saturn z mieszanki wodoru i helu, ale także różnego rodzaju lodu. Planetę pokrywa warstwa chmur, przez co wygląda jak niebieskie oko - metan obecny w atmosferze bardzo silnie absorbuje czerwone i pomarańczowe światło, nie absorbuje natomiast światła niebieskiego. Jedno okrążenie tej planety wokół Słońca trwa 84 lata. Ostatnią planetą układu jest Neptun. Oprócz wodoru i helu jego atmosfera zawiera śladowe ilości gorącego metanu, przez co jest jeszcze bardziej jaskrawoniebieska niż uran. Jedno okrążenie tej planety wokół Słońca trwa 164,79 lat. Cel: Pogłębianie wiedzy o planetach Układu Słonecznego. Kontrola błędu: model Układu Słonecznego, karta kontrolna. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 24

25 Materiały: 41 GWIAZDY - Latarka; - Metalowa puszka z podziurawionymi bokami i dnem, reprezentująca rozgwieżdżone niebo; Dodatkowe puszki z dziurami tworzącymi wzory popularnych konstelacji; - Opcjonalnie: zdjęcia gwiazd i konstelacji. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do ciemnego pomieszczenia. 2. Na latarkę nałóż puszkę z dziurami, włącz ją i wyceluj w sufit. Kiedy dzieci zobaczą na suficie gwiazdy, powiedz im: wszystkie galaktyki znajdujące się w kosmosie składają się z gwiazd z całych miliardów gwiazd. Gwiazdy otaczają ogromne chmury pyłów i gazów. 3. Mów dalej: Gdy niebo jest bezchmurne, widzimy na nim świecące punkty. Są to gwiazdy. Niezależnie od tego, czy je widzimy, czy nie, gwiazdy zawsze znajdują się na niebie. Chmury oraz światło słoneczne za dnia powodują, że nie możemy zobaczyć światła gwiazd. 4. Mów dalej: Nasza galaktyka składa się z wielu różnych gazów, natomiast gwiazdy składają się z wodoru. Na świecie istnieje wiele różnych rodzajów gwiazd, mogą one istnieć tylko przez jakiś czas, tak samo jak i ludzie. Niektóre z nich dopiero zaczynają się tworzyć, a inne kończą swoje istnienie. Nasze Słońce ma około 5mld lat i prawdopodobnie będzie istniało jeszcze bardzo, bardzo długo. 5. Najmłodsze i najbardziej gorące są niebieskie gwiazdy. W naszej galaktyce, Drodze Mlecznej, znajduje się wiele takich gwiazd. Najstarsze i najchłodniejsze są czerwone gwiazdy. Takie gwiazdy stosunkowo szybko wygasają. 6. Wiele gwiazd tworzy pewne wzory lub kombinacje; nazywamy je konstelacjami. W trakcie bezchmurnej nocy możemy dojrzeć nawet 88 różnych konstelacji. Niektóre z nich są ogromne, a niektóre bardzo małe. 7. Wyświetl na suficie jedną z konstelacji (np. Oriona, przedstawioną za pomocą dziur w puszce nałożonej na latarkę). 8. Powiedz: Dawno temu, obserwatorzy gwiazd nadali każdej z widocznych konstelacji gwiazd nazwę. Wiele z tych nazw pochodzi od mitycznych postaci (np. Orion, Kasjopeja) lub zwierząt (np. Wielka Niedźwiedzica, Wąż czy Łabędź). Najlepiej znaną i najłatwiej rozpoznawalną na niebie konstelacją jest Wielki Wóz, która ułatwia odnalezienie Gwiazdy Północnej. Rozwinięcia: Pokaż dzieciom, w jaki sposób rozpoznawać podstawowe konstelacje na niebie. Zachęć dzieci do samodzielnego zbudowania planetarium, na wzór tego z puszek. Zachęć dzieci do samodzielnego stworzenia encyklopedii konstelacji, na czarnym kartonie. Zapoznaj dzieci z sylwetkami i odkryciami znanych astronomów Talesa, Kopernika, Keplera, Galileusza; Zachęć dzieci do samodzielnego stworzenia modeli sprzętów do obserwacji nieba teleskopu itp. Zapoznaj dzieci z historią podbijania kosmosu, pierwszymi teoriami i wyobrażeniami na temat ciał niebieskich, Ziemi i Słońca. Cel: Zapoznanie dzieci z podstawowymi ideami dotyczącymi kosmosu i nauki o nim. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 7 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 25

26 42 SŁOŃCE JAKO GWIAZDA Materiały: - Plakat Układ Słoneczny przedstawiający planety układu i Słońce w odpowiedniej wielkości; - Model Układu Słonecznego. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci, aby dołączyły do Ciebie na dywaniku. 2. Pokaż dzieciom arkusz przedstawiający Ziemię i Słońce w odpowiednich wielkościach. Poproś je, aby opisały, co widzą na arkuszu. 3. Podkreśl wymienione przez dzieci różnice w wielkości planet. Skieruj ich uwagę na wielkość Ziemi w stosunku do Słońca. 4. Pokaż dzieciom model Układu Słonecznego i wyjaśnij, że Słońce jest potężną gwiazdą, jednak znajduje się niewyobrażalnie daleko od Ziemi, która jest bardzo mała w porównaniu do niego i dlatego widzimy je jako średniej wielkości kulę na niebie: Słońce jest tak duże, jak milion kul ziemskich. Średnica Słońca to ok. 865,400 mln km, czyli niemal 110 razy więcej od średnicy Ziemi. 5. Poprowadź z dziećmi dyskusję na temat Słońca, zadając wiele pytań otwartych, typu: Czym jest Słońce? Gdzie znajduje się Słońce? Jaki wpływ ma Słońce na naszą planetę? Co by się stało, gdyby zabrakło Słońca? Jak długo świeci Słońce? Jak długo w ciągu dnia my możemy zobaczyć Słońce? Jaki jest związek pomiędzy Słońcem a dniem i nocą? a porami roku? Czy Słońce może szkodzić? Co to jest energia słoneczna? itp. w dyskusji staraj się podążać za zainteresowaniami dziecka. 6. W dyskusji przypomnij i przedstaw dzieciom podstawowe informacje o Słońcu, jego położeniu, składzie i budowie, wpływie na planety, naszej wiedzy o nim, jego znaczeniu dla życia na Ziemi Słońce jest gwiazdą, jedną z miliardów gwiazd w kosmosie. Ma około 4,6 mld lat. Mimo, że wydaje się bardzo duże, jest jednak gwiazdą średnich rozmiarów w porównaniu do innych gwiazd. W większości Słońce jest zbudowane z gazu zwanego wodorem. Z niego Słońce czerpie energię, aby świecić i produkować ogromne ilości energii świetlnej i cieplnej. To właśnie te dwie formy energii, jaką otrzymujemy od Słońca, umożliwiają życie na Ziemi. Album- geografia I-III str. 26

27 Wprawdzie na Ziemię pada zaledwie niewielka część energii słonecznej czyli światła i ciepła to jednak ta niewielka część wystarczy, aby życie na Ziemi mogło trwać. Światło słoneczne jest zbyt silne, żebyśmy mogli na nie patrzeć gołym okiem. Naukowcy obserwują Słońce przez specjalistyczne urządzenia, różnego rodzaju teleskopy ze specjalnymi przyciemnianymi soczewkami. Dzięki pracy naukowców dziś wiemy, jak wygląda powierzchnia Słońca. Na powierzchni Słońca mają miejsce częste wybuchy jądrowe. Masa słoneczna jest wtedy wystrzeliwana na tysiące kilometrów w kosmos. Cel: Uświadomienie dzieciom znaczenia Słońca dla życia na Ziemi. Pogłębianie wiedzy dzieci o Słońcu. Rozbudzenie zainteresowania dzieci Słońcem. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 7 lat i więcej. Uwaga: W dyskusji uświadom dzieciom również poniższe fakty: Światło słoneczne potrzebuje czasu, by dotrzeć do Ziemi. Pokonuje odległość od Słońca do Ziemi w ciągu 498 sekund, czyli 8,5 minut w linii prostej, a zatem biegnie z prędkością kilometrów na godzinę. W ciągu jednej sekundy, światło przemierza km. Gdy patrzymy na Słońce, widzimy tak naprawdę, jak wyglądało Słońce 8,5 minuty temu tyle czasu potrzebuje światło (a więc i obraz) by dojść od Słońca na Ziemię. Gwiazdy, jakie widzimy na niebie, są jedynie maleńkimi punktami, ponieważ są od nas znacznie oddalone. Światło niektórych gwiazd, jakie widzimy na niebie, zostało wysłane do nas nawet kilka lat wcześniej. Astronomowie używają specjalnej jednostki do określenia odległości, którą światło przebywa ciągu jednego roku. Ta jednostka to rok świetlny. Jeden rok świetlny jest to zatem odległość, jaką pokonuje światło w ciągu jednego roku. Niektóre gwiazdy na niebie znajdują się tak naprawdę miliony lat świetlnych od Ziemi. Co więcej, czasami widzimy na niebie gwiazdy, których już nie ma. Wygasły wiele lat temu, ale ponieważ ich ostatnie światło dotarło do nas dopiero teraz, my wciąż widzimy tą gwiazdę na niebie. Drugą po Słońcu gwiazdą znajdującą się najbliżej Ziemi jest Proxima, co po łacinie oznacza następna. Jej światło potrzebuje 4 lat by do nas dotrzeć. Słońce zawiera 99 procent całej materii w Układzie Słonecznym. Najgorętszą częścią Słońca jest jego część środkowa jądro. Tutaj temperatura sięga 15 mln stopni Celsjusza. Woda jest cieczą dzięki energii słonecznej. Album- geografia I-III str. 27

28 PRZEKRÓJ SŁOŃCA Materiały: - Karta schemat budowy wewnętrznej Słońca; - Karty trójdzielne + definicje (części Słońca). Prezentacja: 1. Zaproś małą grupę dzieci do przyniesienia materiału do stołu. 2. Poproś je o podzielenie się swoją wiedzą o Słońcu-gwieździe, dotyczącą takich informacji jak odległość Słońca od Ziemi czy ich rozmiar. 3. Wyjaśnij dzieciom, że my widzimy tylko zewnętrzną część Słońca, jednak gwiazda ta składa się z warstw. 4. Środek Słońca to jego jądro. Zbudowane jest z bardzo gęstej materii około 12 razy gęstszej, niż ołów. Jądro jest najgorętszą częścią Słońca jest tu około 15 milionów stopni Celsjusza. To w jądrze zachodzi większość reakcji jądrowych, wytwarzających energię Słońca. 5. Drugą warstwą Słońca stykającą się z jądrem jest tzw. warstwa promienista. Tutaj materia jest luźniejsza, a światło i ciepło wytworzone w jądrze zaczynają podróż ku powierzchni. Gaz jest tu wciąż bardzo gęsty, pochłania i wysyła promienie świetlne. Zapytaj dzieci, czy próbowały kiedyś biegać w wodzie tak trudno jest światłu poruszać się w tej części Słońca. Żaden promień nie może polecieć zbyt daleko, zanim się z czymś nie zderzy. Wtedy odbija się w innym kierunku. To niezbyt skuteczny sposób podróżowania! Pojedynczemu promieniowi przebycie tej strefy może zająć milion lat. 6. Kolejną warstwą jest tzw. warstwa konwekcyjna Słońca. Tę warstwę widać z Ziemi. Gazy tutaj są lżejsze i łatwiej unoszą się w kierunku powierzchni gwiazdy. Tam ochładzają się, zimne stają się cięższe i opadają. To zjawisko nosi nazwę konwekcji. Bliżej środka gaz jest podgrzewany i wówczas unosi się ku powierzchni. Tam oddaje swoją energię w przestrzeń kosmiczną, wypromieniowując ją w postaci światła. Gaz w warstwie konwekcyjnej tworzy krążące prądy, podobne do tych, które występują w ziemskich oceanach i atmosferze. Takie prądy nazywamy komórkami konwekcyjnymi. Album- geografia I-III str. 28

29 7. Przedstaw dzieciom karty trójdzielne o budowie Słońca i zachęć je do pracy z nimi i dalszego badania gwiazdy (p. album językowy). Pokaż, w jaki sposób posługując się kartą schematem budowy wewnętrznej Słońca sprawdzić poprawność swojej pracy. Źródło: Uwaga: W miarę zainteresowań dzieci, można przekazać im również informacje dodatkowe, o zewnętrznych częściach Słońca: 1. Plama słoneczna: czasowo zakłócony obszar fotosfery, który ciemnieje ponieważ jest chłodniejszy niż otaczające go obszary. Plamy słoneczne tworzą obszary o stale zmieniających się polach magnetycznych. 2. Fotosfera: widoczna powierzchnia Słońca. Składa się ze strefy, w której gazowe warstwy stają się zupełnie przejrzyste dla promieniowania. Jest to warstwa słońca, z której płynie do nas widzialne światło. 3. Chromosfera: warstwa atmosfery słonecznej znajdująca się nad fotosferą ale pod koroną. Chromosfera jest cieplejsza niż fotosfera, ale nie aż tak gorąca jak korona. 4. Korona: najbardziej zewnętrzna warstwa atmosfery słonecznej. Korona składa się z wysoce rozrzedzonego gazu o temperaturze wynoszącej powyżej miliona stopni Kelvina. Jest ona widoczna dla ludzkich oczu tylko podczas zaćmień. 5. Protuberancja: element korony składający się z chłodnej plazmy wspomaganej polami magnetycznymi. Protuberancje są jasnymi strukturami, gdy widać je przy krawędziach Słońca. Jednak, gdy znajdują się naprzeciw dysku słonecznego, są ciemne i nazywamy je filamentami. Album- geografia I-III str. 29

30 Rozdział III- Ziemia WARSTWY ZIEMI Materiały: - Przekrój Ziemi z wyszczególnionymi jej warstwami; - Karty trzyczęściowe warstwy Ziemi - Probówka, olej, woda, zagęszczony sok Prezentacja: 1. Przypomnij dzieciom Wielką Lekcję powstania Wszechświata. Zapytaj je, co się dzieje podczas procesu chłodzenia. 2. Dla przypomnienia przynieś probówkę i przygotuj olej, wodę, melasę. Skieruj uwagę dzieci na fakt, że substancje te różnią się m.in. wagą. Powiedz im, że podczas chłodzenia materii następuje proces, który zobaczą teraz zilustruj fakty wlewając substancję kolejno do probówki. Pomóż im dojść do wniosku, że podczas procesu chłodzenia Ziemi, substancje układają się warstwami, zgodnie z ich wagą. 3. Pokaż dzieciom przekrój Ziemi. Wyjaśnij im, że jej środkowa część to barysfera, od greckiego słowa barus, oznaczającego twardy. To twardy rdzeń Ziemi, prawdopodobnie złożonym z żelaza i innych metali. 4. Na powierzchni barysfery unosi się warstwa o mniejszej masie - litosfera, od greckiego słowa lithos czyli kamień, skała. To warstwa Ziemi, po której bezpośrednio chodzimy. 5. Warstwą lżejszą od litosfery jest hydrosfera (greckie hydro oznacza wodę). 6. Nad litosferą i hydrosferą unosi się najlżejsza warstwa kuli ziemskiej, atmosfera, której nazwa pochodzi od greckiego słowa atmos czyli para wodna. Atmosfera jest warstwą gazową, otaczającą Ziemię. 7. Zachęć dzieci do omawiania i porównywania warstw ze sobą ich grubości (np. litosfera jest o wiele cieńsza od barysfery), właściwości (barysfera przyciąga wszystko, co znajduje się na jej powierzchni, właściwość ta nosi nazwę siła grawitacji/przyciągania. To ona sprawia, że kiedy coś upuszczamy, przedmiot spada na ziemię. Ona także nas utrzymuje na Ziemi). 8. Zachęć dzieci do pracy z kartami trzyczęściowymi. Cel: Zapoznanie dzieci z warstwami budującymi Ziemię. Wiek: 6 lat i więcej Album- geografia I-III str. 30

