Rafał Wiktor Kowalczyk Bitwa pod Krasnem listopada 1812 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/4 (254), 7-26

Transkrypt

1 Rafał Wiktor Kowalczyk Bitwa pod Krasnem listopada 1812 roku Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/4 (254),

2 ARTYKUŁY Rafał Wiktor R. W. Kowalczyk BITWA POD KRASNEM LISTOPADA 1812 ROKU Bitwa pod Krasnem największa podczas odwrotu wielkiej armii spod Moskwy nie doczekała się całościowego opracowana ani przez badaczy z Francji, ani też z Rosji, nie wspominając o anglosaskich, którzy mają moralne prawo i poniekąd obowiązek podjąć ten temat. Sir Robert Wilson, Brytyjczyk, doradca wojskowy w sztabie feldmarsz. Michała Iłłarionowicza ks. Goleniszczewa-Kutuzowa słusznie nazwał ją dniem bohaterów 1. Dlaczego więc bitwa, która mogła zdecydować o losach armii napoleońskiej, jego samego, a także całej napoleońskiej Europy nie znalazła uznania wśród badaczy? Otóż, bitwa ta pozostaje w cieniu zajęcia Smoleńska w sierpniu 1812 r., rozprawy nad rzeką Moskwą czy operacji berezyńskiej. Ponieważ pod Krasnem klęskę poniosły obydwie walczące strony, tj. i Rosja, i Francja, więc i jedni, i drudzy nie mają się czym chwalić. Kutuzow po objęciu dowodzenia armią rosyjską w sierpnia 1812 r. konsekwentnie, mimo nacisków, realizował swój plan. Nie chciał walczyć z Napoleonem, bo się go obawiał, wiedział bowiem, że nie ma szans w konfrontacji z cesarzem Francuzów. Był również głęboko przekonany, że dla Rosji większym zagrożeniem jest potężna Wielka Brytania niż właściwie już pokonany, choć jeszcze niezwyciężony Napoleon. Aby ułatwić Francuzom drogę na zachód, budował im złote mosty 2. Do konfrontacji z Napoleonem dążył Wilson i generałowie ze stronnictwa jastrzębi, m.in.: gen. piech. Leoncjusz Leontiejewicz baron Bennigsen 1 R. Wilson, Narrative of events during the invasion of Russia, Londyn 1860, s Określenie ukute przez rosyjskich generałów oburzonych taktyką działania feldmarsz. Kutuzowa polegającą na unikaniu bezpośredniej walki z wycofującą się z Rosji wielką armią Napoleona. Jeżeli już doszło do starcia, to robił wszystko, aby umożliwić oderwanie się sił napoleońskich od wojsk nieprzyjaciela. Tym samym ratował wojska Napoleona przed zagładą. 7

3 ARTYKUŁY (jeden z najzagorzalszych oponentów Kutuzowa), gen. lejtn. Piotr Pietrowicz Konownicyn, gen. lejtn. Paweł Aleksandrowicz hr. Strogonow, ataman wojska dońskiego gen. lejtn. Matwiej Iwanowicz Płatow, gen. lejtn. Zachar Dymitriewicz Ołsufiew, gen. lejtn. Teodor Pietrowicz hr. Uwarow, gen. piech. Michał Andriejewicz Miłoradowicz, gen. mjr Aleksander Aleksiejewicz Tuczkow 4 i gen. mjr Iwan Fiedorowicz Paszkiewicz. Od początku starali się wymusić na Kutuzowie decyzje, które miały zmienić los wojny. Parli do bezpośredniego starcia do bitwy, która miała zniszczyć wojska Napoleona. Uczynili tak na początku października, przed rozprawą pod Tarutino 3. Następnie próbowali postąpić podobnie pod Małojarosławcem 4 i pod Wiaźmą. Kutuzow mimo nalegań podległej mu generalicji, głównie gen. piech. Leoncjusza Leontiejewicza barona Bennigsena, gen. lejtn. Michała Bogdanowicza Barclaya de Tolly ego oraz gen. lejtn. Piotra Pietrowicza Konownicyna, i sir Roberta Wilsona nie wyraził zgody na wsparcie walczących pod Wiaźmą sił rosyjskich. W efekcie korpusom napoleońskim udało się wyrwać z rosyjskiego okrążenia 5. Podobnie było pod Krasnem. Tu Kutuzow również został zmuszony przez swoich generałów do bitwy. Jednak pod Krasnem pozycja Kutuzowa była już dużo silniejsza niż na początku października. Straty wielkiej armii podczas odwrotu powodowały, że pozycja rosyjskiego głównodowodzącego stale wzrastała. Wilson i generałowie ze stronnictwa jastrzębi nie zdołali wymusić na nim, tak jak na początku października, ustępstw 6. Jednak noc z 16 na 17 listopada w sztabie armii Kutuzowa była dramatyczna. Generałowie wykrzykiwali, by ruszył on z całą siłą na Napoleona. Argumentowali, że położenie głównych sił armii rosyjskiej nie tylko szachowało ustępujące korpusy napoleońskie, ale stwarzało realną szansę na ostateczne ich pokonanie. Zdaniem generalicji, cesarz Francuzów był wówczas w najgorszym położeniu od momentu rozpoczęcia odwrotu, ponieważ jego najliczniejsze korpusy liniowe zostały odcięte od sił głównych. Cała droga z Korytni do Krasnego, którą to drogą maszerowały na Orszę korpusy wielkiej armii, była już wówczas flankowana przez regularne siły rosyjskie. Do zwycięstwa, jak argumentowali, niezbędne jednak było wprowadzenie głównych sił, którymi dowodził Kutuzow. Główne siły Kutuzowa w tym czasie przebywały w okolicach Jurkowa i Wołkowa. Sytuacja wielkiej armii i parcie awangardy gen. Miłoradowicza oraz 3 R. Kowalczyk, Katastrofa Wielkiej Armii Napoleona w Rosji w 1812 r., Łódź 2007, s ; idem, Małojarosławiec 1812, Warszawa 2008, s Idem, Małojarosławiec..., s R. Wilson, Private Diary of the travels, personal services and public events in the campaigns of 1812, 1813 and 1814, t. 1, Londyn 1861, s. 212; M. Glover, A very slippery fellow. The life of sir Robert Wilson , Londyn 1978, s ; C. Oman, Napoleon s viceroy Eugéne de Beauharnais, Londyn 1966, s. 346; H. Lachouque, The Anatomy of glory. Napoleon and his guard, Londyn 1861, s ; D. de Villepin, La chute ou l Empire de la solitude , Paryż 2008, s. 266; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne listopada 1812, złożona do druku. 6 R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s ; idem, Małojarosławiec, s

