DOBRE PRAKTYKI Z REALIZACJI STRATEGII WOLNYCH I OTWARTYCH IMPLEMENTACJI

Transkrypt

1 DOBRE PRAKTYKI Z REALIZACJI STRATEGII WOLNYCH I OTWARTYCH IMPLEMENTACJI 1

2 Niniejsza publikacja jest krótkim podsumowaniem trzyletnich, intensywnych działań nad wypracowaniem, wdrażaniem i testowaniem w polskich szkołach innowacji edukacyjnej pn. Strategia Wolnych i Otwartych Implementacji (SWOI). Znaleźć tu można syntetyczny opis tego, co najlepsze i najcenniejsze w Strategii a więc rozwiązania godne polecenia. Są też opinie uczestników zajęć, jakie od 2011 roku odbywały się w formie kół zainteresowań. Przedstawione refleksje nauczycieli i uczniów mogą inspirować, pobudzać do działania i pozwolić inaczej spojrzeć na pozalekcyjne zajęcia informatyczno-mechatroniczne (infotechniczne). Mamy nadzieję, że zastosowane w Strategii rozwiązania na trwałe wpiszą się w praktykę edukacyjną i coraz szerzej włączane będą w nurt edukacji w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Dobre praktyki to opisy spostrzeżeń z realizacji proponowanej SWOI i doświadczeń zdobytych podczas jej testowania w szkołach. Oprócz założeń koncepcyjnych i zaleceń metodycznych, ukazano tu także niektóre metody rozwiązywania potencjalnych problemów przy wdrażaniu Strategii. Przedstawiono różne aktywności oraz motywacje użytkowników i odbiorców innowacji, które mogą być wzorcowymi i godnymi naśladowania. 2

3 Geneza Strategii Diagnoza sytuacji problemowej na III i IV etapie edukacji pod kątem niedostatków zajęć informatycznych i technicznych przeprowadzana była już w 2010 roku. Wskazała ona na konieczność wypracowania takiej Strategii edukacyjnej, która przygotowywałaby młodzież do wyboru kierunków infotechnicznych, umożliwiających późniejsze wejście na chłonny w tych dziedzinach rynek pracy. Do sierpnia 2011 roku trwały intensywne prace nad opracowaniem pierwszej wersji jednego z głównych elementów Strategii, tj. Programu nauczania-uczenia się infotechniki. W tym celu podjęto współpracę z praktykami i teoretykami z kadrą akademicką największych polskich uczelni i z nauczycielami informatyki, których zadaniami były: charakterystyka polskiego systemu szkolnictwa; określenie potrzeb nauczycieli w zakresie programów nauczania infotechniki; ustalenie potrzeb i oczekiwań uczniów co do sposobu realizacji zajęć w szkołach. W diagnozie i koncepcji działań naprawczych zdiagnozowanego obszaru uwzględniono również oczekiwania pracodawców. Założenia Strategii SWOI to innowacyjne przedsięwzięcie edukacyjno-społeczne, które po gruntownym zweryfikowaniu jego efektów w szkolnej rzeczywistości, jest w pełni gotowe do włączenia w nurt edukacji. Ma ono na celu: zainteresowanie uczniów i uczennic specjalnościami informatyczno-technicznymi oraz wczesne formowanie kompetencji, kluczowych dla gospodarki opartej na wiedzy. W Strategii zaprojektowano taki rodzaj zintegrowanych działań, które formują względnie trwałe cechy uczniów i uczennic, tj.: uzdolnienia i umiejętności infotechniczne, świadomość celów, pożądane postawy, uznawane idee i wartości. Wczesne, systematyczne, protechniczne ukierunkowanie uczniów jest warunkiem nadążania za szybko postępującym rozwojem nowych technologii i skutecznym środkiem zapobiegającym wykluczaniu się jednostek z udziału w życiu społeczeństwa cyfrowego. W Strategii chodzi o uruchomienie naturalnych zasobów uczniowskiego dążenia do osiągania satysfakcji, do sięgania po novum, a w ślad za tym do wykazania się pomysłowością w kreowaniu czegoś efektownego. Jeśli taka aktywizacja ucznia czy uczennicy zakończy się sukcesem, to jej pochodną będą głębsze rezultaty, tj.: współuczestnictwo w tworzeniu innowacji, uformowanie konstruktywnego stylu bycia, wyrobienie efektywnego sposobu uczenia się poprzez własną twórczość. Implementacje jako środki-metody Strategii W Strategii kluczowym pojęciem jest implementacja, która daje SWOIstą bazę do działań edukacyjnych, gdyż w dziedzinie infotechniki jest jednocześnie środkiem i metodą 3