31 45 WARSTWY ZIEMI LITOSFERA I BARYSFERA Materiały: - Diagram lub model przedstawiający warstwy Ziemi: skorupę, płaszcz i jądro; - Definicje skorupy, płaszcza i jądra Ziemi; - Cebula, nóż, deska. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub małą grupkę dzieci na dywanik. 2. Pokaż dzieciom cebulę i przetnij ją. Zapytaj je, co widzą (warstwy). Wyjaśnij dzieciom, że struktura Ziemi jest podobna do struktury cebuli jest warstwowa. Naukowcy wyróżnili trzy główne warstwy Ziemi: skorupę, płaszcz i jądro. Pokaż dzieciom diagram przekroju Ziemi. 3. Wyjaśnij, że najbardziej zewnętrzną warstwą jest litosfera, czyli skalna skorupa Ziemi, która stanowi tylko 1% jej objętości. Podobnie, jak jabłko ma skórkę, Ziemia ma skorupę na zewnątrz, równie cienką. 4. Litosferę budują dwie warstwy jedna z nich (Sial) jest bogata w krzemionkę i glin, druga natomiast leży tuż pod pierwszą (Sima) i zawiera krzemionkę, żelazo i magnez. 5. Wyjaśnij dzieciom, że pod litosferą, czyli skorupą ziemską, znajduje się twarda barysfera, złożona także z dwóch warstw płaszcza i jądra. Płaszcz jest warstwą skalną, która dochodzi aż do połowy odległości do wnętrza Ziemi. Część płaszcza jest tak gorąca, że skały w niej są w stanie płynnym i wirują wertykalnie. Jądro ziemi posiada natomiast płynną warstwę zewnętrzną i stałą warstwę wewnętrzną. 6. Powiedz dziecku, że odległość od powierzchni Ziemi do jej jądra wynosi 6352 km, natomiast człowiek jak dotąd zdołał zbadać Ziemię do głębokości zaledwie 6 8 km. Jest to zbyt płytko, aby zdobyć informacje na temat płaszcza i jądra. Dlatego też naukowcy wykorzystują trzęsienia ziemi do gromadzenia informacji o płaszczu i jądrze. Album- geografia I-III str. 31

32 Rejestrują oni wibracje wywoływane przez trzęsienia ziemi za pomocą specjalnych urządzeń pomiarowych zwanych sejsmografami. 7. Wyjaśnij dzieciom, że gdy dochodzi do trzęsienia ziemi, wibracje rozchodzą się we wszystkie kierunki, także w głąb ziemi. Fale te zachowują się różnie w zależności od materii przez jaką przechodzą. Dzięki rejestrowaniu informacji o falach sejsmicznych w czasie, gdy podróżują one przez ziemię, naukowcy wnioskują, z czego składa się wnętrze naszej planety. Spróbuj zilustrować schemat wibracji podróżujących przez ziemię podczas jej trzęsienia. 8. Poproś dzieci o przeczytanie definicji: Skorupa jest to najcieńsza warstwa Ziemi Jej grubość sięga od 10km do 65km w głąb kuli ziemskiej. Jest ona zbudowana z relatywnie lekkich skał które dryfują na powierzchni płaszcza. Ta warstwa obejmuje zarówno lądy nad jak i pod powierzchnią oceanów i wód. Jak dotąd człowiekowi nie udało się dotrzeć do końca tej warstwy. Płaszcz jest warstwą leżącą pod skorupą ziemską, o grubości ok. 2900km. Zbudowany jest z żelaza, magnezu i krzemu, co czyni go gęstszym od skorupy. Dzięki tej gęstości, skorupa może się unosić na powierzchni płaszcza. Płaszcz ma strukturę smolistą. Jądro jest warstwą podzieloną na dwie części. Zewnętrzna część to tzw. jądro zewnętrzne, o grubości około 2100km, zbudowane z płynnego niklu i żelaza. Wewnętrzna część to tzw. jądro wewnętrzne. Jest ono prawdziwym środkiem Ziemi. Ta część ma w przekroju około 2800km i jest zbudowana z żelaza i niklu w stanie stałym. Cel: Zapoznanie dzieci z warstwami budującymi Ziemię. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 32

33 PŁYTY TEKTONICZNE I KIERUNKI ICH RUCHU Materiały: - Jajko ugotowane na twardo, nóż, deska do krojenia - Mapa rozmieszczenia płyt tektonicznych na kuli ziemskiej. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do pracy. Poproś dziecko o przyniesienie jajka z lodówki. 2. Rozbij skorupkę jajka nad talerzem, ale tak, aby nie oderwała się ona od jajka. 3. Wytłumacz dzieciom, że skorupki reprezentują tu litosferę zbudowaną z ruchomych płyt tektonicznych. Wyjaśnij im, że gdybyśmy mogli zobaczyć granice tych płyt, wówczas skorupa ziemi wyglądałaby podobnie do rozbitej skorupki jajka. 4. Wyjaśnij, że skorupa ziemi składa się z 7 wielkich płyt tektonicznych oraz kilku mniejszych. Płyty te mogą być zbudowane ze skorupy kontynentalnej lub oceanicznej, jednak większość płyt zbudowana jest z obu skorup. 5. Płyty poruszają się w różnych kierunkach i z różną prędkością. Niektóre z nich poruszają się wchodząc jedna na drugą (w strefach konwergencji), a niektóre odsuwają się od siebie (w strefach dywergencji). 6. Powiedz dzieciom, że tzw. płyta pacyficzna przesuwa się o nawet 10 cm rocznie, natomiast płyty graniczące z Atlantykiem przesuwają się o ok. 2-3 cm na rok. Płyta afrykańska nie przesunęła się od 30 milionów lat. Cel: Zapoznanie dziecka z pojęciem płyt tektonicznych oraz charakterystyką ich ruchów na powierzchni Ziemi. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 33

34 46 47 Album- geografia I-III str. 34

35 Płyta afrykańska Płyta północnoamerykańska Płyta południowoamerykańska Płyta indoaustralijska Płyta pacyficzna Płyta eurazjatycka Płyta antarktyczna Album- geografia I-III str. 35

36 48 PŁYTY TEKTONICZNE formacja kontynentów Materiały: - Wycięte z cienkiej pianki kształty współczesnych kontynentów, Pangaei, Laurazji i Gondwany; - Niebieski brystol lub płytka miska wody. - Etykiety: Pangea, Panthalassa, Laurazja, Gondwana; - Zestaw kart ilustrujących, jak kontynenty wyglądały 225, 135, 65 milionów lat temu i jak wyglądają dziś; Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do siebie na dywaniku lub do kręgu. 2. Poproś dziecko, aby napełniło miskę wodą i ułożyło na powierzchni wody pianki w kształcie kontynentów lub aby ułożyło je na niebieskim brystolu. 3. Wyjaśnij dzieciom, że Ziemia jest ciałem stałym tylko na powierzchni, natomiast w głębi wysoka temperatura sprawia, że cała materia jest cieczą, podobnie jak woda. Wyjaśnij dzieciom, że kontynenty pływają na powierzchni litosfery niczym gąbki. 4. Opowiedz dzieciom, że około 225 milionów lat temu wszystkie kontynenty tworzyły jeden ogromny kontynent, który został nazwany superkontynentem lub Pangeą. 5. Pokaż dzieciom gąbkę w kształcie Pangei i zachęć je, aby pianki w kształcie kontynentów ułożyło na niebieskim kartonie (w wodzie) tworząc Pangeę (superkontynent). Powiedz im, że wody otaczające Pangeę nazwano wszechoceanem albo Panthalassą. 6. Zachęć do przyporządkowania etykiet Pangea oraz Panthalassa w odpowiednich miejscach. 7. Wyjaśnij, że odtwarzając ruchy płyt tektonicznych w przeszłości, naukowcy byli w stanie zrekonstruować kształt kontynentów w różnych okresach w historii. Album- geografia I-III str. 36

37 8. Powiedz dzieciom, że pod koniec ery paleozoicznej (około 135 milionów lat temu), po milionach lat dryfowania, Pangea zaczęła się dzielić. Północna grupa kontynentów, zwana Laurazją, zaczęła się oddalać od grupy południowej, zwanej Gondwaną. Następnie Laurazja zaczęła się powoli obracać, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W ten sposób powstały dzisiejsze oceany: Atlantycki i Indyjski. Zilustruj zmiany przesuwając odpowiednio pianki. 9. Zachęć dziecko do położenia etykiet Laurazja oraz Gondwana w odpowiednim miejscu. 10. Powiedz dzieciom, że pod koniec ery mezozoicznej, około 65 milionów lat temu, południowy Atlantyk powiększył swoje terytorium oddzielając od siebie Amerykę Południową i Afrykę. Ameryka Północna pozostała wtedy jeszcze połączona z Eurazją, a Australia z Antarktydą. Zachęć dzieci do zilustrowania tych zmian za pomocą pianek. 11. Powiedz dzieciom, że podczas ery kenozoicznej, czyli przez ostatnie 65 milionów lat poruszania się płyt, dotarły one do swoich dzisiejszych pozycji. Powstała wówczas prawie połowa dzisiejszego dna oceanów, a Indie dołączyły do Azji. Ameryka Północna przesunęła się na zachód, a Australia odłączyła się od Antarktydy. Zachęć dzieci do zilustrowania tych zmian za pomocą pianek. 12. Zapytaj dzieci: Jak myślicie, co się wydarzy w przyszłości, jeśli płyty tektoniczne będą stale poruszać się w ten sam sposób? Zachęć je do tworzenia teorii na ten temat. Powiedz im także, że niektórzy naukowcy sugerują, że za około 50 milionów lat Atlantyk i Ocean Indyjski poszerzą się, Australia przesunie się bardziej na północ, Pacyfik i Morze Śródziemne skurczą się, a Kalifornia leżeć będzie bliżej Alaski. 13. Zachęć dzieci do zapoznania się z: historią teorii wędrówek kontynentów Alfreda Wegenera; skałami i roślinnością występującą zarówno w Afryce jak i Ameryce Południowej; spojrzenia na mapy stworzone za pomocą sonaru. 14. Zachęć dzieci do narysowania ruchu kontynentów. Cel: Zapoznanie dzieci z historią ruchów płyt tektonicznych. Przedstawienie dzieciom, w jaki sposób uformowały się dzisiejsze kontynenty. Rozbudzanie myślenia analitycznego i tworzenia teorii wyjaśniających zjawiska występujące w przyrodzie. Kontrola błędu: Zestaw kart ilustrujących rozkład wód i lądów w przeszłości i dzisiaj. Wiek: 9 lat i więcej Album- geografia I-III str. 37

38 KONSEKWENCJE RUCHU PŁYT TEKTONICZNYCH POWSTAWANIE GÓR Materiały: - Warstwy filcu w różnych kolorach, imitujących warstwy litosfery. - Zdjęcia gór różnego pochodzenia oraz gór występujących w Polsce. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do pracy na dywaniku. 2. Pokaż im paski filcu ułożone w warstwy jedna na drugiej i powiedz im, że większość gór powstała w rezultacie nachodzenia na siebie płyt tektonicznych. 3. Wyjaśnij im, że gdy dwie dryfujące płyty tektoniczne zaczynają na siebie napierać, część materiału skalnego wypierana jest ku górze i tworzy góry. Góry, które powstały w ten sposób, noszą nazwę góry fałdowe. 4. Powiedz dzieciom, że większość gór na Ziemi powstała w ten właśnie sposób: Himalaje powstały w wyniku zderzenia ze sobą płyt tektonicznych, na których obecnie leżą Indie i Azja (ok. 50 milionów lat temu). W podobny sposób utworzyły się Karpaty, Alpy, Andy, Atlas oraz Kordyliery. 5. Czasami zderzenia płyt tektonicznych prowadzą do pękania i przemieszczania mas skalnych wzdłuż linii spękania powstają tzw. uskoki. Naprężenia w skorupie ziemskiej w tych rejonach prowadzą do powstania innego rodzaju gór, tzw. góry zrębowych. 6. Przykładem gór zrębowych są Sudety, Góry Smocze, Harz, Wogezy, Tienszan. 7. Wyjaśnij dzieciom, że w ciągu milionów lat aktywność sejsmiczna wraz z ruchem płyt tektonicznych powodowała przesunięcia mas skalnych wzdłuż takich uskoków nawet o setki kilometrów w poziomie i kilka kilometrów w pionie. 8. Pokaż dzieciom zdjęcia wulkanów: Etny, Fuji, Wezuwiusza i wyjaśnij, że niektóre wulkany na świecie nie są już aktywne, niemniej jednak dawno temu wybuchały, a pozostała po nich zastygnięta lawa utworzyła dzisiejsze góry, zwane górami wulkanicznymi. Często takie góry można spotkać na nizinach, występują wtedy jako pojedyncze góry. Tylko w wyjątkowych wypadkach, kiedy kilka wulkanów bezpośrednio sąsiaduje ze sobą, możliwe jest powstanie pasma gór wulkanicznego pochodzenia. 9. Pokaż dzieciom schematy gór oraz ich definicje i zachęć do dopasowania ich. Dzieci sprawdzają poprawność na karcie kontrolnej. Rozwinięcia: Stwórz karty trzyczęściowe: części góry, wulkanu, warstwy skorupy ziemskiej. Pokaż dzieciom zdjęcia gór w Polsce i zachęć dzieci do prób określenia ich rodzaju. Cel: Zapoznanie dzieci z różnymi procesami tworzenia się gór. Kontrola błędu: Karta kontrolna. Wiek: 9 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 38

39 Góry fałdowe utworzone w wyniku sfałdowania warstw skalnych. Góry zrębowe utworzone w wyniku rozcięcia terenu licznymi uskokami, biegnącymi w różnych kierunkach. Góry wulkaniczne utworzone w wyniku wydobywania się na powierzchnię Ziemi lawy. Album- geografia I-III str. 39

40 Rodzaje gór karta kontrolna Góry fałdowe utworzone w wyniku sfałdowania warstw skalnych. Góry zrębowe utworzone w wyniku rozcięcia terenu licznymi uskokami, biegnącymi w różnych kierunkach. Góry wulkaniczne utworzone w wyniku wydobywania się na powierzchnię Ziemi lawy. Album- geografia I-III str. 40