4 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem detaszowanych grup rosyjskich wojsk operujących na linii Smoleńsk Krasne sprawiły, że sytuacja była rzeczywiście korzystna dla Rosjan. Wilson wprost zarzucał feldmarszałkowi tchórzostwo. Podczas burzliwej dyskusji głównodowodzący wojsk rosyjskich zachował spokój. Pozwolił swoim adwersarzom wyrzucić emocje, wysłuchał wszystkich zarzutów, a następnie stwierdził, iż to on jest dowódcą i to on w całości odpowiada za stan armii. Stosunek Kutuzowa do Napoleona nie uległ zmianie nadal nie chciał z nim walczyć, bo się go obawiał. Był jednak przewidujący i żeby ustrzec się przed oskarżeniem o unikanie walki z Napoleonem i umożliwienie mu przedarcia się na zachód (wiedział, że Wilson i generałowie zamierzają wysłać do cara Aleksandra I listy z takimi zarzutami), postanowił skierować do walki III Korpus gen. lejtn. Pawła Aleksandrowicza hr. Strogonowa 7. Ponadto wydał rozkazy, które diametralnie zmieniały położenie wysuniętych już grup rosyjskich wojsk. W wyniku podjętych decyzji siły rosyjskie flankowały całą drogę Smoleńsk Korytnia Krasne, którą maszerowały korpusy wielkiej armii na Orszę. Na Rohajłową, gdzie dotychczas znajdowały się główne siły Miłoradowicza, skierował korpus Strogonowa. Miłoradowicz po opuszczeniu zajmowanych pozycji miał podjąć marsz na trakt smoleński, na Rżawkę i przeciąć Napoleonowi drogę odwrotu pomiędzy Krasnem a Merlino. Grupa gen. mjr. Wasyla Pietrowicza hr. Orłowa-Denisowa została skierowana na Wielką Dobreję. Siłami gen. Denisowa dowodził gen. mjr Mikołaj Michajłowicz Borozdin 2, który otrzymał zadanie posuwać się ruchem koncentrycznym na trakt smoleński. Dowódca IV Korpusu gen. lejtn. Aleksander Iwanowicz hr. Ostermann-Tołstoj miał detaszować grupy żołnierzy rosyjskich i skierować je na Korytnię, leżącą w połowie drogi pomiędzy Smoleńskiem a Krasnem, sam zaś flankować całą drogę z Korytni do Krasnego. Wyparta przez Polaków z Krasnego grupa gen. mjr. Adama Pietrowicza hr. Ożarowskiego otrzymała zadanie obsadzić pozycje z lewej strony traktu na Orszę, pomiędzy Krasnem a miejscowością Lady 8. 7 R. Wilson, Narrative..., s. 268; idem, Private Diary..., s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch. Sa vie politique et militaire. D aprés des documents inédits , t. 1, St. Petersburg 1888, s ; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń i diejatielnost. Po nieizdannym istocznikam sostier , t. 1, St. Petersburg 1888, s ; E. Labaume, Relation complète de la campagne de Russie en 1812, Paryż 1816, s ; P. Berthezène, Souvenirs militaires par la baron. Lieutenant général, Pair de France, Grand-Croix de la Légion d honneur ect., Paryż 2005, s. 300; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 8 M. Bogdanowicz, Istorija otieczestwiennoj wojny, t. 3, Petersburg 1880, s. 113; D. P. Buturlin, Histoire militaire de la campagne de Russie en 1812, t. 2, Paryż 1824, s ; idem, Istorija naszestwija impieratora Napoleona na Rossiju 1812 goda, t. 2, St. Petersburg 1838, s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s ; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s

5 ARTYKUŁY Ostatecznie Kutuzow zdecydował, że 17 listopada zaatakuje Krasne. Główne siły swojej armii postanowił wysłać na Dobreję, która przecinała trakt pomiędzy Krasnem a miejscowością Lady. Dowodzenie nad trzema korpusami piechoty dwoma liniowymi (VI gen. piech. Dymitra Siergiejewicza Dochturowa i VIII gen. lejtn. Borozdina) i V gwardyjskim gen. lejtn. Mikołaja Iwanowicza Ławrowa, oraz ciężką jazdą (1 Dywizja Kirasjerów gen. lejtn. Mikołaja Iwanowicza Depreradowicza) objął były dowódca armii wołyńskiej gen. kaw. Aleksander Pietrowicz hr. Tormasow (od 8 października znajdował się w sztabie armii Kutuzowa). Grupa pod jego dowództwem wyruszyła z pozycji zajmowanych pomiędzy Nowosiółkami a Szyłowem i pomaszerowała przez okolice Sidorowicz i Kutkowa, przecięła zamarzniętą Łośminę i Świnę, a następnie przez miejscowość Sorokino oraz rzekę Dobreję na północny zachód w kierunku miejscowości Dobreja. Kutuzow zdecydował się wydzielić tak liczną grupę armijną, gdyż był przekonany, że Napoleon będzie kontynuował marsz na zachód, na Orszę i pomimo ruchu wojsk Tormasowa nie zawróci na Krasne. Uważał, że wobec przewagi liczebnej Rosjan, których wojska liczyły ok. 80 tys. żołnierzy i 600 dział, Napoleon nie poświęci Gwardii, aby ocalić tylne korpusy liniowe, i tym samym umożliwi mu realizację przyjętej bezpiecznej strategii marszu równoległego 9. Ryzykowałby w takim wypadku zniszczenie bądź okrążenie przez siły rosyjskie. Wydanie takich rozkazów świadczy, że głównodowodzący wojsk rosyjskich nie tylko był przeciwnikiem bitwy z Napoleonem, ale chciał, by wielka armia maszerowała na zachód i by opuściła Rosję, a on miał jej to umożliwić. Decyzje o zmianie dyslokacji wynikały z obawy przed carem, który mógłby zostać poinformowany o rzeczywistych zamiarach rosyjskiego głównodowodzącego. Kutuzow jednak nie docenił nie tylko Napoleona, ale i swoich podkomendnych, którzy chcieli konfrontacji, m.in. nieudolnego dowódcę IV Korpusu Piechoty gen. lejtn. Ostermanna-Tołstoja czy obowiązkowego gen. Miłoradowicza. Ten ostatni zgodnie z rozkazem po opuszczeniu pozycji pod Rohajłową skierował się na trakt smoleński, na Rżawkę, gdzie miał przeciąć drogę odwrotu wielkiej armii pomiędzy Krasnem a Merlino. Z traktu wiodącego na Rżawkę ruszył na Mikulino, a drogą między lasami na Łarjonowo, skąd już bezpośrednio pomaszerował na stary trakt smoleński. Jako wsparcie grupy gen. Miłoradowicza Kutuzow wysłał III Korpus Strogonowa. 15 listopada gen. Konownicyn, dowódca 3 Dywizji, 9 A. Thiers, Historia Konsulatu i Cesarstwa, t. 7, Warszawa 1858, s ; G. F. Nafziger, Napoleon s invasion of Russia, Novato 1988, s. 309; O. Sokolov, L armée de Napoleon, Saint-German-en- -Laye 2003, s. 407; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 136; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s ; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora, s ; idem, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s ; M. Kukiel, Wjna 1812 roku, t. 2, Kraków 1937, s ; C. Cate, Le duel des deux empereurs, Paryż 1987, s. 381; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 10