4 dydaktyczną. W zależności od kontekstu, sens implementacji definiuje się na trzy sposoby: 1. jako twórczy proces poszukiwania środków, które umożliwiłyby osiągnięcie wyznaczonych celów; 2. jako czynność opracowywania rozwiązań informatycznych, algorytmów, modeli i obiektów abstrakcyjnych oraz faza realizacji intelektualnych wytworów programistycznych, elektronicznych lub mechatronicznych; 3. jako wytwór zrealizowany i funkcjonujący w ściśle określonym środowisku, np.: program, procedura, moduł, układ, interfejs, sterownik, aplikacja użytkowa lub system, a także grafika lub multimedia. W kontekście SWOI implementacje są: sposobami twórczej samorealizacji i rezultatami twórczości własnej lub zespołowej; narzędziami pobudzania zainteresowań i wskaźnikami poziomu aktywności uczniów; narzędziami do udziału w podejmowaniu decyzji podczas realizacji zadań; nośnikami transferu wiedzy i umiejętności z dziedzin informatyczno-technicznych; środkami formowania umiejętności dialogu społecznego oraz sztuki negocjacji; działaniami w pełni dobrowolnymi i dziełami całkowicie otwartymi dla innych. Struktura publikacji opisującej Strategię Strategia jest szczególną formą propozycji treści i metod realizacji zajęć pozalekcyjnych, wykraczającą poza ramowe Programy nauczania i Podstawę programową kształcenia ogólnego. W koncepcji tej połączono w efektywny sposób tradycyjne i nowatorskie teorie pedagogiczne z praktyką edukacyjną. Ze względu na potrzebę dokładniejszego opisania rzadziej stosowanych przez nauczycieli metod, przygotowano dwutomową publikację, w której osobno ujęto definicje i aspekty ogólnodydaktyczne, a osobno szczegóły metodyczne i techniczne realizacji zajęć. Treści publikacji uporządkowane są w następującej strukturze: TOM I Strategia nauczania-uczenia się infotechniki Część I: Idee studium definicyjne Rozdziały: Socjalizacja a wychowanie; Respekt wzajemny szacunek; Aktywizacja; Partycypacja; Twórczość; Wolność i otwartość; Dialog i negocjacje; Implementacja. Część II: Taktyka studium dydaktyczne Rozdziały: Konstruktywizm, behawioryzm, redukcjonizm; Tworzenie programu nauczania dla kół zainteresowań; Doskonalenie kadr do prowadzenia kół zainteresowań; Edukacja pozalekcyjna w ramach kół infotechnicznych; Otwarte projekty zespołowe metoda aktywizacji uczniów; Edukacja pozaszkolna w Internecie; e-portfolio dokumenta- 4