41 KRÓLESTWO MINERAŁÓW Materiały: - Kosz zawierający po jednym okazie skały każdego typu; - Podpisy SKAŁY MAGMOWE, SKAŁY OSADOWE, SKAŁY METAMORFICZNE; - Definicje każdego z typów skał; Dodatkowy zestaw skał do sortowania. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub małą grupę dzieci do pracy przy dywaniku. 2. Poproś dziecko o przyniesienie materiału do stołu. Wyjaśnij dzieciom, że cała kula ziemska pokryta jest skałami. Dzisiaj dowiedzą się, jakie one są i czym się różnią. 3. Wyjmij trzy skały i poproś dzieci, aby przyjrzały im się i powiedziały, jakie widzą różnice pomiędzy nimi. 4. Przedstaw dzieciom krótką i treściwą charakterystykę każdego rodzaju skał, zaczynając od skał osadowych. Przypomnij im linię powstania życia na ziemi, kiedy to drobne organizmy morskie obumierając tworzyły warstwy osadu na dnie oceanów. Pod wpływem czasu i ciśnienia warstwy te przekształciły się w dzisiejsze skały osadowe. 5. Przedstaw dzieciom definicję skał magmowych. Powstały one w efekcie krystalizacji lub zakrzepnięcia bądź to magmy w głębi skorupy ziemskiej, bądź to lawy na powierzchni Ziemi. Skały te możemy podzielić na trzy grupy (głębinowe, wylewowe i żyłowe) w zależności od tego, na jakiej głębokości zachodziły procesy stygnięcia magmy lub lawy. 6. Przedstaw dzieciom definicję skał metamorficznych. Są to skały powstałe ze skał magmowych lub osadowych na skutek przeobrażenia pod wpływem wysokich temperatur (np. w pobliżu ognisk magmy) lub wysokiego ciśnienia. 7. Zachęć dziecko do obejrzenia każdej skały z kosza i ułożenia ich przy odpowiednim podpisie. Zaproś je do powtórzenia jakie są trzy typy skał i opowiedzenia tego, co zapamiętało. Rozwinięcie: W trakcie pobytu dzieci na zewnątrz, na wycieczce, spacerze, zachęć je, aby zebrały kilka okazów skał, a następnie spróbowały je sklasyfikować na miejscu bądź w Sali, przy pomocy materiałów do nauki. Cel: - Zapoznanie dziecka z pojęciami skała, skały metamorficzne, skały osadowe i skały magmowe. - Zapoznanie dziecka z charakterystyką trzech typów skał. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka, wzrokowa, karty definicji. Wiek: Dziecko czytające. Album- geografia I-III str. 41

42 Definicje: Skały metamorficzne są to skały magmowe lub osadowe (czasami również inne skały metamorficzne), które uległy przeobrażeniu (metamorfizmowi) pod wpływem działania wysokich temperatur (np. w pobliżu ognisk magmy) lub wysokiego ciśnienia, w efekcie związanych z nimi procesów chemicznych. Skały te powstają głęboko pod powierzchnią Ziemi. Skały osadowe powstają przez nagromadzenie się materiału przynoszonego przez czynniki zewnętrzne (np. wodę, lodowiec, wiatr), osadzenie go lub wytrącenia z roztworu wodnego. Skały magmowe są to skały powstałe w efekcie krystalizacji lub zakrzepnięcia, albo magmy w głębi skorupy ziemskiej, albo lawy na powierzchni Ziemi Podział skał magmowych: Skały żyłowe skały magmowe powstające w szczelinach i żyłach, którymi magma przeciska się przez powierzchniowe warstwy skorupy ziemskiej, zbudowane przeważnie ze skał osadowych. Skały głębinowe skały magmowe, których stygnięcie i krystalizacja przebiegały na dużych głębokościach. Ponieważ proces ten zachodzi powoli, powstałe w jego wyniku kryształki są wykształcone i dobrze widoczne. Skały wylewne skały magmowe, które powstają wskutek zastygania magmy (lawy) wydostającej się na powierzchnię Ziemi (np. w postaci wulkanu) lub zgromadzonej bardzo płytko pod jej powierzchnią (do kilkuset metrów), gdzie ciśnienie i temperatura są niewielkie i bardzo zbliżone do atmosferycznych. Lawa zastyga wtedy bardzo szybko, zbyt szybko, by mogły się wykształcić kryształy minerałów. Informacje dodatkowe: Magma gorąca, stopiona masa powstająca w głębi Ziemi. Lawa magma, która wydostała się na powierzchnię Ziemi Album- geografia I-III str. 42

43 PIERWIASTKI MATERII Materiały: - Układ okresowy pierwiastków. Prezentacja: 1. Zbierz dzieci i wytłumacz im, że cały Wszechświat składa się z dwóch rzeczy: MATERII i ENERGII. 2. Opisz dzieciom, że materia to wszystkie substancje we wszechświecie, od najmniejszej drobiny kurzu do największych gwiazd. Cały nasz świat zbudowany jest z materii. Materią jest ziemia, po której chodzimy, jedzenie, które spożywamy i powietrze którym oddychamy. 3. Powiedz dzieciom, że cała materia zbudowana jest z bardzo małych drobin nazywanych atomami. Atomy są tak małe, że nie można ich zobaczyć za pomocą zwykłych mikroskopów. Poproś dzieci by wyobraziły sobie, że jedna kropla wody składa się ze stu miliardów atomów! 4. Następnie powiedz im, że istnieje mnóstwo różnych rodzajów atomów. Wszystkie atomy o takiej samej strukturze nazywane są ogólnie pierwiastkami. Pierwiastki zatem tworzą materię, np. wodę tworzą dwa pierwiastki (czyli dwa rodzaje atomów) tlen i wodór. Niemal 70% naszego ciała jest zbudowane z wody, czyli z atomów wodoru i tlenu; 5. Wyjaśnij dzieciom, że oprócz wodoru i tlenu są inne bardzo ważne dla życia pierwiastki, na przykład, węgiel, azot, fosfor i siarka. Do tej pory naukowcy odkryli 112 pierwiastków, ale możliwe, że odkryją jeszcze więcej. Album- geografia I-III str. 43

44 6. Wyjaśnij dzieciom, że każdy z atomów nazwany jest ogólnie pierwiastkiem. Cały świat zbudowany jest z pierwiastków. Na dzień dzisiejszy uważamy, że jest zbudowany z 112 pierwiastków, ponieważ tyle ich znamy. Naukowcy zebrali je w formie diagramu zwanego Układem Okresowym Pierwiastków. 7. Pokaż dzieciom Układ Okresowy i poproś dzieci by odnalazły na nim znajome pierwiastki takie jak złoto, srebro, hel, żelazo, tlen itp. 8. Powiedz dzieciom, że niemal 99% skorupy ziemskiej buduje zaledwie osiem pierwiastków. Są to: tlen (46.5%) wapń (3.63%) krzem (27.72%) sód (2.52%) glin (8.13%) potas (2.59%) żelazo (5%) magnez (2.09%) Pozostałe 1.44% struktury budują inne pierwiastki. 9. Powiedz dzieciom, że pierwiastki mogą łączyć się z innymi pierwiastkami i w ten sposób budować ogromną liczbę substancji złożonych. 10. Powiedz dzieciom, że to, jakie pierwiastki są połączone, ile ich jest oraz w jaki sposób się łączą, determinuje powstanie określonej substancji. Przywołaj przykład piekarza: by upiec ciasto lub chleb, piekarz używa różnych składników. Piekarz łącząc te same składniki w różny sposób (np. cukier, mąkę, sól, miód, drożdże, mleko, wodę) jest w stanie upiec wiele różnych rodzajów chleba. Tak samo jest z pierwiastkami, np. błyszczący diament i ciemny grafit to tak naprawdę różne formy połączenia tych samych pierwiastków, tzn. węgla. Jednak warto pamiętać, że pierwiastki nie łączą się w sposób przypadkowy w procesach tych przestrzegane są pewne prawa. 11. Zapytaj dzieci, czy wiedzą, co to jest energia. Wyjaśnij im, że jesteśmy w stanie widzieć materię, jednak w przypadku energii, możemy zobaczyć jedynie jej efekty. Dla przykładu, widzimy palące się drewno, czujemy ciepło i zapach dymu, jednak energii, czyli w tym przypadku ciepła, nie możemy zobaczyć, możemy ją jedynie poczuć. 12. Tłumacz dzieciom: W tym momencie oddychamy pierwiastkami i związkami chemicznymi powietrza. Siedzimy na czymś zbudowanym z pierwiastków i związków chemicznych. Nasze ciało trawi związki chemiczne naszego pożywienia. Jedzenie jest MATERIĄ. W czasie gdy trawiony jest pokarm, nasze ciało wyzwala ENERGIĘ w postaci ciepła i ENERGII ruchu. Dlatego też we wszechświecie następuje niekończący się proces przetwarzania materii w energię i energii w materię. 13. Zachęć dzieci do analizowania Układu Okresowego Pierwiastków. Cel: Zapoznanie dzieci z pojęciami materii i energii. Przedstawienie dzieciom, z czego składa się materia. Zapoznanie dzieci z Układem Okresowym Pierwiastków Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 44

45 SZORSTKI GLOBUS Materiały: - Szorstki globus; - Karty trzycieniowe. Uwaga: To jest prezentacja przedszkolna. W szkole jej celem jest przypomnienie poznanych w przedszkolu pojęć, potrzebnych do dalszego omawiania budowy Ziemi. Jeśli dziecko zna pojęcia, nie wprowadzamy ich ponownie, a jedynie o nich przypominamy. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko do półki, na której znajduje się globus i nazwij go: To jest szorstki globus. 2. Pokaż dziecku szorstkie fragmenty globusa i wyjaśnij, że są one bardzo delikatne. Aby nie zniszczyć globusa, przed rozpoczęciem pracy z nim, należy umyć ręce. 3. Kiedy Twoje i dziecka ręce są umyte, pokaż mu, jak przenieść globus, trzymając go oburącz za podstawę. Poproś dziecko, aby samodzielnie przeniosło globus do stołu. 4. Powiedz: Ten globus przedstawia planetę Ziemię, na której żyjemy. 5. Powiedz dziecku, że na Ziemi występują obszary suche nazywane lądem i mokre, pokryte wodą. Bardzo delikatnie przesuwając koniuszkami palców z góry na dół, dotykaj powierzchni globusa, o której wspominasz. 6. Wyjaśnij dziecku, że przestrzeń otaczająca Ziemię wypełniona jest powietrzem gazem, którego nie widzimy, choć jest. Zakreśl dłońmi obszar dookoła globusa, aby przybliżyć dziecku ideę rozmieszczenia powietrza. 7. Przeprowadź z dzieckiem lekcję trójstopniową na temat lądu i wody: 8. Pierwszy stopień lekcji trójstopniowej: Powiedz: ląd dotykając szorstkich części globusa. Zachęć dziecko do dotknięcia lądu. Powiedz: woda dotykając gładkich, niebieskich części globusa. Zachęć dziecko do dotknięcia wody. Powiedz powietrze zataczając dłońmi przestrzeń dookoła globusa. Zachęć dziecko, aby w ten sam sposób pokazało powietrze. 9. Drugi stopień lekcji trójstopniowej: Poproś dziecko, aby pokazało ląd, wodę i powietrze. Upewnij się, że dziecko pokaże również lądy na dole globusa. 10. Trzeci stopień lekcji trójstopniowej: Wskaż dłonią ląd i zapytaj: Co to jest? Wskaż dłonią wodę i zapytaj: Co to jest? Wskaż dłonią powietrze i zapytaj: Co to jest? 11. Zaproponuj prace z kartami trójdzielnymi. Cel: Zapoznanie dziecka z szorstkim globusem przedstawiającym Ziemię. Zapoznanie dziecka z pojęciami: ląd, woda, powietrze. Wiek: 6 lat. Album- geografia I-III str. 45

46 Globus szorstki karta kontrolna LĄD Ląd to część Ziemi, która nie jest przykryta wodą. WODA Woda to część Ziemi, która pokrywa około 71% jej powierzchni. POWIETRZE Powietrze to część Ziemi złożona z cząsteczek lub molekuł, które unoszą się nad skorupą ziemską. Album- geografia I-III str. 46

47 Globus szorstki LĄD To część Ziemi, która nie jest przykryta wodą. WODA To część Ziemi, która pokrywa około 71% jej powierzchni. POWIETRZE To część Ziemi złożona z cząsteczek lub molekuł, które unoszą się nad skorupą ziemską. Album- geografia I-III str. 47

48 KOLOROWY GLOBUS Materiały: - Kolorowy globus. - Karty trzyczęściowe Uwaga: To jest prezentacja przedszkolna. W szkole jej celem jest przypomnienie poznanych w przedszkolu pojęć, potrzebnych do dalszego omawiania budowy Ziemi. Jeśli dziecko zna pojęcia, nie wprowadzamy ich ponownie, a jedynie o nich przypominamy. Prezentacja 1: 1. Zaproś dziecko do półki, na której znajduje się kolorowy globus i nazwij go To jest kolorowy globus. 2. Pokaż dziecku, jak przenieść globus, trzymając go oburącz za podstawę. Poproś je, aby samodzielnie przeniosło globus do stołu. 3. Poproś dziecko, aby przyniosło do stołu również szorstki globus (dziecko już z nim pracowało). 4. Ustaw obydwa globusy obok siebie i zachęć dziecko do opowiedzenia tego, co widzi. Zachęć je także do powtórzenia sobie słownictwa z lekcji z szorstkim globusem. 5. Powiedz dziecku, że obydwa globusy przedstawiają Ziemię, na której mieszkamy. Na globusie kolorowym lądy są rozmieszczone dokładnie tak samo, jak na globusie szorstkim, jednak teraz są one podzielone na części. Każda z tych części przedstawiona jest innym kolorem i nosi nazwę kontynent. 6. Otocz dłońmi każdy z kontynentów powtarzając za każdym razem słowo kontynent. Policz z dzieckiem, ile jest kontynentów. 7. Powiedz dziecku, że woda pomiędzy kontynentami również została podzielona na części, które nazywają się oceanami. Ponieważ jednak oceany mieszają się, nie mają wyznaczonych granic i dlatego wszystkie oceany mają ten sam kolor. 8. Pokaż dziecku, gdzie leżą oceany za każdym razem wypowiadając słowo ocean oraz wskaż, w których miejscach oceany mieszają się ze sobą. 9. Powiedz dziecku, że powietrze otaczające Ziemię ma bardzo grubą warstwę i nosi nazwę atmosfera. 10. Przeprowadź lekcję trójstopniową na temat kontynentów, oceanów i atmosfery. Pierwszy stopień lekcji trójstopniowej: Powiedz: kontynent dotykając kolorowych części globusa. Powiedz: ocean dotykając gładkich niebieskich części globusa. Powiedz atmosfera zataczając dłońmi przestrzeń dookoła globusa. 11. Drugi stopień lekcji trójstopniowej: Album- geografia I-III str. 48