6 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem awangardy III Korpusu, forsownym marszem, nie zważając na ponoszone straty, dotarł w ciągu kilku godzin w okolice, gdzie stanowiska zajmowały wojska gen. Miłoradowicza i ustawił swoje jednostki wzdłuż traktu na Krasne. Gdy maszerująca wielka armia zbliżała się do tej miejscowości, była ostrzeliwana przez rozciągnięte po lewej stronie traktu siły gen. Miłoradowicza. Strach przed bezpośrednim starciem z Napoleonem spowodował, że jednak nie zdecydował się on zaatakować maszerujących kolumn. Cesarz na widok rozciągniętych oddziałów rosyjskich zaczął maszerować w otoczeniu swoich wiarusów ze Starej Gwardii. Ostrzeliwane przez baterie rosyjskie, atakowane przez Kozaków i partyzantów wojsko poniosło bardzo duże straty. Kozackie Hurra! słychać było nieustannie. Kozacy atakowali niemal wyłącznie tabory i oderwańców. Ułatwiło im to rozciągnięcie maszerujących kolumn i wytworzenie dużych luk między nimi. Do Krasnego Napoleon dotarł w godzinach popołudniowych 15 listopada. Podczas marszu na trasie Smoleńsk Krasne, a zwłaszcza na odcinku Korytnia Krasne jego wojsko poniosło znaczne straty. Stracił wówczas większość dopiero co odbudowanej w Smoleńsku artylerii. W ręce Kozaków i Rosjan wpadły również dziesiątki wypełnionych łupami wozów taborowych oraz setki oderwańców. Ubytki w oddziałach regularnego wojska były jednak dużo mniejsze, ponieważ artyleria ostrzeliwała trakt, którym maszerowała Gwardia z Napoleonem 10. Rosjanie nie zamierzali rezygnować z walki z korpusami liniowymi wielkiej armii. Po przejściu Gwardii i Napoleona 16 listopada nad brzegiem Łośminy czekali gniewni rosyjscy dowódcy zdecydowani na walną bitwę. Oprócz korpusu gen. Miłoradowicza, który zgodnie z rozkazem głównodowodzącego cofnął się na południowy wschód, w kierunku głównych sił rosyjskich, stanowiska zajęły oddziały tworzące tego dnia awangardę korpusu: 4 Dywizja Piechoty gen. lejtn. Eugeniusza ks. Wirtemberskiego z II Korpusu Piechoty gen. lejtn. Zachara Dymitrewicza Ołsufiewa i 26 Dywizja Piechoty gen. mjr. Iwana Fiedorowicza Paszkiewicza z VII Korpusu Piechoty gen. lejtn. Mikołaja Mikołajewicza Rajewskiego, a także kilka pułków regularnej kawalerii rosyjskiej z II Korpusu gen. mjr. Teodora Karlowicza barona Korfa, tj. Moskiewski Pułk Dragonów dowodzony przez ppłk. Zaleskiego, Kargopolski Pułk Dragonów mjr. Stala 2 z brygady gen. mjr. Szymona Dawydowskiego Panczulidzewa 2 oraz Ingermanlandzki Pułk Dragonów płk. Argamakowa 3. Rosjanie mieli 44 działa, w tym 12 z 6 konnej baterii artylerii ppłk. Jakowa Wasiliewicza Zacharzewskiego i 32 z 7, 8 i 48 baterii artylerii lekkiej 26 Brygady Artylerii gen. mjr. Schoulmanna 10 E. Labaume, op. cit., s ; L. Griois, Mémoires du général , t. 2, Paryż 1909, s ; C. Laugier, Récits de Césare de Laugier, officier de la garde du prince Eugène, Paryż 1912, s ; D. P. Buturlin, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s. 197, ; idem, Istorija naszestwija impieratora..., t. 2, s ; C. Cate, La campagne de Russie 1812, Paryż 2006, s ; G. J. B. Dufour, Guerre de Russie 1812, Biarritz 2007, s ; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 11

7 12 ARTYKUŁY oraz z 4 Brygady Artylerii płk. Aleksandra Iwanowicza Wojeitowa. Przewaga Rosjan w artylerii była miażdżąca 11. Rosjanie po przepuszczeniu Napoleona i Gwardii spokojnie czekali na zbliżające się w rzutach grupy liniowych wojsk napoleońskich. Bitwa pod Krasnem wchodziła w decydującą fazę. Zapowiedzią Krasnego był Smoleńsk. Napoleon dotarł do twierdzy smoleńskiej 9 listopada. To co zastał, nie nadawało się na leża zimowe dla jego żołnierzy. Miasto nie zostało odbudowane, magazyny były niedostatecznie zaopatrzone w żywność i furaż, a zapasy nie gwarantowały wyżywienia dla wielkiej armii. Ponadto informacje o sytuacji wokół Smoleńska nie napawały optymizmem. Okazało się, że dowódca IX Korpusu marsz. Klaudiusz Victor ks. Belluno dopuścił do zajęcia Witebska. Jego oddziały 30 października 1812 r. poniosły porażkę pod Czasnikami nad rzeką Ułą i odsłoniły Witebsk, który zajęła naddźwińska armia gen. lejtn. Ludwika Christianowicza hr. Wittgensteina 12. Dnia 10 listopada dotarła do Napoleona wiadomość o katastrofie brygady gen. Jana Augereau z 29 Dywizji gen. Ludwika Baragueya d Hilliersa. Generał Baraguey d Hilliers otrzymał zadanie ubezpieczania drogi do Smoleńska, równoległej do głównej trasy odwrotu starego traktu smoleńskiego, biegnącej przez południowe gubernie, i utrzymania drogi przez Medyń, Juchnów, Jelnię, Bałtutino i Lachowo na Smoleńsk. Generał miał rozlokować swoje siły na drodze z Jelni do Smoleńska. Było to elementem planu zatrzymania Rosjan i utrzymania strategicznie ważnej dla nowej ofensywy Bramy Smoleńskiej. Dlatego też Baraguey d Hilliers miał przygotować tamtejsze okolice dla żołnierzy, których Napoleon planował tam zakwaterować. Jednocześnie ruch jego oddziałów miał powstrzymać Rosjan, którzy chcieliby obejść twierdzę smoleńską traktem południowym A. Stcherbatov, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s ; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s ; D. P. Buturlin, Histoire militaire de la campagne..., s ; idem, Istorija naszestwija impieratora, t. 2, s ; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; R. Wilson, Narrative, s ; idem, Private, s ; A. P. Jermołow, Zapiski gienierała Jermołowa w otieczestwiennuju wojnu 1812 g., Russkaja Starina 1912, nr 3, s ; E. Labaume, op. cit., s ; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; C. Laugier, op. cit., s ; Ph. Ségur, La campagne de Russie, Genewa 1969, s ; Souvenirs de J.-R. Coignet, Paryż 1851, s ; Marbot, Général baron de Quelle Èpoque! Quelle Hommes! De Lisbonne à Waterloo, Paryż 2001, s ; C. Cate, Le duel des deux..., s. 380; idem, La campagne..., s. 381; A. Castelot, La campagne de Russie 1812, Paryż 2000, s. 247; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne Był to detaszowany korpus dowodzony przez gen. mjr. Wasilija Iwanowicza Harpe a. 13 M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; Ph. Ségur, op. cit., s. 150; A. Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r., Gdynia 2006, s. 277; J. Le Coustumier, Le maréchal Victor, Claude Victor Perrin ( ), przedm. Th. Lentz, Paryż 2004, s. 195; J. P. Tarin, Le maréchal Victor. Loyal sous Napoléon, fidèle sous la Restauration, przedm. A. Alain Pigeard, Paryż 2006, s. 195; T. A Dodge, Napoleon s invasion of Russia, wstęp G. F. Nafziger, Londyn 2008, s. 234; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu. Rzecz o reorganizacji Wielkiej Armii Napoleona w listopadowe dni