49 Poproś dziecko, aby pokazało kontynent, ocean i atmosferę. Upewnij się, że dziecko pokaże również biały kontynent na dole globusa. 12. Trzeci stopień lekcji trójstopniowej: Cel: Wskaż dłonią kontynent i zapytaj: Co to jest? Wskaż dłonią ocean i zapytaj: Co to jest? Wskaż dłonią atmosferę i zapytaj: Co to jest? Zapoznanie dziecka z kolorowym globusem reprezentującym Ziemię. Zapoznanie dziecka z pojęciami: kontynent, ocean, atmosfera. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka, kolor kontynentów. Wiek: 6 lat. Prezentacja 2: 1. Zaproś dziecko do półki, na której znajduje się kolorowy globus i poproś je o przyniesienie globusa oburącz do stołu. 2. Zachęć dziecko rozmową do podzielenia się wiedzą na temat globusa. 3. Powiedz dziecku, że ludzie wyznaczyli linię prowadzącą dokładnie wokół środka Ziemi i dzielącą ją dokładnie na pół. Linię tą nazwano równikiem. 4. Pokaż dziecku na globusie, gdzie i w jaki sposób przebiega równik. Wyjaśnij dziecku, że ta linia nie istnieje naprawdę, jest tylko umownie zaznaczana na globusach i mapach świata. 5. Powiedz dziecku, że ludzie postanowili również umownie nazwać dwa najbardziej oddalone od równika punkty na Ziemi. Punkt najbardziej wysunięty na północ to biegun północny, a najbardziej wysunięty na południe biegun południowy. 6. Pokaż dziecku, gdzie znajdują się obydwa bieguny. 7. Przeprowadź lekcję trójstopniową na temat równika, bieguna północnego i południowego. Rozwinięcie: Wyjaśnij dziecku, że równik dzieli Ziemię na dwie równe części, które zostały nazwane półkulami. Pokaż dziecku, gdzie znajduje się półkula północna i południowa i przeprowadź lekcje trójstopniową z nazwami obu półkul. Cel: Zapoznanie dziecka z pojęciami: równik, biegun południowy i północny. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 49

50 KOLOROWY GLOBUS Kontynent Kontynent to jedna z wielkich mas lądowych Ziemi. Ocean Ocean jest to globalny, połączony system słonej wody, który pokrywa około 70% powierzchni Ziemi. Równik Równik jest to umowna linia wytyczona na powierzchni Ziemi, znajdująca się w równych odległościach od biegunów północnego i południowego, dzieląca ziemię na półkulę północną i południową. Biegun północny Biegun północny jest to geograficzna nazwa punktu najbardziej wysuniętego na północ Ziemi. Jest to miejsce, gdzie oś Ziemi styka się z jej powierzchnią. Biegun południowy Biegun południowy jest to geograficzna nazwa punktu najbardziej wysuniętego na południe Ziemi. Jest to miejsce, gdzie oś Ziemi styka się z jej powierzchnią. Album- geografia I-III str. 50

51 KOLOROWY GLOBUS Karta Kontrolna Kontynent Kontynent to jedna z wielkich mas lądowych Ziemi. Ocean Ocean jest to globalny, połączony system słonej wody, który pokrywa około 70% powierzchni Ziemi. Równik Równik jest to umowna linia wytyczona na powierzchni Ziemi, znajdująca się w równych odległościach od biegunów północnego i południowego, dzieląca ziemię na półkulę północną i południową. Biegun północny Biegun północny jest to geograficzna nazwa punktu najbardziej wysuniętego na północ Ziemi. Jest to miejsce, gdzie oś Ziemi styka się z jej powierzchnią. Biegun południowy Biegun południowy jest to geograficzna nazwa punktu najbardziej wysuniętego na południe Ziemi. Jest to miejsce, gdzie oś Ziemi styka się z jej powierzchnią. Album- geografia I-III str. 51

52 49 MAPA ŚWIATA WPROWADZENIE Materiały: Mapa świata z podziałem na kontynenty; Kolorowy globus; Gumowa piłka globus z narysowanymi kolorowymi kontynentami (przecięta wzdłuż równika i sklejona taśmą); Uwaga: To jest prezentacja przedszkolna. W szkole jej celem jest przypomnienie poznanych w przedszkolu pojęć, potrzebnych do dalszego omawiania budowy Ziemi. Jeśli dziecko zna pojęcia, nie wprowadzamy ich ponownie, a jedynie o nich przypominamy. Prezentacja wstępna: przejście z globusa do mapy 1. Zaproś małą grupę dzieci, aby dołączyły do ciebie na dywaniku. Poproś dziecko, aby przyniosło wskazane przez Ciebie materiały. 2. Pokaż dzieciom kolorowy globus i wyjaśnij im, że ilekroć patrzymy na globus, możemy zobaczyć tylko kilka kontynentów, nie możemy natomiast zobaczyć wszystkich kontynentów naraz. Zachęć dzieci do policzenia liczby kontynentów, które dzieci widzą na kolorowym globusie, za każdym razem pokazując go z innej strony. 3. Powiedz dzieciom: Jest jednak sposób na to, aby zobaczyć wszystkie kontynenty naraz. Popatrzcie. 4. Pokaż dzieciom gumową piłkę miniaturę globusa. Upewnij się, że dzieci rozumieją, że ta piłka również jest małym globusem porównaj piłkę i globus, zwróć uwagę dzieci na fakt, że są one do siebie podobne, wskaż widoczne na niej kontynenty. 5. Zdejmij taśmę sklejającą piłkę wokół równika i rozłóż obie rozdzielone teraz jej części na dywaniku. 6. Powiedz: W ten sposób możemy zobaczyć wszystkie kontynenty na raz. Zachęć dzieci do wskazania widocznych kontynentów, policzenia ich i upewnienia się, że widoczne są wszystkie kontynenty. 7. Umieść obok rozłożonej piłeczki mapę świata i wyjaśnij dzieciom: Kiedy narysujemy to, co tutaj widzimy, na dużej kartce, otrzymamy mapę świata, taką jak ta. Cel: Przedstawienie dziecku, czym jest i co przedstawia mapa świata. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 3 lata. Album- geografia I-III str. 52

53 MAPA ŚWIATA KONTYNENTY Materiały: Mapa świata z podziałem na kontynenty; Biało-czarna karta kontrolna mapy; Uwaga: To jest prezentacja przedszkolna. W szkole jej celem jest przypomnienie poznanych w przedszkolu pojęć, potrzebnych do dalszego omawiania budowy Ziemi. Jeśli dziecko zna pojęcia, nie wprowadzamy ich ponownie, a jedynie o nich przypominamy. Prezentacja 1 kontynenty: 1. Zaproś dziecko, aby dołączyło do Ciebie na dywaniku. 2. Zaproś je do komody, w której znajdują się mapy. Powiedz: To jest komoda, w której znajdują się mapy. 3. Pokaż dziecku, w jaki sposób należy wyjmować i nosić mapy (trzymając ją obiema rękami, w połowie szerokości). 4. Zachęć dziecko do wyjęcia wskazanej przez Ciebie mapy i przyniesienie jej, a także karty kontrolnej, na dywanik. Powiedz: To jest mapa świata. 5. Pokaż, jak wyjąć ostrożnie z mapy każdy element puzzli (kontynent) i jak umieścić go w odpowiadającym mu zarysowi kontynentu na karcie kontrolnej. Następnie umieść kontynenty ponownie na ich miejscach na mapie świata 6. Zachęć dziecko do wyjmowania kolejno wszystkich kontynentów i umieszczania ich na karcie kontrolnej, a także, do umieszczenie ich ponownie na swoich miejscach na mapie. 7. Po skończonej pracy poproś dziecko o odłożenie materiałów do komody. Rozwinięcia: 1. Kiedy dziecko umie już pracować z mapą, przeprowadź lekcję trójstopniową z nazwami kontynentów na mapie, za każdym razem wyjmując omawiany kontynent kładąc go przed dzieckiem na dywaniku. 2. Zachęć dzieci do zbudowania mapy świata na dywaniku, bez karty kontrolnej. 3. Pokaż dziecku, jak stworzyć mapę świata na kartce A3, obrysowując kontynenty ołówkiem lub kolorową kredką. 4. Pokaż dziecku, jak stworzyć encyklopedię kontynentów świata, obrysowując kontynenty ołówkiem lub kolorową kredką, każdy na osobnych kartkach A5. Album- geografia I-III str. 53

54 Uwaga: Istnieją dwa rodzaje kart kontrolnych: Karta kontrolna 1: Czarno- biała mapa świata z zarysem kontynentów. Kontynenty są takiej samej wielkości jak ich odpowiedniki puzzle na mapie. Karta kontrolna 2: Taka sama jak karta kontrolna 1, ale wszystkie kontynenty są podpisane. Do tej karty wykorzystuje się osobne podpisy (nazwy kontynentów), które dziecko umieszcza na mapie świata puzzlach. Wówczas mapa czarno-biała stanowi kontrolę błędu. Cel: Zapoznanie dziecka z nazwami kontynentów. Sensoryczne poznanie kształtów kontynentów oraz ich rozmieszczenia na płaskiej mapie świata. Kontrola błędu: Karty kontrolne, nauczyciel/ka (dla nazw kontynentów). Wiek: 6 lat i więcej Album- geografia I-III str. 54

55 Materiały: MAPA ŚWIATA OCEANY Mapa świata z podziałem na kontynenty; Kolorowy globus; Uwaga: To jest prezentacja przedszkolna. W szkole jej celem jest przypomnienie poznanych w przedszkolu pojęć, potrzebnych do dalszego omawiania budowy Ziemi. Jeśli dziecko zna pojęcia, nie wprowadzamy ich ponownie, a jedynie o nich przypominamy. Prezentacja 2 oceany: 1. Zaproś małą grupę dzieci, aby dołączyły do ciebie na dywaniku. Poproś dziecko, aby przyniosło mapę świata z komody oraz kolorowy globus na dywanik. 2. Zachęć dzieci do opowiedzenia, co pamiętają o oceanach z poprzedniej prezentacji na kolorowym globusie: różne kontynenty mają różne kolory, aby łatwiej było je zidentyfikować. Oceany są tego samego koloru, ponieważ ich wody mieszają się ze sobą i nie mają granic wszystkie oceany Ziemi są ze sobą połączone i tak naprawdę stanowią jeden światowy ocean. 3. Poproś dzieci, aby pokazały ci oceany na globusie. Jednocześnie zachęć dzieci do wskazania kolejnych oceanów na mapie świata. 4. Odnosząc się do mapy świata policz z dziećmi, ile jest oceanów na Ziemi (cztery). 5. Wyjaśnij dzieciom, że ludzie nadali nazwy poszczególnym oceanom. Przedstaw dzieciom ich nazwy, zakreślając jednocześnie dłonią powierzchnię danego oceanu: Ocean znajdujący się pomiędzy Ameryką Północną i Południową a Afryką i Europą to Ocean Atlantycki. Ocean znajdujący się pomiędzy Ameryką Północną i Południową a Azją to Pacyfik. Ocean znajdujący się pomiędzy Australią i Oceanią a Afryką to Ocean Indyjski. Ocean nad Północną Ameryką, Europą i Azją to Ocean Arktyczny. 6. Przeprowadź lekcję trójstopniową dla Oceanu Atlantyckiego, Indyjskiego i Pacyfiku. Uwaga: Coraz częściej w literaturze wyodrębnia się także piąty ocean Ocean Antarktyczny (Południowy) otaczający Antarktydę. Cel: Zapoznanie dziecka z nazwami oceanów i ich rozmieszczeniem na mapie świata. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 7 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 55

56 FOLDERY KONTYNENTALNE Materiały: Zestaw siedmiu folderów w kolorach kontynentów, do których się odnoszą; Zestaw zdjęć z każdego kontynentu (w formacie A4), z krótką informację na odwrocie, opisującą dany kontynentu. Uwaga: Dziecko może znać sposób korzystania z folderów z przedszkola. Warto wykorzystać foldery, aby dzieci szkolne mogły wyszukiwać w nich nowych informacji. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko, aby dołączyło do ciebie na dywaniku. 2. Zaproś dziecko do półki, na której znajdują się foldery. Powiedz: Tutaj znajdują się foldery kontynentalne. Poproś dziecko, aby wzięło jeden, wybrany przez siebie folder. 3. Wyjaśnij dziecku, że foldery zawierają fotografie wykonane w różnych miejscach danego kontynentu. Poproś je, aby zgadło, z jakiego kontynentu pochodzą zdjęcia w wybranym przez siebie folderze. 4. Wyjmij jedno zdjęcie z folderu i zachęć dziecko do opowiedzenia, co na nim widzi. Omawiaj zdjęcie z dzieckiem zadając mu wiele pytań otwartych. Zachęć również dziecko do zadawania pytań. 5. Omawiaj kolejno zdjęcia kierując się zainteresowaniem dziecka. 6. Po skończonej pracy pokaż dziecku, jak starannie odłożyć zdjęcia do folderu i poproś je o odłożenie folderu na półkę. Uwaga: Powyższą prezentację można przeprowadzić również w kręgu lub w małej grupie dzieci. Cel: Zapoznanie dzieci z charakterystyką poszczególnych kontynentów. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 56

57 ZWIERZĘTA ŚWIATA Materiały: - Koszyk małych figurek zwierząt zamieszkujących dany kontynent; Kolorowa kontrolna mapa świata; - Karta kontrolna z obrazkami pokazującymi, gdzie mieszkają omawiane zwierzęta (kontrola błędu). Dziecko może znać sposób pracy z tym materiałem z przedszkola. Prezentacja: 1. Zaproś małą grupę dzieci, aby dołączyły do ciebie na dywaniku. Poproś dziecko, aby przyniosło koszyk, kartę kontrolną oraz kolorową mapę świata na dywanik. 2. Poproś jedno z dzieci, aby wybrało zwierzę z koszyka, na przykład kangura. 3. Wraz z dziećmi dzielcie się informacjami o zwierzęciu gdzie żyje, gdzie mieszka, jaki prowadzi tryb życia itp. Zachęć dzieci do zadawania pytań, zadawaj im także pytania otwarte. Przekaż im ciekawostki o zwierzęciu. 4. Pokaż dzieciom, w jaki sposób umieścić zwierzę w odpowiednim miejscu na kolorowej mapie. 5. Kontynuuj w ten sam sposób pracę z innymi zwierzętami w miarę zainteresowania dzieci. 6. Zaprezentuj kontrolną mapę świata. Pokaż dzieciom, jak można sprawdzić na karcie kontrolnej poprawność rozłożenia zwierząt. Cel: Wprowadzenie do wiedzy o zwierzętach i ich środowisk. Rozbudzenie zainteresowania kontynentami i zwierzętami na nich mieszkającymi. Kontrola błędu: karta kontrolna z obrazkami. Wiek: 5 lat. Album- geografia I-III str. 57

58 MAPA KONTYNENTU DZIECKA Materiały: - Mapa Europy, karta kontrolna. Dziecko może znać sposób pracy z tym materiałem z przedszkola. Prezentacja: 1. Zaproś małą grupę dzieci by przyłączyły się do Ciebie na dywaniku. Zaproś dziecko do komody z mapami i wskaż mapę Europy. 2. Powiedz: To jest mapa Europy. Poproś dziecko, aby przyniosło na dywanik mapę oraz kartę kontrolną. 3. Umieść mapę Europy na dywaniku, natomiast kartę kontrolną po prawej stronie mapy. 4. Wyjaśnij dziecku, że Europa i wszystkie pozostałe kontynenty zostały podzielone na części. Te części nazywamy państwami. Na mapie Europy każde państwo jest oznaczone innym kolorem. 5. Zademonstruj dziecku, w jaki sposób ostrożnie wyjąć z mapy każdy element puzzli (państwo) umieścić go w odpowiednim zarysie państwa na karcie kontrolnej. W przypadku większych wkładek trzymaj je za uchwyt, a drugą rękę wsuń pod spód, aby je ustabilizować. 6. Zachęć dziecko do przeniesienia wszystkich państw na odpowiednie miejsca na karcie kontrolnej. 7. Pokaż dziecku, w jaki sposób umieścić puzzle-państwa ponownie na swoich miejscach na mapie. Zachęć dziecko do dokończenia pracy. 8. Po skończonej pracy poproś dziecko o odłożenie materiałów do komody. Uwaga: Mapa kontynentu dziecka jest wprowadzane jak tylko dziecko pozna podział lądów na kontynenty. Rozwinięcia: Przeprowadź lekcję trójstopniową nazw państw. Powiedz dziecku, że każde państwo ma swoją stolicę, czyli miasto, które jest najważniejsze w całym kraju i najczęściej także największe. Stolice państw położone są w miejscach, w których na mapie umieszczone są uchwyty puzzli-państw. Cel: Zapoznanie dzieci z politycznym podziałem kontynentów na państwa. Sensoryczne poznanie rozmieszczenia państw w obrębie danego kontynentu i ich kształtów. Zapoznanie dzieci z nazwami państw występujących w obrębie danego kontynentu. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 58

59 FLAGI ŚWIATA Materiały: Zestaw flag państw wszystkich kontynentów (wraz z podstawkami); Mapa dla każdego kontynentu; Dziecko może znać sposób pracy z tym materiałem z przedszkola. Prezentacja 1: 1. Zaproś dziecko, aby dołączyło do ciebie na dywaniku. 2. Zaproś je do półki, na której znajdują się flagi. Powiedz: Tutaj znajdują się flagi państw. Wskaż dziecku zestaw flag państw Europy i poproś dziecko, aby przeniosło je na dywanik. Zacznij od rodzinnego kontynentu dziecka, z czasem zachęć dziecko do samodzielnego wyboru flag, z którymi będzie pracowało. 3. Zaproś dziecko do przyniesienia mapy kontynentu na dywanik. 4. Poproś je, aby wskazało trzy znane mu państwa na mapie. Przenieś wszystkie wymienione puzzlepaństwa na dywanik. 5. Powiedz dziecku, że każde państwo ma swój symbol, znak rozpoznawczy i że jest nim flaga. 6. Znajdź odpowiadające wybranym państwom flagi i przedstaw je dziecku, umieszczając obok wyłożonych na dywaniku puzzli. 7. Zachęć dziecko do oglądania tych flag, opisywania ich, zadawania pytań, itp. 8. Po skończonej pracy poproś dziecko, aby odłożyło materiał na miejsce. Rozwinięcia: Przeprowadź lekcję trójstopniową z trzema flagami na raz. Pokaż dziecku, jak należy nieść flagę np. idąc po linii. Cel: Zapoznanie dziecka z flagami poszczególnych, znanych mu państw. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 6 lata. Album- geografia I-III str. 59

60 FOLDER FLAG I MAP Materiał: Siedem zestawów Folder flag i map, oznaczonych kolorami odpowiadającymi kolorom kontynentu do którego się odnoszą każda ze stron folderu zawiera zarys kontynentu podzielonego na państwa, na każdej stronie przedstawiony jest tylko jeden kraj, zaznaczony na czerwono (lub kolorem tego kraju w mapie-puzzlach) wraz z jego flagą. Prezentacja: 1. Zaproś małą grupę dzieci by przyłączyły się do Ciebie na dywaniku. 2. Poproś dzieci, aby przyniosły mapę wybranego kontynentu, zestaw flag państw kontynentu oraz odpowiedni folder map i flag na dywanik. Zacznij od rodzinnego kontynentu dzieci, z czasem zachęć je do samodzielnego wyboru folderu flag, z którymi będą pracowały. 3. Przedstaw dzieciom folder map i flag Europy. Obejrzyjcie okładkę; zwróćcie uwagę, że kolor folderu odpowiada kolorowi kontynentu. Na tym etapie dziecko powinno znać nazwy większości krajów na swoim kontynencie. 4. Otwórz folder i wskaż jeden z krajów. Zachęć dziecko do przyglądnięcia się zarysowi państwa, jego nazwie i fladze. 5. Poproś dziecko o znalezienie i wyjęcie wkładki tego kraju z mapy oraz umieszczenie jej pod mapą na dywaniku. 6. Zaproś dziecko do znalezienia odpowiedniej flagi i położenia jej obok/pod wkładką danego kraju. 7. Zachęć dzieci, aby samodzielnie znalazło puzzle na mapie oraz flagi pozostałych państw omawianego kontynentu. Kiedy dziecko zrozumie, jak pracuje się z folderem, może to robić samodzielnie. Uwagi: Jeśli nie masz flag, możesz używać kart 14x 14 cm. z rysunkami flag. Prezentuj flagi z tych kontynentów, które dziecko już poznało. Dzieci lubią pracę z flagami. Potrzebują natomiast czasu, aby je dokładnie zapamiętać. Rozwinięcie: - Zapoznaj dziecko ze zwyczajami związanymi z flagą szacunku, ochronie. Cel: Utrwalanie znajomości flag państw poszczególnych kontynentów. Wdrażanie dziecka do samodzielnej pracy; Kontrola błędu: Folder flag i map. Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 60

61 Przykład, jak może wyglądać strona Folderu flag i map Europy: Finlandia Warto dodać krótki opis kraju, z nazwą stolicy i ciekawą informacją dotyczącą kraju. Album- geografia I-III str. 61

62 MAPA KRAJU DZIECKA Materiały: - Mapa Polski, karta kontrolna. Prezentacja: 1. Zaproś małą grupę dzieci, aby dołączyły do ciebie na dywaniku. 2. Zaproś dziecko do komody, na której znajduje się mapa Polski. Powiedz: To jest mapa Polski. Poproś je, aby przyniosło na dywanik mapę oraz kartę kontrolną. 3. Wyjaśnij dzieciom, że Polska oraz wszystkie pozostałe państwa zostały podzielone na części. Te części nazywamy województwami. Na mapie Polski każde województwo jest oznaczone innym kolorem. 4. Zademonstruj dziecku, w jaki sposób ostrożnie wyjąć z mapy każdy element puzzli województwo i umieść je w odpowiednim zarysie województwa na karcie kontrolnej. 5. Zachęć dziecko do przeniesienia wszystkich województw na odpowiednie miejsca na karcie kontrolnej. 6. Pokaż dziecku, w jaki sposób umieścić puzzle-województwa ponownie na swoich miejscach na mapie. Zachęć dziecko do dokończenia pracy. 7. Po skończonej pracy poproś dziecko o odłożenie materiałów do komody. Uwaga: Mapa kraju rodzinnego dziecka jest wprowadzana po tym, jak dziecko zapozna się z krajami Europy. Rozwinięcia: Przeprowadź lekcję trójstopniową nazw województw. Opowiedz ciekawe fakty na temat każdego z województw, do których dziecko potrafi się odnieść. Kontynuuj zgodnie z zainteresowaniami dziecka. Powiedz dziecku, że każde województwo ma swoją stolicę, czyli miasto, które jest najważniejsze w całym województwie i najczęściej także największe. Stolice województw położone są w miejscach, w których na mapie umieszczone są uchwyty puzzli-województw. Cel: Zapoznanie dziecka z politycznym podziałem kraju ojczystego. Sensoryczne poznanie rozmieszczenia województw w Polsce i ich kształtów. Zapoznanie dziecka z nazwami województw. Kontrola błędu: karta kontrolna, nauczyciel/ka (dla nazw województw). Wiek: 6 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 62

63 MAPY SZPILKOWE Materiały: Siedem zestawów dla kontynentów: mapy, chorągiewki z nazwami państw, ich flagami oraz nazwami stolic. Po trzy mapy kontynentu z otworami na kolejno: nazwy państw, flagi państw oraz nazwy stolic. Trzy mapy kontrolne (z nazwami państw, ich flagami oraz nazwami stolic). Prezentacja: 1. Zaproś dziecko do półki, na której znajdują się materiały. Powiedz: To są mapy szpilkowe. 2. Zachęć dziecko do przyniesienia do stołu zestawu dla jednego kontynentu: na początek mapę z otworami, pudełko z chorągiewkami nazw państw i kartę kontrolną z nazwami państw. 3. Poproś dziecko o wyjęcie wszystkich chorągiewek na blat stołu i wyjaśnij, że materiał map szpilkowych służy do poznawania nazw państw, ich flag i stolic. Dziś jednak dziecko będzie pracowało z zestawem do nauki nazw państw. 4. Poproś dziecko, aby wybrało jedną z chorągiewek np. z napisem POLSKA. 5. Zademonstruj mu, w jaki sposób delikatnie i bez rysowania tablicy wstawić chorągiewkę w odpowiedni otwór. 6. Pokaż dziecku, jak posługiwać się kartą kontrolną służy ona nie tylko jako kontrola błędu, ale także jako materiał wspomagający przy wykonywaniu zadania. Uwaga: Taką samą prezentację przeprowadzamy z pozostałymi dwoma zestawami (flagi i nazwy stolic), dla każdego kontynentu. Cel: Doskonalenie wiedzy o nazwach krajów, ich stolic i rozpoznawania ich flag. Kontrola błędu: Karty kontrolne. Wiek: 7 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 63

64 LINIE UMOWNE POŁUDNIK, RÓWNOLEŻNIK Materiały: Globus, najlepiej czarny do zaznaczania kredą lub styropianowa kula z metalowym prostym prętem (oś), marker. Prezentacja - południki: 1. Zaproś dzieci do przyniesienia materiału do stołu. Zachęć je do narysowania linii łączącej dwa bieguny. 2. Wyjaśnij, że narysowaną linię nazywany południkiem geograficznym. Zapytaj dzieci, czy istnieje możliwość narysowania jeszcze większej liczby linii łączących dwa bieguny? Dzieci odpowiedzą: Tak. 3. Zachęć je do narysowania jeszcze kilku południków. Wyjaśnij, że każda z tych linii nosi nazwę południk. Ziemia jest kulą, co oznacza, że równik jest okręgiem o 360 stopniach. Na naszej kuli ziemskiej można więc wyznaczyć minimum 360 południków. Jest ich nieskończenie wiele. Wszystkie punkty na danym południku mają taką samą długość geograficzną, 4. Wyjaśnij dziecku, że południki mają wartość od 0 stopni do 180 stopni. Pokaż dziecku, że idąc na zachód określamy południki od 0 stopni do 180 długości geograficznej zachodniej (Z), natomiast idąc na wschód określamy południki od 0 stopni do 180 długości geograficznej wschodniej (W). 5. Zaproś dziecko do pracy z mapą i odszukiwania na niej długości geograficznych. Zapoznaj dziecko z cechami wszystkich południków: wszystkie są równej długości (połowa obwodu Ziemi); mają kształt półokręgów; wyznaczają kierunek północ-południe; jest ich nieskończenie wiele; zbiegają się na biegunach. Cel: Zapoznanie dziecka z pojęciem południka. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 64

65 LINIE UMOWNE RÓWNOLEŻNIKI Materiały: Globus; Styropianowa kula z metalowym prostym prętem (oś), marker. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do przyniesienia materiału do stołu. Zachęć je do narysowania linii idącej równo w poprzek Ziemi, równolegle do równika. 2. Wyjaśnij dziecku, że narysowaną linię nazywany równoleżnikiem geograficznym. Zapytaj dzieci, czy istnieje możliwość narysowania jeszcze większej liczby linii równoległych do równika? Dzieci odpowiedzą: Tak. 3. Zachęć je do narysowania jeszcze kilku równoleżników. Wyjaśnij, że każda z tych linii nosi nazwę równoleżnik. Wszystkie punkty na danym równoleżniku mają taką samą szerokość geograficzną. 4. Wyjaśnij dziecku, że równoleżnik pokrywający się z równikiem ma wartość 0 stopni, natomiast pozostałe równoleżniki przyjmują wartości od 0 (równik) do 90 (biegun). 5. Wszystkie punkty położone na półkuli północnej mają szerokość geograficzną północną (od 0 do 90 ), a wszystkie punkty położone na półkuli południowej mają szerokość geograficzną południową (także od 0 do 90 ). 6. Zaproś dziecko do pracy z mapą i odszukiwania na niej szerokości geograficznych. Zapoznaj dziecko z cechami wszystkich równoleżników: wszystkie są różnej długości (im bliżej biegunów tym krótsze); mają kształt okręgów; wyznaczają kierunek wschód-zachód; jest ich nieskończenie wiele; są do siebie równoległe. Cel: Zapoznanie dziecka z pojęciem równoleżnika. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 65

66 WSPÓŁRZĘDNE GEOGRAFICZNE Materiały: Globus, atlas świata. Prezentacja: 1. Poproś dziecko, aby przyniosło do stołu globus. 2. Wyjaśnij mu, że znając południki i równoleżniki można dokładnie określić położenie każdego punktu na Ziemi. 3. Każdy punkt na Ziemi ma własne współrzędne geograficzne, tzn. określony południk i równoleżnik. Opisując je podaje się zarówno szerokość jak i długość geograficzną. Bardzo podobnie do gry w statki. 4. Pokaż dziecku, w jaki sposób odczytać z mapy współrzędne geograficzne wybranych przez niego punktów na Ziemi. 5. Zachęć dzieci do samodzielnego wyznaczania współrzędnych geograficznych miejsc, przy użyciu atlasu. Cel: Zapoznanie dziecka z pojęciem współrzędnych geograficznych. Rozwijanie umiejętności odczytywania współrzędnych geograficznych z atlasu i globusa. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 66

67 Materiał: LINIE UMOWNE ZWROTNIKI, KOŁA PODBIEGUNOWE Globus Styropianowa kula z metalowym prostym prętem (oś), marker. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko do przyniesienia potrzebnych materiałów do stołu. 2. Pokaż dziecku globus i zwróć jego uwagę na fakt, że Ziemia jest nachylona pod kątem (23,5 stopnia). 3. Wyjaśnij dziecku, że w prezentacji styropianowa kulka będzie imitowała Ziemię. 4. Narysuj na styropianowej kuli równik. Dziecko powinno pamiętać nazwę tej linii z poprzednich prezentacji. Zachęć je do podzielenia się wiedzą na ten temat o półkulach, ich nazwach, równym podziale przez równik. 5. Poproś dziecko o wskazanie bieguna północnego i wyjaśnij, że oznacza się go literą N. Poproś dziecko o wskazanie bieguna południowego i wyjaśnij, że oznacza się go literą S. 6. Obracaj styropianową kulę Ziemię i wyjaśnij dziecku, że drut wbity w środek, wokół którego obraca się Ziemia, to tzw. oś Ziemi. Powiedz mu, że Ziemia nie ma takiego druta w środku, obraca się tak, jakby taki drut tam był od jednego do drugiego bieguna, nachylony w kierunku północnym. 7. Nakreśl na kuli linię równoległą na północ od równika i powiedz, że odzwierciedla ona ZWROTNIK RAKA. Wyjaśnij, że ta umowna linia zaznacza najbardziej wysunięty na północ punkt, gdzie promienie słoneczne nadal docierają do Ziemi prostopadle. Wyżej na północ od zwrotnika promienie słoneczne zaczynają padać pod innym kątem. 8. Nakreśl na kuli linię równoległą na północ od ZWROTNIK RAKA, ale poniżej bieguna północnego. Wyjaśnij, że ta umowna linia to miejsce, w którym promienie słoneczne są styczne do Ziemi. Nazwij ten obszar KOŁEM PODBIEGUNOWYM PÓŁNOCNYM. 9. Nakreśl na kuli linię równoległą na południe od równika i powiedz, że odzwierciedla ona ZWROTNIK KOZIOROŻCA. Wyjaśnij, że ta umowna linia zaznacza najbardziej wysunięty na południe punkt, gdzie promienie słoneczne nadal docierają do Ziemi prostopadle. Poniżej na południe od zwrotnika promienie słoneczne zaczynają padać pod innym kątem. 10. Nakreśl na kuli linię równoległą na południe od zwrotnika Koziorożca, ale powyżej bieguna południowego. Wyjaśnij, że ta umowna linia to miejsce, w którym promienie słoneczne są styczne do Ziemi. Nazwij ten obszar KOŁEM PODBIEGUNOWYM POŁUDNIOWYM. 11. Pozwól dzieciom zrozumieć, że oś Ziemi zawsze nachylona jest w kierunku północnym. Kiedy promienie słoneczne padają prostopadle na Zwrotnik Raka, równik znajduje się pod kątem 23.5 stopni i kiedy promienie padają prostopadle na Zwrotnik Koziorożca, równik ponownie znajduje się pod kątem 23.5 stopni, ponieważ oś Ziemi jest nachylona. Cel: Zrozumienie znaczenia równoleżników i linii kół podbiegunowych. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 67