8 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem Tymczasem po raz pierwszy w kampanii roku 1812 zdarzyło się, że regularna jednostka wojsk napoleońskich, dostatecznie uzbrojona i wyposażona w artylerię korpuśną skapitulowała przed Rosjanami. Było to tym bardziej dotkliwe, że dywizja gen. Baraguey d Hilliersa nie brała udziału w odwrocie spod Moskwy. Za klęskę 29 Dywizji Napoleon obwinił dowódcę, którego usunął ze stanowiska i odesłał do Francji 14. Oddziały zaś wchodzące w skład dywizji wcielił do reorganizowanych w Smoleńsku jednostek, które do twierdzy dotarły najpóźniej. Na opuszczone stanowisko gubernatora prowincji smoleńskiej został mianowany gen. Henryk Franciszek Charpentier, a na gubernatora Smoleńska gen. Henryk Antoni Jomini 15. Katastrofa brygady Augereau i wycofanie się sił gen. Baraguey d Hilliersa do Smoleńska sprawiło, że Rosjanie nieatakowani przez wojska napoleońskie mogli posuwać się traktem południowym przez Jelnię i przeciąć Napoleonowi drogę odwrotu za Dnieprem na południe od Smoleńska, czyli na Rosław, Mścisław i Mohylów 16. Negatywnie na położenie wielkiej armii w okolicach Smoleńska wpłynęła również sytuacja na południu, gdzie operowały siły napoleońskie pod dowództwem gen. lejtn. Karla Filipa ks. Schwarzenberga. Nie rozbił on rosyjskiej rezerwowej 3 Armii Zachodniej gen. Tormasowa i pozwolił jej na połączenie z armią adm. Pawła Wasilewicza Cziczagowa. Połączone armie rosyjskie pod ogólnym dowództwem Cziczagowa rozpoczęły ofensywę na południową część zaplecza wielkiej armii na departament miński. Nowa sytuacja ostatecznie zmusiła Napoleona do zmiany planów 17. Uznał on, że utrzymanie się u Bramy Smoleńskiej jest niemożliwe i zdecydował, że po zreorganizowaniu sił w Smoleńsku będzie wycofywał się na zachód, drogą na Orszę roku, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne 2013, z. 1, s. 68; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne Generał Ludwik Baraguey d Hilliers miał być we Francji oddany pod sąd. Zmarł jednak w drodze, w Berlinie 6 I 1813 r. 15 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 651; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 352; C. Cate, Le duel des deux..., s. 379; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 69; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 1299, k. 24; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s. 224; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem, Smoleńsk w okowach lodu..., s Gazeta Warszawska 1812, nr 97, s. 1830; nr 99, s. 1591; Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 335, k. 466, 468, J. H. Dąbrowski, Memoire concernant les opérations de la 17. division sous les ordres du gén., 23 VIII 28 XI 1812; Ph. Ségur, op. cit., s ; L. Jelski, Marsze i działania korpusu polskiego w kampanii moskiewskiej Od Mohylowa do końca zaczepnej wojny, w: Pamiętniki polskie, t. 3, Paryż 1845, s. 77; K. Kołaczkowski, Wspomnienia jenerała, t. 1, Kraków 1898, s. 156; K. Kozłowski, Historya 1-go, potem 9-go pułku Wielkiego Księstwa Warszawskiego, Poznań 1887, s. 88; D. Chłapowski, Pamiętniki , t. 1, Poznań 1899, s. 132; idem, Szlakiem legionów, t. 1, Warszawa 1903, s. 144, 149; E. Sanguszko, Pamiętniki księcia , Kraków 1876, s. 112, 116; J. U. Niemcewicz, Pamiętniki , t. 1, Poznań 1874, s. 386; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 349; E. Jezierski, Bóg wojny Napoleon Bonaparte, Warszawa 1921, s. 77; R. Bielecki, Marszałek Ney, Warszawa 1998, s ; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s ; A. Muhlstein, Napoléon à Moscou, Paryż 2007, s. 247; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s ; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 13

9 ARTYKUŁY Liczył przy tym, że po przekroczeniu Berezyny zajmie pozycje na Litwie, gdzie zreorganizuje ocalałe jednostki wielkiej armii i przygotuje się do wojny z Rosją w roku Cesarz uważał, że korpusy ocalałe w wojnie roku 1812, wsparte przez posiłki z całej Europy i zwiększony pobór na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej pozwolą mu na rozpoczęcie działań wojennych z carem Aleksandrem I. Zdecydował o dalszym marszu przez Orszę, gdzie kierowały się siły korpusów naddźwińskich, z którymi zamierzał się tam połączyć. Napoleon rozkazał, aby korpusy liniowe: V gen. Józefa Zajączka, i VIII gen. Junota, które jako pierwsze dotarły do Smoleńska, rozłożyły się na biwak w pobliżu drogi na Rosław, Mścisław i Mohylów. Korpus polski został wysunięty daleko za przemieście mścisławskie. Cesarz liczył, że na Mścisław i dalej na Mińsk uda mu się skierować część sił wielkiej armii, przede wszystkim właśnie korpus polski. 9 listopada drogi na południowy zachód nie były jeszcze zajęte przez Rosjan 18. O wszystkim decydował czas. Napoleon musiał się spieszył, ponieważ wiedział, że jeżeli trakt południowy przez Medyń, Juchnów, Jelnię, Bałtutino i Lachowo będzie wolny dla Rosjan, to mogą oni obejść wielką armię w Smoleńsku. Problemem była nieobecność w Smoleńsku III Korpusu marsz. Neya ks. Elchingen, który osłaniał ustępujące wojska cesarza, i IV Korpusu wicekróla Włoch Eugeniusza de Beauharnais ks. Leuchtenberga i Wenecji. W Smoleńsku w ciągu zaledwie kilku dni Napoleon wykonał ogromną pracę organizacyjną. Od 9 do 12 listopada zreorganizował Gwardię oraz VIII i V korpusy liniowe. Utworzył korpus kawalerii oraz kolumny marszowe spieszonej kawalerii. Do regularnych formacji, które nie rozpadły się na trasie odwrotu od Wiaźmy do Smoleńska, włączył rzesze maruderów. Jednocześnie pułki wzmocnił oddziałami marszowymi będącymi w Smoleńsku. W połowie listopada w twierdzy było kilka tysięcy doskonale umundurowanych i uzbrojonych młodych rekrutów z Niemiec, Francji i Włoch. Zasilili oni wielką armię, dołączając bądź do pułków macierzystych, bądź tych, które wyznaczył im Napoleon. Szybkość działania cesarza wiązała się z obawą przed działaniami Rosjan, a zwłaszcza możliwością obejścia wielkiej armii traktem południowym 19. W Smoleńsku do 12 listopada reorganizacja nie objęła, tak jak zakładał Napoleon, wszystkich korpusów. Wieczorem 11 listopada Ney znajdował się daleko od twierdzy, a o wicekrólu Włoch Eugeniuszu de Beauharnais nie było wiadomości; podejrzewano nawet, że jego korpus został rozbity. Ruch wojsk rosyjskich przesądził o podjęciu decyzji marszu na zachód. Niewielkie lotne oddziały Kozaków atakowały wojska napoleońskie biwakujące pod Smoleńskiem 18 Biblioteka Polska w Paryżu, Papiery emigrantów. Litera K: Karol Otto Kniaziewicz gen., rkps 481-1, k. 48; C. Cate, La campagne..., s. 379; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 351; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu...; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s