68 Równik Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej 0 Zwrotnik Raka Zwrotnik Koziorożca Równoleżnik ziemski, na który promienie słoneczne padają prostopadle w momocie przesilenia letniego. Znajduje się na szerokości geograficznej północnej. Równoleżnik ziemski, na który promienie słoneczne padają prostopadle w momocie przesilenia zimowego. Znajduje się na szerokości geograficznej południowej. Koło podbiegunowe północne Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej północnej. Koło podbiegunowe południowe Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej 66 33' południowej. Biegun północny Najbardziej wysunięty na północ punkt na Ziemi. Biegun południowy Najbardziej wysunięty na południe punkt na Ziemi. Oś ziemska Oś Ziemi to hipotetyczna prosta, wokół której planeta dokonuje obrotu w ciągu tzw. doby gwiazdowej. Jest ona niezmiennie odchylona od kierunku prostopadłego o kąt ok. 23,5 stopni. Album- geografia I-III str. 68

69 Równik Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej 0 Zwrotnik Raka Równoleżnik ziemski, na który promienie słoneczne padają prostopadle w momocie przesilenia letniego. Znajduje się na szerokości geograficznej północnej. Zwrotnik Koziorożca Równoleżnik ziemski, na który promienie słoneczne padają prostopadle w momocie przesilenia zimowego. Znajduje się na szerokości geograficznej południowej. Koło podbiegunowe północne Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej północnej. Koło podbiegunowe południowe Równoleżnik ziemski o szerokości geograficznej 66 33' południowej. Biegun północny Najbardziej wysunięty na północ punkt na Ziemi. Biegun południowy Najbardziej wysunięty na południe punkt na Ziemi. Oś ziemska Oś Ziemi to hipotetyczna prosta, wokół której planeta dokonuje obrotu w ciągu tzw. doby gwiazdowej. Jest ona niezmiennie odchylona od kierunku prostopadłego o kąt ok. 23,5 stopni. Album- geografia I-III str. 69

70 Rozdział IV- Ruch Ziemi i jego konsekwencje 50 RUCH ZIEMI I JEGO KONSEKWENCJE: ŚWIATŁO SŁONECZNE Materiały: Lampka z odkrytą żarówką; Piłeczka pingpongowa nabita na patyk; Zdjęcia Słońca, plansza ilustrująca wielkości Ziemi i Słońca. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu. 2. Pokaż dzieciom zdjęcia powierzchni Słońca oraz te, które ilustrują relacje pomiędzy rozmiarem Słońca a Ziemi. 3. Powiedz: Słońce znajduje się dość daleko od Ziemi. Słońce wydziela ogromne ilości światła i ciepła. Do Ziemi dociera jedynie ich część, ale wystarczająco dużo, by na Ziemi mogło istnieć życie. Słońce jest tak ciepłe, że mogłoby ogrzać tysiąc Ziem. 4. Zgaś lub przygaś światło i poproś dziecko o włączenie lampki Słońca. Poproś inne dziecko o przytrzymanie piłeczki pingpongowej Ziemi nabitej na patyk. Wyjaśnij dzieciom: Ziemia otrzymuje tylko niewielką część światła słonecznego. Możecie zobaczyć, że światło rozprzestrzenia się we WSZYSTKICH kierunkach i pada nie tylko na Ziemię. Cel: Zapoznanie dzieci z pojęciem światła słonecznego. Wiek: 7 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 70

71 IZOLACJA KĄT PADANIA PROMIENI SŁONECZNYCH Materiały: Latarka, globus; Plastelina, wykałaczki; Plansza przedstawiające promienie Słońca padające na Ziemię prostopadle i skośnie; Arkusz czarnego papieru, kreda. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko do przyniesienia materiału do stołu, a następnie zapytaj je, czy pamięta, co znaczy, że linie są prostopadle i skośne? Wyjaśnij, jeśli będzie taka potrzeba. 2. Skieruj światło latarki na globus i wyjaśnij, że promienie słoneczne nie padają na Ziemię w ten sam sposób, ale pod różnym kątem: czasami są one skośne a czasami są one prostopadłe. 3. Kiedy w ciągu dnia Słońce jest bezpośrednio nad naszymi głowami, jego promienie padają na nas prostopadle. Jednak czasami promienie nie padają prostopadle. Dlaczego? Ponieważ Ziemia jest kulą. Zaświeć latarką na globus i wskaż rejony, na które promienie słoneczne padają pod kątem prostym i rejony, na które padają pod innym kątem. 4. Zilustruj informacje o kątach padania za pomocą plasteliny i wykałaczek: Gdyby Ziemia była płaska ze słońcem nad nią, promienie padałyby w ten sam sposób. Wbij trzy wykałaczki pionowo w płaski kawałek plasteliny. Wyjaśnij dzieciom, że tak padają promienie słoneczne pod kątem prostym. Zachęć dzieci do pokazania miejsc występowania tego zjawiska na globusie, przy latarce świecącej na globus. 5. Powiedz dzieciom: Jednak Ziemia jest kulą, więc promienie wyglądają tak. Umieść trzy wykałaczki w kuli plasteliny, pokazując dzieciom, że jest tu tylko jeden kąt prosty, natomiast dwa pozostałe są innymi kątami. Zachęć dzieci do pokazania miejsc występowania tego zjawiska na globusie, przy latarce świecącej na globus. 6. Poproś dziecko o potrzymanie latarki prostopadle do kartki i o narysowanie kształtu, jaki światło rzuca na kartkę. Poproś dziecko o zaświecenie skośnie na tę samą kartkę papieru tak, aby krzyżowało się z narysowanym Album- geografia I-III str. 71

72 okręgiem i o naszkicowanie światła rzucanego przez latarkę. 7. Zwróć uwagę dzieci na różnice pomiędzy szkicami. Zachęć dzieci do wypowiedzenia uwag na ten temat oraz analizy tego, co obserwują: Co widzicie? Jak duża jest ogrzewana przestrzeń, gdy padają na nią promienie pod innym kątem niż kąt prosty, a jak duża gdy promienie są prostopadłe? 8. Pokaż dzieciom plansze, na których widzimy skośne i prostopadłe promienie Słońca. Wyjaśnij, że Słońce wydziela tyle samo ciepła, jednak gdy na Ziemię padają promienie prostopadłe, ogrzewają one mniejszy obszar Ziemi, a więc jest tam cieplej. Gdy na Ziemię padają promienie pod innym kątem, są one bardziej rozprzestrzenione i przez to grzeją słabiej. 9. Podsumuj prezentację mówiąc, że część świata, na którą promienie słoneczne padają prostopadle jest dużo bardziej gorąca, niż części świata, na które promienie słoneczne padają pod innym kątem: zagęszczone światło jest gorętsze, niż światło rozproszone (ten wniosek możesz udokumentować także za pomocą światła lampki świecącego wprost i z ukosa na dłoń dziecka). 10. Cel: Zapoznanie dziecka z właściwościami promieni słonecznych. Zapoznanie dziecka z przyczynami różnic temperatur na Ziemi. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 72

73 DZIEŃ I NOC Materiały: -globus -latarka Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu. 2. Zapytaj je, czy wiedzą, skąd bierze się dzień i noc. Zachęć je do analizy i swobodnej wymiany myśli. 3. Wyjaśnij lub uzupełnij informacje podawane przez dzieci dzień występuje wtedy, kiedy na Ziemię pada światło słoneczne. Ziemia obraca się dookoła własnej osi, dlatego też jej obszary raz są oświetlone (dzień), innym razem nie (noc). 4. Skieruj światło latarki na globus. Powiedz dzieciom, że Ziemia obraca się z zawsze z zachodu na wschód (obracając odpowiednio globusem), wystawiając na światło słoneczne kolejne części świata. 5. Pokaż dzieciom, że kiedy u nas jest noc, w Ameryce jest dzień i na odwrót. Pełny obrót Ziemi trwa 24 godziny. Tyle trwa doba, czyli jedna noc i jeden dzień. 6. Zachęć dzieci do pracy z latarką i globusem i do obserwacji obszarów oświetlonych i nieoświetlonych Ziemi. Cel: Zapoznanie dziecka ze zjawiskiem dnia i nocy. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 73

74 OŚWIETLENIE ZIEMI A DŁUGOŚĆ DNIA I NOCY Materiały: - Globus z zaznaczonymi liniami umownymi lub styropianowa kula; - Latarka. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko do przyniesienia materiału do stołu. 2. Zapytaj je czy zauważyło, że dzień czasami jest dłuższy, a czasem krótszy. We wrześniu, kiedy zaczyna się szkoła, dni są krótkie, a wieczorami i o poranku jest ciemno. Latem zaś często idziemy spać, gdy jeszcze jest jasno. 3. Wyjaśnij dziecku, że dzisiaj dowie się, dlaczego się tak dzieje. 4. Oświetl globus latarką. Skieruj promienie światła prostopadle na równik. Wyjaśnij, że kiedy światło pada w ten sposób na Ziemię, dzień i noc są tak samo długie, trwają po 12 godzin. Dzieje się tak tylko 21. marca. W tym dniu półkula północna i południowa są oświetlone jednakowo. To dzień równowagi wiosennej albo równonoc wiosenna. W tym dniu we wszystkich miejscach na Ziemi Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie, a zachodzi dokładnie na zachodzie. Na równiku w momencie górowania słońce znajduje się w zenicie, czyli dokładnie nad głową obserwatora. 5. Pozwól dziecku na manewrowanie tak styropianowa kulą, by pokazać, że na obu półkulach dzień i noc są sobie równe i trwają po 12 godzin. 6. Oświetl globus ponownie latarką. Skieruj promienie światła prostopadle na Zwrotnik Raka. Wyjaśnij dziecku, że 22. czerwca promienie słoneczne padają pod kątem prostym na Zwrotnik Raka. Oznacza to, że dla gdybyśmy stanęli na Zwrotniku Raka, Słońce znajdowałoby się w zenicie (dokładnie nad naszymi głowami). Ten dzień nazywa się dniem przesilenia letniego. Na całej półkuli północnej w tym dniu jest najdłuższy dzień i najkrótsza noc. Album- geografia I-III str. 74

75 7. Pozwól dziecku na manewrowanie tak styropianowa kulą, by pokazać dzień przesilenia letniego. Powiedz dziecku, że im bliżej bieguna, tym ten dzień jest dłuższy. Za kołem podbiegunowym północnym Słońce w ogóle nie zachodzi w tym dniu trwa tu dzień polarny. Na półkuli południowej odwrotnie dzień jest wtedy najkrótszy, a noc najdłuższa. Za kołem podbiegunowym południowym Słońce w tym dniu nie wschodzi panuje noc polarna. Noc polarna i dzień polarny trwają od jednego dnia na kołach podbiegunowych do pół roku na biegunach. Po 22. czerwca Słońce w swej pozornej wędrówce przesuwa się w kierunku równika. Dzień na półkuli północnej staje się coraz krótszy a noc dłuższa. 9. Oświetl globus ponownie latarką. Powiedz dziecku, że w dniu 23. września oświetlenie Ziemi jest dokładnie takie same, jak 21 marca. Słońce góruje w zenicie nad równikiem, a dzień i noc na całej Ziemi są sobie równe (dzień równonocy jesiennej). Po 23. września Słońce przesuwa się dalej na południe. Na półkuli południowej dzień staje się coraz dłuższy, a noc coraz krótsza. Taka sytuacja trwa do 22. grudnia. 10. Zachęć dziecko do pokazania dnia równowagi jesiennej. 11. Wyjaśnij dziecku, że 22. grudnia Słońce góruje w zenicie nad Zwrotnikiem Koziorożca. Pozwól dziecku zaobserwować, że na półkuli północnej dzień jest w tym dniu najkrótszy, a noc najdłuższa (dzień przesilenia zimowego). Za kołem podbiegunowym południowym trwa dzień polarny, za kołem podbiegunowym północnym panuje noc polarna. Na półkuli północnej dzień jest w tym dniu najkrótszy, a noc najdłuższa. Cel: Zapoznanie dziecka z przyczynami zmian w długości dnia i nocy. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 75

76 51 STREFY CZASOWE Materiały: 24 paski symbolizujące strefy czasowe (stopnie: +, -); 24 paski z rysunkami zegara pokazującego godziny; Plansza stref czasowych kontrola błędu. WPROWADZENIE 1. Zapytaj dzieci czy wiedzą, która jest teraz godzina. Kiedy powiedzą, wyjaśnij, że ta godzina jest tylko w niektórych miejscach na Ziemi. Ale np. w Australii jest teraz 8 rano. 2. Wyjaśnij dzieciom, że tak się dzieje, ponieważ kula ziemska została podzielona na tzw. strefy czasowe. 3. Podział obszarów ziemskich na strefy wynika z obrotu Ziemi wokół osi i dlatego jest on zgodny z przebiegiem południków. 4. Wyjaśnij, że Ziemia jest podzielona na 24 strefy czasowe. Wynika to z faktu, że jako kula ma 360 stopni, które podzielone na 15 stopni daje nam 24 strefy czasowe. 5. Strefy czasowe są kwestią umowną. Przez wiele krajów przechodzi więcej niż jedna strefa czasowa i tam dla ułatwienia wprowadzono tylko jedną, wybraną strefę. Kraje takie jak Kanada, USA, Australia czy Rosja zajmują ogromną przestrzeń i miałyby tych stref bardzo dużo, dlatego umownie zastosowano jedną strefę dla jednego kraju. W ten sposób w jednym kraju obowiązuje jeden czas. 6. Powiedz, że za środkowy południk dla stref czasowych przyjęto południk 0 stopni (przechodzący Greenwich w Anglii) i południki będące wielokrotnością 15 stopni. 7. Jeżeli podróżujemy ze wschodu na zachód, zaczynając od południka 0 stopni, musimy odejmować jedną godzinę co każde 15 stopni długości geograficznej. Południk 180 stopni jest granicą zmiany daty. 8. Jeżeli podróżujemy z zachodu na wschód, zaczynając od południka 0 stopni, musimy dodawać jedną godzinę co każde 15 stopni długości geograficznej. STOPNIE 1. Pokaż dzieciom plansze stref czasowych i wyjaśnij je. 2. Poukładaj pionowo obok siebie 24 paski stref czasowych: po prawej stronie planszy, zaczynając od południka 0 stopni, 12 pasków z oznaczeniami stopni +1, +2, +3, +4, +5 itd., po lewej stronie planszy, zaczynając od południka 0 stopni, 12 pasków z oznaczeniami stopni -1, -2, -3 itd. Album- geografia I-III str. 76

77 3. Pokaż dziecku, w jaki sposób, zaczynając od południka 0 stopni, ułożyć paski papieru na planszy tak, by pokrywały się ze strefami czasowymi. 4. Zachęć dziecko do pokazania jednego punktu na mapie i pokaż mu, jak sprawdzić, ile godzin należy dodać lub ująć od obecnego czasu, aby określić jaki jest czas w wybranym przez niego punkcie. 5. Zachęć dziecko do samodzielnego sprawdzania kolejnych punktów. GODZINY 1. Pokaż dzieciom plansze stref czasowych i wyjaśnij je. 2. Poukładaj pionowo obok siebie 24 paski stref czasowych: po prawej stronie planszy, zaczynając od południka 0 stopni, 12 pasków z napisami 12:00, 13:00, 14:00 itd., po lewej stronie planszy, Zaczynając od południka 0 stopni, 12 pasków z napisami 11:00, 10:00, 9:00 itd. 3. Zachęć dziecko do pokazania jednego punktu na mapie i pokaż mu, jak sprawdzić, ile godzin należy dodać lub ująć od obecnego czasu, aby określić jaki jest czas w wybranym przez niego punkcie, np. Zobaczmy która jest teraz godzina w Nowym Yorku skoro u nas w Polsce jest 12:00? 4. Zapytaj dziecko, czy jeżeli będziemy chcieli lecieć z Polski do Nowego Yorku, to będziemy lecieć na wschód czy zachód? Dziecko odpowie: na zachód. 5. Zapytaj dziecko, czy pamięta, czy lecąc na zachód dodajemy czy odejmujemy godziny? Dziecko odpowie: odejmujemy. 6. Pokaż dziecku jak poukładać paski papieru zaczynając od strefy czasowej w jakiej jest Polska, aż do strefy czasowej Nowego Yorku. Zacznij od ułożenie paska 11:00 po prawej stronie, następnie paska 10:00, następnie 9:00.ostatni pasek będzie wskazywał godzinę 6: Zachęć dziecko do samodzielnego sprawdzania czasu w kolejnych miejscach na mapie. Cel: Umiejętność odczytywania, w której strefie czasowej znajduje się dane miejsce na Ziemi i odczytywania, aktualnego czasu w danym miejscu na Ziemi. Kontrola błędu: Plansza stref czasowych. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 77

78 STREFY KLIMATYCZNE ZIEMI Materiały: Plansza stref klimatycznych; Podpisy nazw stref klimatycznych; Karty trzyczęściowe stref klimatycznych. Prezentacja: 1. Zaproś dziecko lub grupę dzieci do przyniesienia planszy stref klimatycznych Ziemi. 2. Zapytaj dzieci, czy wiedzą, dlaczego w jednej części Ziemi jest bardzo gorąco, a w innej chłodno, a w jeszcze innej bardzo zimno. Poproś dzieci o wymienienie tych miejsc, albo wskazanie ich na globusie. 3. Wyjaśnij dzieciom, że istnieją dwa pojęcia klimat i pogoda. Pogoda jest to temperatura oraz stan atmosfery, jaki jest w danej chwili (pada deszcz, świeci słońce). Klimat jest to temperatura i stan atmosfery, jaki występuje regularnie na danym obszarze. 4. Wyjaśnij dzieciom, że o tym, jaki jest klimat na danym obszarze, decyduje ilość promieniowania słonecznego, jaka dociera do powierzchni tego obszaru w ciągu roku. Przypomnij dzieciom prezentację o promieniowaniu słonecznym, eksperyment z czarnym papierem i latarką. 5. Wyjaśnij, że w miejscach, na które Słońce świeci pod największym kątem, jest najcieplej. Na Ziemi takim miejscem jest obszar między zwrotnikami (Raka i Koziorożca). Pokaż dzieciom strefę międzyzwrotnikową na planszy. 6. Powiedz dzieciom, że najmniej promieniowania słonecznego dociera do obszarów okołobiegunowych i dlatego tam jest najzimniej. Wskaż obszar okołobiegunowy na planszy. 7. Oprócz tych dwóch przeciwstawnych sobie stref występuje również strefa pośrednia, tzw. strefa umiarkowana, w której my żyjemy. Wskaż na planszy strefę umiarkowaną. 8. Przedstaw dzieciom karty stref klimatycznych wraz z definicjami: Album- geografia I-III str. 78

79 STREFA OKOŁOBIEGUNOWA (POLARNA) jest to strefa, w której przez cały rok są najniższe temperatury. Opady to przede wszystkim śnieg. Nie ma klasycznych pór roku, są za to trwające po kilka miesięcy dni i noce polarne. STREFA UMIARKOWANA w tej strefie występują cztery pory roku, każda z właściwymi sobie cechami: ciepła i wilgotna wiosna, ciepłe i zazwyczaj suche lato, chłodna i wilgotna jesień oraz zima z niewykluczonymi opadami śniegu. W tej strefie średnia roczna temperatura wynosi od 0 C do 10 C, a opady atmosferyczne występują w ciągu całego roku. Charakterystyczną formacją roślinną dla klimatu umiarkowanego w części chłodniejszej jest tajga, w części cieplejszej lasy liściaste i mieszane. STREFA RÓWNIKOWA cechuje się wysokimi temperaturami przez cały rok. W pobliżu równika w ciągu roku można wyróżnić tylko dwie pory deszczowe, a w klimatach podrównikowych (bardziej odległych od równika) tylko jedną. Strefa równikowa charakteryzuje się wysoką wilgotnością, co wraz z wysoką temperaturą powietrza sprzyja rozwojowi bujnej i różnorodnej fauny i flory. Cel: Zapoznanie z trzema podstawowymi strefami klimatycznymi i ich charakterystyką. Kontrola błędu: Plansza stref klimatycznych. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 79

80 Rozdział V- Atmosfera ATMOSFERA I JEJ WARSTWY Materiały: - Plansza warstwy atmosfery Wprowadzenie Zachęć dzieci do przeprowadzenia eksperymentów związanych z atmosferą. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub do pracy na dywaniku. 2. Zachęć dzieci do podzielenia się wiedzą na temat atmosfery: Co to jest atmosfera? Czy jest nam potrzebna? Z czego się składa? Czy można ją zobaczyć? 3. Wyjaśnij dzieciom: Ziemia, na której żyjemy, otoczona jest powłoką złożoną z gazów, to atmosfera. Nazwa ta pochodzi od dwóch greckich słów: atmos para oraz sphaira sfera, kula. Mimo, że nie możemy jej zobaczyć, atmosfera istnieje i otacza całą Ziemię. Bez niej nie bylibyśmy w stanie żyć. 4. Zapytaj dzieci, Skąd wiemy, że naprawdę otacza Ziemię? 5. Przypomnij dzieciom zjawisko grawitacji i jego konsekwencje (np. spadającą ku ziemi piłkę). Powiedz im, że grawitacja oddziałuje na atmosferę tak, jak na piłkę przyciąga ją do Ziemi. Wyjaśnij dzieciom także, że atmosfera obraca się razem z Ziemią wokół jej osi. 6. Omów z dziećmi grubość atmosfery. Na ten temat istnieje wiele teorii. Rozbieżności pomiędzy obliczeniami naukowców są dość duże, jedni twierdzą, że atmosfera ma 1,660 km grubości, inni, Album- geografia I-III str. 80

81 że 28,800 km grubości. Dlaczego nie jest to jednoznaczne? Ponieważ w miarę oddalania się od Ziemi, atmosfera staje się coraz rzadsza, tzn. ilość cząsteczek gazów w niej maleje. 7. Pokaż dzieciom schemat warstw atmosfery i powiedz: Nasza atmosfera zbudowana jest z warstw, które wywierają nacisk na Ziemię, a w konsekwencji wytwarzają ciśnienie. Najgrubsza warstwa leży najbliżej ziemi. W miarę jak podróżujemy w górę, warstwy atmosfery stają się coraz cieńsze. 8. Zwięźle podaj dzieciom informacje o kolejnych warstwach: istnieje pięć warstw, pierwsza, znajdująca się tuż nad powierzchnią Ziemi, to troposfera. Jej nazwa pochodzi od 2 greckich słów: tropos zwrot, obrócenie oraz sphaira sfera, kula. Troposfera zaczyna się przy powierzchni Ziemi i rozciąga się do wysokości 8 18 km. W tej warstwie powstaje pogoda i zmienia się temperatura. W jej skład wchodzi zarówno powietrze, którym oddychamy, głównie azot i tlen, jak i niewielkie ilości pary wodnej i innych gazów. 9. Kontynuuj: Następna warstwa to stratosfera, której nazwa pochodzi z łacińskiego słowa stratum warstwa, posłanie. Ta warstwa niewiele ma wspólnego z pogodą. Rozpościera się na wysokość ok. 50 km nad troposferą. Na tym obszarze latają samoloty odrzutowe, ponieważ powietrze jest tu rozrzedzone i stawia ono niewielki opór samolotom. Rzadko występuje tu także zjawisko turbulencji. 10. Kolejną warstwą jest mezosfera. Jej nazwa pochodzi z greckiego wyrazu mesos, czyli środek. Rozpościera się na ok. 35 km grubości ponad stratosferą. Meteory lecące na niebie, jeśli je widzimy, znajdują się właśnie w mezosferze. 11. Najbardziej zewnętrzna warstwa atmosfery to termosfera, z greckiego therme, czyli gorąco. Temperatura wewnątrz tej warstwy wzrasta wraz z wysokością i zmienia się gwałtownie między nocą a dniem. Cząsteczki w tej warstwie są naelektryzowane w wyniku bombardowania przez promienie kosmiczne z zewnątrz. Cząsteczki te odbijają fale radiowe z powrotem w kierunku Ziemi, dzięki czemu możemy odbierać sygnał stacji radiowych położonych poza horyzontem. Jest to ta energia elektryczna, która tworzy Aurora Borealis (Zorzę Północną) na dalekiej północy oraz Aurora Australic na biegunie południowym 12. Ostatnią warstwą jest egzosfera, z greckiego exo, czyli z zewnątrz. Jest ona najbardziej zewnętrzną warstwą atmosfery. Jej skład jest podobny do składu atomowego Słońca dominuje tu wodór i hel. Cel: Zapoznanie dzieci z budową atmosfery i funkcją jej poszczególnych warstw. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 81

82 FUNKCJE ATMOSFERY Materiały: Schematy: - Atmosfera chroni Ziemię, - Zatrzymywanie ciepła przez atmosferę - Atmosfera na szczycie góry Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub do pracy na dywaniku. 2. Powiedz dzieciom, że na Księżycu, gdzie nie ma atmosfery takiej jak nasza, nie istnieje życie. Dzięki atmosferze jest możliwe życie na Ziemi jej niższe warstwy są bardzo gęste i dzięki temu atmosfera jest barierą chroniącą życie na Ziemi. 3. Wyjaśnij dzieciom, że atmosfera działa niczym tarcza ochronna chroniąca nas przed nadmiarem Słońca i poparzeniami. Na Księżycu, który nie ma atmosfery, nie ma również ochrony przed promieniowaniem słonecznym. 4. Pokaż dzieciom schemat Atmosfera chroni Ziemię i wyjaśnij: Czerwone linie reprezentują atmosferę. Gęstnieją bliżej Ziemi. Okręgi reprezentują gazy, natomiast strzałki promienie słoneczne. Im bliżej Ziemi, tym ciężej promieniom słonecznym przedostać się na jej powierzchnię. Dzieje się tak, ponieważ atmosfera jest gęstsza przy powierzchni Ziemi. 5. Zapytaj dzieci, czy według nich łatwiej opalić się w górach czy na równinach? Zachęć je do uzasadnienie swoich wypowiedzi. 6. Pokaż dzieciom schemat atmosfera na szczycie góry i omów go z dziećmi. Wyjaśnij, że na szczycie góry, atmosfera jest cieńsza i dlatego promienie słoneczne silniej tam oddziałują. Wyjaśnij także, że na większych wysokościach atmosfery jest dużo mniej tlenu. Dlatego właśnie niezbędne jest czasem zabranie ze sobą tlenu, gdy wspinamy się na bardzo wysokie szczyty gór. 7. Wyjaśnij dzieciom, że z drugiej strony, atmosfera sprawia, że jest nam ciepło, ponieważ działa niczym kocyk. To ciepło, któremu uda się dotrzeć przez warstwy atmosfery do powierzchni Ziemi, od razu próbuje stamtąd uciec. Ale nie całe ciepło wydostaje się z Ziemi, ponieważ atmosfera jest barierą, dzięki której ciepło nie ucieka szybko w kosmos. Atmosfera blisko Ziemi jest bardzo gęsta, a więc zatrzymuje ciepło, które dotarło do powierzchni. W rezultacie, nasza planeta jest dużo bardziej nagrzana poprzez uwięzione na niej ciepło, niż bezpośrednio przez promienie słoneczne. 8. Pokaż dzieciom schemat zatrzymywanie ciepła przez atmosferę i omów go z dziećmi. 9. Zachęć dzieci do omówienia niebezpieczeństw związanych z utrzymywaniem ciepła przy Ziemi. Wyjaśnij im, na czym polega efektem cieplarniany: promienie słoneczne penetrują atmosferę, jednak kiedy zostaną zaabsorbowane/wchłonięte i wyemitowane z powrotem/odbite, długość ich fal zwiększa się (w stronę fal czerwonych) i zostają zaabsorbowane z powrotem. To jest właśnie istota efektu cieplarnianego. Atmosfera działa tu Album- geografia I-III str. 82

83 jak koc. Jeśli śpisz z grzejnikiem pod łóżkiem i masz na sobie wiele koców, ciepło nie ucieka. Tak samo dzieje się na Ziemi. Grzejnikiem jest powierzchnia Ziemi, która zatrzymuje ciepło pochodzące ze Słońca. 10. Powiedz dzieciom, że dzięki atmosferze mamy także zapewnioną wilgoć podobnie jak ciepło, atmosfera zatrzymuje także wodę na Ziemi. Bez wody nie byłoby życia na Ziemi. Gdyby nie ta naturalna bariera ochronna, woda wyparowałaby. Rozwinięcia: Zachęć dzieci do przyjrzenia się emisji ciepła w różnych miejscach na świecie w różnych porach roku. Naszkicuj to używając różnych kolorów, by móc przeanalizować skład atmosfery, zaznaczyć różnice temperatur na różnych wysokościach, aby przeanalizować różnice temperatur nocą i dniem na poziomie mórz oraz na szczytach gór, wykorzystując informacje z gazet. Cel: Zwiększenie wiedzy o funkcji atmosfery i jej wpływie na rozwój i utrzymanie życia na Ziemi. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 83