10 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem już w nocy z 9 na 10 listopada. Czołowe oddziały armii Kutuzowa wyprzedziły wielką armię na drodze na Krasne, przecięły również trakt na południe od Smoleńska, udaremniając plan Napoleona przesunięcia linii operacyjnej na Rosław, Mścisław i Mohylów. Jednocześnie traktem jelneńskim postępowały masy kawalerii rosyjskiej, a za nimi siły podległe bezpośrednio Kutuzowowi. W awangardzie szła konnica II Korpusu Kawalerii gen. mjr. Teodora Karlowicza barona Korfa, a następnie piechota II Korpusu gen. lejtn. Zachara Dymitriewicza Ołsufiewa i VII Korpusu gen. lejtn. Mikołaja Mikołajewicza Rajewskiego 20. Przybycie Eugeniusza ostatecznie skłoniło Napoleona do opuszczenia miasta. Na specjalnie zwołanej naradzie w nocy z 11 na 12 listopada zarządził, że ze Smoleńska i okolicznych biwaków następnego dnia wymaszerują szczątki korpusów Poniatowskiego i Junota, Legii Nadwiślańskiej i spieszonej kawalerii. Następnie miały wyruszyć jednostki Starej i Młodej Gwardie, na czele z Napoleonem oraz dowódcą Młodej Gwardii marsz. Adolfem Mortierem ks. Treviso. Wicekról Eugeniusz otrzymał zadanie pozostania w Smoleńsku i zreorganizowania swoich oddziałów oraz uzupełnienia parku artylerii o działa znajdujące się w twierdzy. IV Korpus miał wymaszerować 15 listopada w godzinach rannych 21. Żołnierzom I Korpusu Davouta powierzono zadanie osłaniania Smoleńska do momentu przybycia korpusu ariergardy wielkiej armii. Napoleon planował, iż Davout wyjdzie ze Smoleńska, w porozumieniu z Neyem, w godzinach popołudniowych 15 listopada bądź rano dnia następnego. Ze względu na zadanie osłony głównych sił III Korpus w razie potrzeby miał zostać wzmocniony przez oddziały marsz. Davouta. Zaplanowano, że Ney opuści twierdzę smoleńską 16 bądź 17 listopada, po uprzednim wysadzeniu fortyfikacji i zniszczeniu dział, których wielka armia nie była w stanie zabrać ze względu na brak koni zaprzęgowych. Napoleon z Gwardią wyruszył ze Smoleńska 14 listopada wczesnym rankiem. Tego dnia wielka armia liczyła ok. 50 tys. żołnierzy, w tym 45 tys. piechurów i kawalerzystów (razem ze spieszonymi kawalerzystami). Pozostałe 5 tys. stanowili artylerzyści, saperzy, pontonierzy i służący w obsłudze parków 22. Wymarsz Gwardii spowodował w mieście rozruchy. Żołnierze Davouta i Eugeniusza, a także rzesze maruderów i urzędnicy administracji cywilnej 20 M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 356, 359; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., s. 134; Atlas des itinéraires, campagnes, opérations militaires de Pajol, général en chef, par le général de division comte Pajol, son fils ainé, t. 3, Paryż 1874, s. 50; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 134; H. Roos, Souvenirs d un médecin de la Grande Armée, tłum. M me Lamotte, Paryż 1913, s. 166; La guerre de Russie, przyg. do dr. A. Chuquet, Paryż 1912, s. 75; A. de Muralt, T. Legler, Bérésina. Souvenirs de la campagne de Russie de 1812, Neuchâtel Paryż 1942, s. 98; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 356; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s ; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne C. Clausewitz, The Campaign of 1812, Londyn 1992, s. 98; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii..., s. 231; J. O. Boudon, La France et l Europe de Napoléon, Paryż 2006, s. 264; D. de Villepin, op. cit., s. 276; G. F. Nafziger, op. cit., s. 305; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s

11 ARTYKUŁY rozpoczęli szturm na pozbawione straży magazyny. Podjęto masową grabież zgromadzonych w nich zapasów żywności. Plan Napoleona, aby żywność ocalałą przed grabieżą 12 listopada przekazać żołnierzom z korpusów liniowych, które dotrą do Smoleńska najpóźniej, został zaprzepaszczony. Cesarzowi zależało przede wszystkim na zaopatrzeniu w żywność wzmocnionej ariergardy wielkiej armii, czyli żołnierzy Neya. Pozwoliłoby to marszałkowi na przyspieszenie ewakuacji Smoleńska i zbliżenie się na trasie na Orszę do głównych sił wielkiej armii, które miał osłaniać 23. Błędem Napoleona było to, że podzielił wielką armię. Gdyby wymaszerował w jednej kolumnie, Kutuzow nigdy nie odważyłby się go zaatakować, nawet gdyby presja jego podkomendnych była jeszcze silniejsza. Tym samym Napoleon wraz z podległymi mu oddziałami pomaszerowałby nieatakowany przez regularne siły rosyjskie na zachód. Podział wielkiej armii spowodował, że Rosjanie uzyskali możliwość zniszczenia samodzielnie maszerujących na zachód trasą Smoleńsk Krasne. Wicekról Włoch Eugeniusz de Beauharnais został zatrzymany przez rosyjskie siły pod Merlinem nad Łośminą. Rosjanie całkowicie odcięli mu drogę na Krasne. Widząc swoją przewagę, zaproponowali Eugeniuszowi kapitulację. Wysłany jako negocjator płk Mikołaj Gieraszimowicz Kudaszew, dowódca Niżegorodskiego Pułku Piechoty z dywizji Paszkiewicza, oszukał wicekróla. Poinformował go bowiem, że Miłoradowicz ma 20 tys. żołnierzy, a Kutuzow z główną armią rosyjską znajduje się w pobliżu. W tym czasie Miłoradowicza nie było pod Merlinem nad Łośminą. Chociaż Rosjanie mieli przewagę, to jednak w walkach w pobliżu Merlino brak 12 Dywizji gen. mjr. Piotra Michajłowicza Kolubakina z VII Korpusu gen. Rajewskiego uniemożliwił całkowite rozbicie korpus Eugeniusza 24. Włochów uratował zmrok. Eugeniusz wyprowadził z matni pod Merlino ok. 4 tys. żołnierzy. Udało mu się to wyłącznie dzięki pomocy płk. Stanisława barona Klickiego, który brawurowym marszem przeprowadził ich pomiędzy obozowiskami i rosyjskimi forpocztami. Wychodzący ze Smoleńska IV Korpus liczył 23 L.-J. Gabriel, Historie de la vie militaire, politique et administrative du maréchal Davout, duc d Auerstaedt, prince d Eckmül (d apres les documents officiels), Paryż 1866, s. 387; R. E. P. Fezensac, Journal de la campagne de Russie en 1812, Paryż 1850, s ; E. Labaume, op. cit., s ; L. F. Lejeune, op. cit., t. 2, Paryż 1895, s ; Marbot, op. cit., s. 194; F. G. Hourtoulle, Ney. Le brave des braves, Paryż 1981, s. 117; A. Castelot, op. cit., s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s ; J. Le Coustumier, op. cit., s. 138; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 80; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 135; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s , 183; D. P. Buturlin, Historie militaire de la campagne..., s ; idem, Istorija naszestwija impieratora, t. 2, s ; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; R. Wilson, Narrative, s ; R. Wilson, Private Diary, s ; A. P. Jermołow, op. cit., s ; E. Labaume, op. cit., s ; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; C. Laugier, op. cit., s ; Ph. Ségur, op. cit., s ; Souvenirs de J.-R. Coignet..., s ; Marbot, op. cit., s ; C. Cate, Le duel des deux..., s. 380; idem, La campagne..., s. 381; A. Castelot, op. cit., s. 247; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 16

12 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem ok. 8 tys. żołnierzy. Eugeniusz stracił więc pod Merlino nad Łośminą blisko 50% żołnierzy, całą artylerię zrekonstruowaną w Smoleńsku oraz wszystkie tabory. Zginęły również tysiące maruderów i wszelkiego rodzaju oderwańców, których jednak dokładna liczba jest niemożliwa do ustalenia. W nocy z 16 na 17 listopada Eugeniusz ze szczątkami swojego korpusu dotarł do Krasnego 25. Dnia 16 listopada ze Smoleńska miał wymaszerować I Korpus marsz. Davouta. Napoleon planował, by siły I i III korpusów opuściły twierdzę razem, ale konflikt między obydwoma dowódcami pokrzyżował te zamiary 26. Marszałek Davout nieatakowany przez rosyjski IV Korpus dotarł do Korytni. Generał Ostermann-Tołstoj postępował bowiem zgodnie z rozkazem Kutuzowa i unikał kontaktu bojowego z wojskami napoleońskimi. Gdyby to on był dowódcą awangardy zamiast Miłoradowicza, wielka armia nie zostałaby zaatakowana ani pod Wiaźmą, ani też podczas operacji krasieńskiej. W Korytni Davout, aby uniknąć oskarżenia o pozostawienie ariergardy wielkiej armii bez wsparcia, pozostawił Neyowi 2 Dywizję gen. Stefana Ricarda. Z resztą sił liczących wówczas jeszcze 10 tys. żołnierzy, z czego większość stanowiła piechota, pomaszerował na Krasne. Marszałek zdawał sobie sprawę, że o losach jego korpusu zdecyduje następny dzień, tego dnia bowiem będzie musiał się przebijać przez siły Rosjan, które przecięły drogę do Krasnego 27. Napoleon po osiągnięciu Krasnego zorientował się, że musi poczekać na swoje ustępujące w kilku rzutach ze Smoleńska korpusy liniowe. Marsz na zachód bez najsilniejszych zgrupowań wojsk liniowych wicekróla Włoch oraz marszałków Davouta i Neya oznaczałby samounicestwienie wielkiej armii, zredukowanej 25 A. Thiers, op. cit., t. 7, s ; E. Labaume, op. cit., s. 357; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; C. Laugier, op. cit., s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 135; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s ; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 123; D. P. Buturlin, Historie militaire de la campagne..., s ; idem, Istorija naszestwija impieratora, t. 2, s ; Ph. Ségur, op. cit., s ; R. Wilson, Narrative, s ; idem, Private Diary of, s ; E. Labaume, op. cit., s. 357; C. Laugier, op. cit., s ; A. Bourgogne, Pamiętniki sierżanta, t. 1, Warszawa 1899, s ; P. Berthezène, op. cit., s ; A. de Muralt, T. Legler., Bérésina. Souvenirs de la campagne de Russie de , s. 99; C. Cate, Le duel des deux..., s. 382; idem, La campagne..., s. 381; A. Castelot, op. cit., s ; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; H. Lachouque, op. cit., s ; C. Oman, op. cit., s ; J. Thiry, La campagne de Russie, Paryż 1969, s ; H. A. L. Fisher, Napoleon, Londyn 1932, s. 202; M. Glover, A very slippery fellow..., s ; F. Beaucour, J. Tauber, L. Ivtichenko, La Bérézina. Une victorie militaire, Paryż 2006, s. 33; J. C. Damamme, Les soldats de la Grande Armée, Paryż 1998, s. 221; G. F. Nafziger, op. cit., s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s ; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne L. F. Lejeune, op. cit., t. 2, s ; H. Roos, Souvenirs d un médecin de la Grande..., s. 163, 166; F. Dumonceau, Mémoires du général comte, Bruksela 1960, s ; Ph. Ségur, op. cit., s ; G. J. B. Dufour, op. cit, s ; F. Hulot, Le maréchal Davout, Paryż 2003, s A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 657; L.-J. Gabriel, op. cit., s. 392; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 370; R. Bielecki, op. cit., s. 134; J. G. Gallaher, Żelazny marszałek. Biografia Ludwika M. Davouta, Gdynia 2000, s ; T. A. Dodge, op. cit., s. 245; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s. 235; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne... 17

13 ARTYKUŁY 1 1 Dywizja Młodej Gwardii gen. Henryk hr. Delaborde kawaleria gwardii 2 2 Dywizja Młodej Gwardii gen. Franciszek hr. Roguet 3 2 pułk szwoleżerów-lansjerów mjr Józef Du Bois 4 3 Dywizja Starej Gwardii gen. Filibert baron Curial 5 Legia Nadwiślańska gen. Michał hr. Claparéde 6 kawaleria korpuśna gen. Maria hr. Latour-Maubourg 7 I Korpus marsz. Ludwik Davout 8 VIII Korpus gen. Andoche Junot 9 IV Korpus wicekról Eugeniusz de Beauharnais 10 grupa gen. lejtn. Dymitra Władimirowicza ks. Golicyna 1 Dywizja Grenadierska gen. mjr Paweł Aleksandrowicz hr. Strogonow 3 Dywizja gen. lejtn. Piotr Pietrowicz Konownicyn 11 2 Dywizja Kirasjerska gen. mjr Ilia Michałowicz baron Duka 2 18 Legenda: 12 grupa gen. mjr. Grzegorza Władimirowicza barona Rosena 1 Dywizja Kirasjerów gen. lejtn. Mikołaj Iwanowicz Depreradowicz V Korpus Piechoty (gwardyjski) gen. lejtn. Mikołaj Iwanowicz Ławrow 13 grupa gen. piech. Michała Andriejewicza Miłoradowicza II Korpus Piechoty gen. lejtn. Zachar Dymitrewicz Ołsufiew VII Korpus Piechoty gen. lejtn. Mikołaj Mikołajewicz Rajewski II Korpus Kawalerii gen. mjr Teodor Karlowicz baron Korf IV Korpus Kawalerii gen. lejtn. Ilia Wasilewicz Wasilczikow 14 VI Korpus gen. piech. Dymitr Siergiejewicz Dochturow 15 VIII Korpus gen. lejtn. Michał Michajłowicz Borozdin 16 1 Dywizja Kirasjerów gen. lejtn. Mikołaj Iwanowicz Depreradowicz 17 punkty żandarmerii 18 3 pułk grenadierów pieszych płk- -mjr Ralf Tindal