84 ATMOSFERA JAKO IZOLATOR Materiały: - Plansza Prostopadłe i skośne promienie słoneczne ; - Tablica z papierem i markerami. Prezentacja: 1. Zaproś dzieci do kręgu lub do pracy na dywaniku. 2. Zapytaj dzieci, czy wiedzą, dlaczego jedne rejony Ziemi są cieplejsze od innych. Dzieci powiedzą kilka teorii na ten temat. 3. Pokaż dzieciom planszę i omów ją. Wyjaśnij, że kiedy promienie padają na powierzchnię Ziemi prostopadle, przebywają krótszą drogę, niż wówczas, gdy padają pod skosem. 4. Naszkicuj na tablicy widok gęstego lasu z lotu ptaka. Opowiedz dzieciom historię: Przypuśćmy, że było dwóch poszukiwaczy, którzy chcieli przejść przez gęsty las. Obydwaj zaczęli w tym samym punkcie, ale obrali inne drogi. Jeden poszedł prosto przez las, a drugi wybrał ścieżkę pod kątem. Kiedy obydwaj docierają do skraju lasu, pierwszy ma wciąż wiele energii. Drugi natomiast jest bardziej zmęczony ponieważ wybrał dłuższą drogę przez gęsty las, ciężki do przejścia. 5. Wyjaśnij dzieciom, że tych dwóch poszukiwaczy to promienie świetlne, a las to atmosfera promienie słoneczne wędrując przez gęstą atmosferę tracą ciepło, tak jak poszukiwacze tracili siły. Te promienie, które docierają na Ziemię prostopadle, przemierzają krótszą drogę przez atmosferę. Tracą zatem po drodze mniej ciepła. Promienie docierające pod kątem przemierzają dłuższą drogę, tracą więcej energii cieplnej i w efekcie są słabsze. To chroni Ziemię przed przegrzaniem. 6. Dzięki temu niosą ze sobą więcej ciepła i silniej ogrzewają Ziemię. W tych rejonach, w których promienie padają na Ziemię prostopadle, jest bardzo gorąco. Cel: Poszerzanie wiedzy o roli atmosfery. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka. Wiek: 8 lat i więcej. Album- geografia I-III str. 84

85 CHMURY Uwaga: Ze względu na bardzo rozbudowaną klasyfikację chmur w klasie 1 3, proponujemy wprowadzenie tylko czterech rodzajów chmur. Ten prosty podział ułatwi dzieciom naukę w klasach następnych. Materiały: Nagłówki cirrus, stratus, nimbus, cumulus z podpisami. Zdjęcia różnych rodzajów chmur z kontrolą błędu na spodzie zdjęcia. Prezentacja: 1. Przygotuj się do prezentacji kilka dni wcześniej: zaproś dzieci do obserwacji chmur. Najlepiej jest to zrobić leżąc na plecach na zewnątrz. 2. Zarejestrujcie swoje obserwacje: kształt, kolor chmur, przybliżoną wysokość chmur na niebie. Poproś dzieci o zebranie jak największej ilości obserwacji chmur na przestrzeni kilku dni. 3. Po kilku dniach zaproś dzieci do kręgu lub do pracy przy dywaniku. 4. Zachęć dzieci do podzielenia się zebranymi spostrzeżeniami. 5. Wyjaśnij dzieciom, że powietrze zawiera pewną ilość pary wodnej, w zależności od jego temperatury. Kiedy powietrze się unosi, ochładza się. Wtedy część pary wodnej w nim zawartej zbiera się w małe kropelki albo w kryształki lodu, tworząc chmury. 6. Wyjaśnij dzieciom, że rozmiary cząsteczek wody w chmurach są tak małe, że praktycznie nie oddziałuje na nie siła grawitacji. Dzięki temu cząsteczki wody nie opadają na powierzchnię Ziemi, ale bezwiednie poruszają się w powietrzu. Na skutek poziomych ruchów (horyzontalnych) chmury płyną w różnych kierunkach, do obszarów o różnej wilgotności. Dlatego niektóre parują i zanikają, a inne zwiększają swoją objętość. My widzimy ten proces na niebie, kiedy chmury zmieniają swój kształt. 7. Zapytaj dzieci, czy chmury są zawsze takie same? Dzieci powiedzą, że nie. Zapytaj je, czy możemy je podzielić na kilka grup, tak by w jednej z grup były chmury podobne do siebie? Zachęć je do pogrupowania chmur na podstawie notatek ze swoich własnych obserwacji, szkiców wykonanych podczas obserwacji. 8. Wyjaśnij dzieciom, że w klasyfikacji chmur używa się określeń w języku łacińskim, opisując ich wygląd i wysokość, na jakiej powstają. Taki sposób klasyfikacji został wymyślony w 1803 roku, przez angielskiego chemika Luke`a Howarda. Użył on następujących słów łacińskich: cirrus, co znaczy lok włosów ; stratus, co znaczy warstwa ; cumulus, co znaczy stos ; nimbus, co znaczy ulewa. 9.Podaj krótką definicje rodzajów chmur: Album- geografia I-III str. 85

86 Cirrus to po polsku chmura pierzasta. Należy do chmur wysokich, zbudowanych z kryształków lodu. Temperatury w chmurach cirrus wynoszą zwykle od 10 C do 40 C. Typowy cirrus wyglądem przypomina nici pajęcze, delikatne włókna, włosy anielskie, czasami także pierze lub loczki. Stratus to po polsku chmura warstwowa. Należy do chmur poziomu niskiego. Występuje w postaci jednolitej białej lub szarawej warstwy, której podstawa znajduje się poniżej 600 metrów nad ziemią. Występowaniu tego rodzaju chmur czasem towarzyszy opad mżawki lub bardzo drobnego deszczu. Stratus różni się od mgły tym, że jej podstawa nie styka się z ziemią. Cumulus po polsku chmura kłębiasta. Jest to pojedyncza, gruba, biała chmura wyglądająca jak białe kłębki waty. Składa się z kropel wody. Jej górna część ma kształt kopuły, a podstawa jest ułożona poziomo na podobnej wysokości co górna część, w przedziale od około 600 do 2500 metrów. Cumulusy powstają w piętrze niskim troposfery. Potrafią szybko przekształcać się, typowy czas życia małego cumulusa to minut. Album- geografia I-III str. 86

87 Nimbus to po polsku chmura deszczowa. Jest to gęsta chmura, złożona w dolnej części z kropel wody, a w górnej z kryształków lodu. Występujące w nich zjawiska atmosferyczne są bardzo gwałtowne. Chmury tego rodzaju mogą być źródłem gwałtownych opadów deszczu, śniegu lub gradu, którym często towarzyszą wyładowania elektryczne (burze). 10. Pokaż dzieciom nagłówki z nazwami podstawowych rodzajów chmur i zachęć je do posegregowania zdjęć chmur pod odpowiednimi nagłówkami. Cel: Zapoznanie dzieci z nazwami chmur i ich charakterystyką. Kontrola błędu: Nauczyciel/ka (dla nazw), wzrokowa (dla zdjęć i kart) Wiek: dziecko czytające. Rozwinięcie: Wyjaśnij dzieciom, że chmury można podzielić nie tylko ze względu na to, jak wyglądają, ale także ze względu na wysokość nad ziemią, na której występują, czy też na to, na jakiej płaszczyźnie się rozciągają. Pod względem wysokości występowania chmury dzielimy na: chmury piętra wysokiego; chmury piętra średniego; chmury piętra niskiego. Ze względu na płaszczyznę, na której chmury się rozciągają, chmury można podzielić na: chmury rozciągające się horyzontalnie; chmury o rozciągłości wertykalnej, tj. rozbudowane w pionie. Uwzględniając wszystkie powyższe podziały, wyróżniono w sumie 10 rodzajów chmur, będących różnymi kombinacjami wymienionych typów. Zaproś dzieci do zrobienia własnej planszy z dziesięcioma podstawowymi rodzajami chmur. Do pracy dzieci mogą używać waty i naklejać na duży brystol. Krótka charakterystyka głównych rodzajów chmur na podstawie Międzynarodowego atlasu chmur, Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny w Warszawie w 1959 r.: Cirrus (Ci). Chmury tego rodzaju mają kształt delikatnych włókien, pasm lub ławic. Nie wykazują cieni. Charakteryzują się jedwabistym połyskiem. Zwykle są obserwowane w postaci dużej liczby delikatnych włókien, mniej lub bardziej zakrzywionych i splątanych. Chmury pierzaste wznoszą się wysoko nad widnokręgiem, są białe w ciągu całego dnia. W czasie zachodu Słońca zmieniają barwę z białej na żółtą, pomarańczową i czerwoną. Album- geografia I-III str. 87

88 Odwrotna sekwencja barw cechuje je w czasie wschodu Słońca. Chmury pierzaste są zbudowane z kryształków lodu. Cirrocumulus (Cc). Ten rodzaj chmur tworzy delikatną białawą ławicę, płaty lub cienką warstwę bez cieni złożoną z fragmentów w kształcie zmarszczek, soczewek itp. ułożonych dość regularnie. Zbudowane są prawie wyłącznie z kryształków lodu. Cechuje je niewielka grubość, są na tyle przejrzyste, że można przez nie obserwować Słońce lub Księżyc. Cirrostratus (Cs). Chmury tego rodzaju tworzą stosunkowo cienką, białawej barwy, zasłonę o gładkim lub włóknistym wyglądzie. Mogą niebo pokrywać częściowo lub całkowicie, nadając błękitowi nieba mleczny wygląd. Przez chmury są widoczne zarysy Słońca lub Księżyca. Na brzegach tego gatunku chmur mogą występować pasma chmur pierzastych. Chmury Cs są zbudowane głównie z kryształków lodu. Altocumulus (Ac). Warstwa chmur zbudowana z oddzielnych członów przybierających postać płatów lub brył, walców itp. Poszczególne człony mogą się łączyć lub być oddzielone, mogą mieć wygląd rozmyty, a niekiedy włóknisty. Człony chmur są często uporządkowane, tworząc fale lub pasma zorientowane w określonym kierunku. W tym rodzaju chmur występują fragmenty mocniej i słabiej oświetlone, co wyraża się w obserwowanych odcieniach chmur. Najczęściej są zbudowane z kropelek wody, a kryształki lodu pojawiają się w nich tylko w bardzo niskich temperaturach. Altostratus (As). Chmury tego rodzaju tworzą płaty lub warstwy o dużej rozciągłości poziomej, dochodzącej do kilkuset kilometrów oraz znacznej miąższości, nawet do kilku kilometrów. Chmura może niekiedy składać się z wielu warstw ułożonych jedna nad drugą. Ze względu na znaczny stopień jednorodności masy chmury, bardzo trudno wyróżnić w formie chmur charakterystyczne szczegóły. Nie wyróżnia się w tej chmurze poszczególnych jej gatunków. Najgrubsze warstwy chmur zasłaniają całkowicie Słońce. Altostratus jest chmurą dającą opady atmosferyczne. Często występują one w postaci smug poniżej podstawy chmur, w ciepłej porze roku niekiedy wyparowując przed osiągnięciem powierzchni Ziemi. Gdy opady sięgają powierzchni Ziemi, mają charakter ciągły i występują w postaci deszczu lub śniegu. Chmurę prawie zawsze budują jednocześnie kropelki wody i kryształki lodu. Nimbostratus (Ns). To rozległa, niska, ciemnoszara warstwa chmur o niewyraźnie zarysowanej podstawie, dająca zazwyczaj ciągłe opady deszczu lub śniegu. Chmury tego rodzaju cechuje bardzo duża miąższość, niekiedy kilka kilometrów, powodująca, że Słońce jest całkowicie niewidoczne. Chmury te budują kropelki wody (często przechłodzonej) i kryształki lodu. Te ostatnie występują głównie w górnej części chmury. Jednolity i rozmyty charakter chmury uniemożliwia wyróżnienie specyficznych jej gatunków i odmian. Opady powstające z tych chmur zazwyczaj docierają do powierzchni Ziemi i występują w postaci ciągłego opadu deszczu lub śniegu. Chmury Ns powstają często jako efekt transformacji innych rodzajów chmur. Stratocumulus (Sc). Chmura tego rodzaju przybiera postać ławicy, płata lub warstwy chmur składającej się z zaokrąglonych brył, walców itp. członów, ułożonych dość regularnie, szeregami. Chmury Sc pokrywają często całe niebo i wówczas różnią się od chmur niskich kłębiastych tylko budową falową. Zbudowane są najczęściej z przechłodzonych kropelek wody. Opady z chmur kłębiasto-warstwowych notuje się stosunkowo rzadko, a jeśli się je obserwuje, to są to słabe opady deszczu, śniegu lub krup śnieżnych. Przenikanie światła przez te chmury jest bardzo różne, są fragmenty chmur względnie cienkie, przez które można określić położenie Słońca oraz fragmenty, które zasłaniają Słońce całkowicie. Stratus (St). Są to chmury w postaci mglistej, szarej i prawie jednorodnej warstwy przemieszczającej się blisko powierzchni Ziemi. Podstawa tych chmur jest tak nisko położona, że zasłania zwykle wierzchołki wzniesień terenowych lub wysokich budowli. Zbudowane są z małych kropelek wody, a w niskich temperaturach (poniżej - 25 C) mogą w tych chmurach występować kryształki lodu. Opady z tych chmur dochodzące do powierzchni Ziemi mają postać mżawki, a w zimie często śniegu ziarnistego lub słupków lodowych. Cumulus (Cu). Chmury kłębiaste mają wyraźnie zaznaczone kontury. Rozwijają się w kierunku pionowym w kształcie pagórków, kopuł lub wież. Oświetlona promieniami Słońca górna część tego rodzaju chmury jest Album- geografia I-III str. 88

89 zazwyczaj lśniąco biała, a podstawa stosunkowo ciemna i pozioma. Chmury kłębiaste składają się z kropelek wody. Kryształki lodu tworzą się w nich, w ich górnych częściach tam, gdzie temperatura znacznie spada poniżej 0 C. Chmury te mają wyraźnie zarysowujący się cykl rozwoju, w którym można wyróżnić kilka ich postaci (rodzajów). Chmury kłębiaste cechuje rozciągłość pionowa z wyraźnie narastającymi (pęczniejącymi) górnymi częściami. Opady z tego rodzaju chmur w naszych szerokościach geograficznych są notowane stosunkowo rzadko. Mogą one powstawać tylko w przypadku, gdy ich rozciągłość pionowa jest bardzo duża. Takie warunki występują przede wszystkim w szerokościach międzyzwrotnikowych i tam występowanie opadów z tych chmur jest zjawiskiem bardzo częstym. Opady powstające z tych chmur mają charakter przelotny, dość często cechuje je duże natężenie. Cumulonimbus (Cb). Ten rodzaj chmur tworzą potężne, gęste chmury, silnie rozbudowane w kierunku pionowym w kształcie gór lub wielkich wież. Wierzchołek chmury jest zazwyczaj spłaszczony, przybierający postać kowadła lub pióropusza. Chmury kłębiaste deszczowe są zbudowane w dolnej części z kropelek wody. a w górnej z kryształków lodu. Chmury te mogą występować pojedynczo lub tworzyć cały łańcuch. Opady z chmur Cb mają charakter przelotny i zazwyczaj cechuje je duże natężenie. Z tym rodzajem chmur są związane opady gradu i burze, dlatego niekiedy chmurę tę nazywa się burzową. Źódło: Album- geografia I-III str. 89