14 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem właściwie do Gwardii. Napoleon postanowił zadziałać zaczepnie i uderzyć na wojska rosyjskie na płaskowyżu przed Krasnem, na trasie Katowo Krasne. Na lewe skrzydło skierował marsz. Mortiera z Młodą Gwardią. Po prawej stronie stanęła Stara Gwardia pod marsz. Franciszkiem Lefebvrem ks. Gdańska i cała kawaleria liniowa gen. Marii Latoura-Maubourga. Jazda tego ostatniego miała za zadanie, oprócz wsparcia Starej Gwardii, osłaniać drogę na Orszę. Jazda Gwardii pod marsz. Janem Bessièresem ks. Istrii została ustawiona na wysuniętej pozycji na lewej flance, wzdłuż Dniepru, tam, gdzie nocą przechodził Eugeniusz ze szczątkami swojego korpusu. Legia Nadwiślańska dowodzona przez gen. Claparéde a została skierowana na południe od Krasnego, aby od tej strony osłaniać wojska wielkiej armii. Artyleria napoleońska ustępowała rosyjskiej liczbą dział i koni zaprzęgowych. W rezultacie nie była w stanie manewrować w trakcie bitwy pod Krasnem, gdy pozycje wojsk napoleońskich dynamicznie się zmieniały 28. Cesarz uważał, że podstawą zwycięstwa będzie zdobycie Uwarowa. Zamierzał walczyć tak długo, aż maszerujące drogą Korytnia Krasne korpusy liniowe marszałków Davouta i Neya połączą się z walczącą pod jego osobistym dowództwem Gwardią. O ile I Korpus dotarł i włączył się do walki, o tyle III Korpus Neya był daleko w tyle. Walki od pierwszego momentu były ciężkie. Wielka armia pomimo przewagi Rosjan zdobywała nad nimi przewagę. Uwarowo zostało zdobyte, ale nie rozwiązało to sytuacji na południowej flance. Wyparty z dopalających się ruin miasteczka gen. Golicyn ustawił swoje działa i piechotę z III Korpusu gen. lejtn. Strogonowa tuż za Uwarowem i stamtąd rozpoczął ostrzał nowych pozycji Napoleona. Cesarz zdecydowany był zaatakować siły Golicyna, ale jego przygotowania przerwał kurier od gen. Claparéde a z informacją o ruchu wojsk rosyjskich dowodzonych przez gen. Tormasowa na Dobreję. Moment ten zdecydował o losach bitwy pod Krasnem. Napoleon zrozumiał, że dotychczasowe walki o Uwarowo doprowadziły tylko do strat, a jedynym wyjściem jest natychmiastowy odwrót. Pozostawanie bowiem na pozycjach na wschód od Krasnego groziłoby całkowitym odcięciem i zniszczeniem wielkiej armii. W zaistniałej sytuacji postanowił rozpocząć odwrót na zachód, pozostawiając III Korpus Neya na łasce Rosjan A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 656; C. Gervais, À la conquête de l Europe. Souvenirs d un soldat de l Empire, Paryż 2009, s. 250; F. M. Kircheisen, Napoleon I, t. 2, Katowice 1931, s. 212; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 365; S. Kirkor, Legia Nadwiślańska , Londyn 1981, s. 212; G. F. Nafziger, op. cit., s. 309; A. Pigeard, La Garde impériale , Paryż 2005, s ; A. Castelot, Napoléon, Paryż 2008, s A. Thiers, op. cit., t. 7, s ; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 136; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń..., t. 1, s ; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora, 19

15 20 ARTYKUŁY Wieść o ataku na Uwarowo zaskoczyła Kutuzowa. Dopiero informacja, że Napoleon osobiście poprowadził pułki do ataku na Uwarowo wyprowadziła go z błędnego mniemania, iż Krasnego bronią tylko tyłowe korpusy wielkiej armii, a sam cesarz Francuzów wyruszył dawno na Orszę i przekroczył już miejsce, w którym gen. Tormasow miał przeciąć drogę za zachód. Natychmiast rozkazał wstrzymać ruch wojsk gen. Tormasowa, czym ułatwił odwrót wojsk Wielkiej Armii spod Krasnego na Lady i dalej na Orszę. Decyzją tą ocalił wielką armię i Napoleona. Napoleon nie mógł wiedzieć jednak o decyzji Kutuzowa, dlatego po otrzymaniu informacji od gen. Claparéde a opracował nową strategię odwrotu. W pierwszym rzucie miała wycofać się Stara Gwardia, ale bez niedobitków 3 pułku grenadierów pieszych płk.-mjr. Ralfa Tindala, który otrzymał zadanie osłaniać, wraz z Młodą Gwardią gen. Franciszka hr. Rogueta, Krasne od strony Uwarowa. Następnie na Krasne miała się wycofać 5 Dywizja gen. Jana hr. Compansa. Zwolnione pozycje miał zająć wycofujący się z okolic Uwarowa gen. Józef baron Morand z pułkami swojej dywizji. Z marsz. Mortierem miała wycofywać się dywizja gen. Compansa, a zaraz po niej Kawaleria Gwardii marsz. Bessièresa. Osłonowe siły wielkiej armii miały wycofywać się w następującej kolejności: dywizja gen. Józefa baron Moranda, 3 Dywizja Stefana barona Gèrarda, z prawej flanki Młoda Gwardia gen. Rougeta wraz z Holendrami i Hesami, do których miał dołączyć detaszowany pułk fizylierów-grenadierów, kawaleria gen. Latour- -Maubourga osłaniająca gen. Rougeta, a w ariergardzie 4 Dywizja gen. Jana barona Friederichsa. Oderwanie się od armii rosyjskiej w bitwie pod Krasnem było zadaniem niezwykle trudnym i pochłonęło więcej ofiar niż dotychczasowe walki. Jedynie wymarsz Starej Gwardii z zajmowanych pozycji odbył się bez żadnych problemów. Było to możliwe tylko dlatego, że Napoleon chronił ją przed stratami bojowymi i w związku z tym nie miała bezpośredniego kontaktu bojowego z wojskami gen. Golicyna. Osłaniała ją Młoda Gwardia gen. Rougeta i pułki hesko- -darmsztadzkie. Wśród ogromnego zamętu, krzyków i przekleństw Gwardia przez Krasne pomaszerowała na Lady 30. s ; idem, Historie militiare de la campagne..., t. 2, s ; A. P. Jermołow, op. cit., s ; E. Labaume, op. cit., s ; C. Laugier, op. cit., s ; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; R. Wilson, Narrative, s ; idem, Private Diary, s ; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s ; R. Sołtyk, Napoléon en Mémoires historiques et militaires sur la campagne de Russie, Paryż 2006, s. 281; Ph. Ségur, op. cit., s ; P. Berthezène, op. cit., s ; A. Castelot, La campagne..., s. 247; C. Cate, La campagne..., s ; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s ; G. F. Nafziger, op. cit., s ; T. A. Dodge, op. cit., s. 246; C. Cate, Le duel des deux, s. 381; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii, s. 235; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne A. Thiers, op. cit., t. 7, s ; Korespondent Krajowy i Zagraniczny 1812, nr 99, s. 1591; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s ; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s ; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora, s ; idem, Historie militaire

16 R. W. Kowalczyk: Bitwa pod Krasnem W czasie odwrotu wielkiej armii gen. Miłoradowicz zdawał sobie doskonale sprawę, iż jest to świetny moment do ataku na ustępujące wojska Napoleona, rokujący nadzieję na rozbicie jego sił osłonowych. Pozostawał jednak pasywny, pozwalając pułkom armii cesarza Francuzów na odwrót na Krasne. Mimo zachęty ze strony generałów: Paszkiewicza, Rajewskiego i Ołsufiewa, nie zdecydował się na kolejny atak. Powstrzymywał go rozkaz Kutuzowa, który pchnął do niego aż kilku kurierów, aby nie atakował wojsk napoleońskich. Podobny rozkaz otrzymali również generałowie Tormasow i Golicyn. Tym samym Napoleon otrzymał szansę na oderwanie się bez większych strat od sił rosyjskich. Generał Tormasow natychmiast zastosował się do polecenia głównodowodzącego. Zawrócił z drogi na Dobreję, czym umożliwił Napoleonowi wyrwanie się z okrążenia, do którego mimowolnie doprowadził Kutuzow. Podobnie postąpili i gen. Miłoradowicz, i gen. Golicyn. Na przeszkodzie planom Kutuzowa stanął jednak gen. piech. Bennigsen, oburzony postawą głównodowodzącego. Udał się na pozycje zajmowane przez gen. Golicyna i zażądał od niego, aby natarł na Młodą Gwardię gen. Rougeta, osłaniającą ustępujące wojska wielkiej armii od strony Uwarowa. Generał Golicyn bez większych oporów uległ, tym bardziej że sam był zwolennikiem kontynuowania walki z wojskami Napoleona. Rozkazał wprowadzić do walki piechotę gen. Strogonowa. Na ustępującą Młodą Gwardię uderzyli jegrzy z 21 pułku oraz Rewelski Pułk Piechoty płk. Żełwinśkiego i Murowski Pułk Piechoty płk. Drizena 2 z 3 Dywizji gen. Konownicyna. Stara Gwardia z Napoleonem po opuszczeniu pola walki pod Uwarowem i przebiciu się przez Krasne maszerowała bardzo szybko. Jednocześnie cesarz skierował do marsz. Mortiera rozkazy, aby również przyspieszył marsz podległych mu pułków oraz nakazał wycofującej się z Krasnego 4 Dywizji gen. Friederichsa w miarę szybkie oderwanie się od sił generałów: Strogonowa, Bennigsena i Miłoradowicza. Marszałek Mortier rzetelnie wykonał nakazane mu przez Napoleona zadanie i wysłał do gen. Friederichsa oraz do dowódcy ostatniego pułku Młodej Gwardii znajdującego się przed Krasnem (do fizylierów-grenadierów) kilkunastu kurierów z rozkazami, aby jak najszybciej oderwali swoje oddziały od nieprzyjaciela. Ruchy sił rosyjskich groziły całkowitym odcięciem, a tym samym zagładą pozostałych czterech pułków cesarskich broniących się za Krasnem. Ze względu na silny nacisk wojsk rosyjskich i ich druzgocącą przewagę, wykonanie rozkazu Napoleona okazało się niemożliwe. W tym czasie na całej dotychczasowej linii obrony żołnierze napoleońscy z formacji artyleryjskich masowo porzucali działa. Baterie, które nie wycofały się de la campagne..., t. 2, s ; A. P. Jermołow, op. cit., s ; L.-J. Gabriel, op. cit., s ; E. Labaume, op. cit., s ; C. Laugier, op. cit., s ; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; R. Wilson, Narrative, s ; idem, Private Diary, s ; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s ; Ph. Ségur, op. cit., s ; A. Castelot, La campagne..., s. 247; C. Cate, La campagne..., s ; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s ; G. F. Nafziger, op. cit., s

17 22 ARTYKUŁY z Napoleonem, były skazane na zniszczenie. Brakowało zarówno koni zaprzęgowych, jak również czasu niezbędnego na ich wprzęgnięcie i na odwrót. Po przełamaniu obrony Młodej Gwardii artylerzyści w panice uciekali na Krasne, niejednokrotnie wykorzystując do tego ocalałe konie zaprzęgowe. Jedynie w centrum napoleońskiego ugrupowania, od strony Uwarowa, kanonierzy niemal do końca ostrzeliwali z dział nacierających Rosjan. Ustępujace oddziały napoleońskie pozbawione wsparcia artyleryjskiego ponosiły duże straty. Rosjanie atakowali niemal na każdym odcinku. Mieli nie tylko przewagę liczebną, ale i wsparcie bardzo sprawnie przemieszczającej się artylerii. Liczne rosyjskie działa (w znacznym stopniu zdobyczne) sunęły na saniach za Rosjanami, a ich artylerzyści potrafili je błyskawicznie ustawić na wszelakich pozycjach. Gdy gen. Rouget z Młodą Gwardią próbował zatrzymać natarcie gen. Golicyna, nastąpiła zmiana sytuacji na lewej flance napoleońskiej i w centrum. Miłoradowicz zgodnie ze stanowczym i wielokrotnie mu dostarczanym rozkazem Kutuzowa pozwolił marszałkom Mortierowi i Bessièresowi oraz gen. Compansowi oderwać się od pozycji zajmowanych przez korpusy generałów Rajewskiego i Ołsufiewa. Widząc wzmożony ostrzał artylerii generałów Strogonowa i Konownicyna, postanowił jednak okazać niesubordynację. Nie zważając na rozkazy głównodowodzącego, zdecydował się zaatakować pozycje napoleońskie w chwili, gdy na trasę do Krasnego wycofywały się już pułki z korpusu marsz. Davouta. Natarcie gen. Miłoradowicza przeprowadzone siłami pięciokrotnie większymi doprowadziło do załamania pozycji zajmowanych przez 3 niepełne dywizje marsz. Davouta. Pomimo przewagi Rosjan walczącym o życie wiarusom udało się odeprzeć natarcia wojsk gen. Miłoradowicza, co umożliwiło siłom marsz. Davouta odwrót na Krasne pod silnym ogniem rosyjskich baterii. Okolice Krasnego przedstawiały przygnębiający widok. Pełno było tam rozbitych wozów, furgonów, ambulansów, zastygłych ludzkich trupów i ciał koni. W miasteczku pozostali tylko ranni żołnierze i nieliczni chorzy oderwańcy, a także grupka kobiet. Dzielne niewiasty, nie zważając na własny los, zdecydowały się opiekować rannymi. Liczyły, że Rosjanie okażą łaskę zarówno rannym, jak i ich opiekunkom A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 660; Korespondent Krajowy i Zagraniczny 1812, nr 99, s. 1591; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s ; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s ; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń, t. 1, s ; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora, s ; idem, Historie militaire de la campagne..., t. 2, s ; A. P. Jermołow, op. cit., s ; Combe, Mémoires du colonel , Paryż 2006, s. 155; E. Labaume, op. cit., s ; C. Laugier, op. cit., s ; L. Griois, op. cit., t. 2, s ; R. Wilson, Narrative, s ; idem, Private Diary, s ; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s ; Ph. Ségur, op. cit., s ; A. Castelot, La campagne..., s ; C. Cate, La campagne..., s ; G. J. B. Dufour, op. cit., s ; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s ; P. Charrier, Le maréchal Davout, Paryż 2005, s. 533; G. F. Naf-