5 cja osobistego dorobku ucznia. TOM II Program nauczania-uczenia się infotechniki Część I: Realizacja studium metodyczne Rozdziały: Geneza i zawartość Programu nauczania-uczenia się infotechniki; Metodyka realizacji kół zainteresowań IT i taksonomia efektów; Konspekty-scenariusze realizacji kół zainteresowań IT (opracowane wg stopnia zaawansowania zajęć); Ocenianie realizacji kół zainteresowań IT i ewaluacja efektów. Część II: Narzędzia i wytwory studium infotechniczne Rozdziały: Wolne i otwarte oprogramowanie oraz licencje; Serwis edukacyjno-społecznościowy e-swoi; Szkolny Remiks Ubuntu środowisko pracy; Instrukcja korzystania z modułu-interfejsu Arduino; Implementacje do realizacji na kołach zainteresowań IT; Płyta z narzędziami i wytworami implementacyjnymi. Elementy innowacji w Strategii Skuteczność edukacyjna Strategii wynika z różnic między proponowaną taktyką i metodyką zajęć pozalekcyjnych, a tradycyjnymi sposobami realizacji kół zainteresowań. Dzięki tym różnicom, uczestnicy zajęć w ramach Strategii mają możliwość nie tylko uczenia się czegoś nowego, odmiennego niż na lekcjach, lecz mogą także bez przeszkód formalnych i technicznych kontynuować samokształcenie w domu. W tabeli wykazano zasadnicze elementy innowacji. Dominuje na tradycyjnych kołach zainteresowań IT Organizowanie kół jedynie dla uczniów, którzy wykazują predyspozycje, bez szerszej promocji pożytków płynących z tej formy zajęć. Aktywizacja i doskonalenie jednostek uzdolnionych kierunkowo. Nastawienie na osiąganie głównie celów poznawczych i umiejętności (wiedza episteme i techne) Taksonomia celów ogólnych ABC, wyznaczająca poziomy zapamiętania, zrozumienia i zastosowania. Zaprogramowany na realizację celów styl prowadzenia zajęć. Ocenianie sprawdzające osiąganie celów założonych w planie kół. Tworzone ad hoc narzędzia oceniania jakości zajęć i ewaluacji efektów. Poszukiwanie pomysłów na treści i zadania, tworzenie własnych lub dobieranie udostępnionych konspektów o niespójnych strukturach. Zalecane w innowacyjnej realizacji kół zainteresowań IT Aktywna forma zainteresowania dziedziną infotechniczną i nabór na koła szerszej rzeszy uczniów, poprzez prezentację promocyjno-rekrutacyjną z elementami quizu. Aktywizacja i wczesne ukierunkowanie grup wymagających wsparcia. Formowania bardziej trwałych cech kierunkowych, wolicjonalnych, świadomości i postaw (wiedza phronesis, metiers i know how) Taksonomia dedykowana na potrzeby kół, z harmonizowaniem efektów poznawczych, doznaniowych i czynnościowych. Adaptacyjny styl prowadzenia zajęć, nastawiony na realne możliwości. Ocenianie rzeczywiste działań i efektów bieżących (wytworów) oraz odroczonych (e-portfolio, dystansowe pomiary zmian cech). Standaryzowane narzędzia oceniania jakości zajęć i ewaluacji efektów. Stosowanie przetestowanego, kompleksowego pakietu konspektów w układzie alternatywnych modułów i bloków do wyboru przez trenera. 5

6 Stosowanie systemów operacyjnych, narzędzi, instrukcji i materiałów dydaktycznych, obwarowanych zamkniętymi licencjami, co utrudnia możliwość kontynuacji samokształcenia w domu. Założenia klasycznej metody projektu, w której dopuszczalny jest brak założonych rezultatów i ew. kontynuacja na kolejnych zajęciach. Zadania polegają na rozwiązywaniu problemów algorytmicznych, informatycznych, matematycznych bądź rzadziej mechatronicznych. Implementacje wykorzystują w kodzie wypracowane algorytmy, są przykładami zastosowań funkcji, procedur i instrukcji danego języka. Większość operacji na obiektach abstrakcyjnych. Tendencje do nadmiernego czasowo, wyłącznie werbalnego wprowadzania w tematykę zajęć i w treść zadań do wykonania. Pełne wyjaśnianie wszystkiego, co z punktu widzenia nauczyciela należałoby przedstawić uczniom. Nadmiarowe treści zajęć, co skutkuje nieefektywnym zagospodarowaniem czasu zajęć pozalekcyjnych. Podpowiadanie lub podawanie gotowych rozwiązań takich problemów, jakie powinny być z niewielkim wsparciem pokonane przez ucznia. Przewaga pojęciowego sterowania czynnościami uczniów. Programowanie imperatywne tworzenie implementacji głównie poprzez czysto tekstowe pisanie kodu źródłowego. Uczenie się programowania jako od razu próba pisania kodu źródłowego, zamiast najpierw czytania kodu ze zrozumieniem. Ciągłe w toku zajęć oddziaływania nauczycieli, a zbyt rzadkie pozostawienie uczniom swobody w ich procesach myślowych. Wdrażanie do rozwiązywania zadań na potrzeby własnego rozwoju. Lokalna współpraca i transfer wiedzy. Formy stacjonarne zajęć, wzbogacane rozproszonymi zasobami Internetu. Przekazanie mobilnego, wolnego i otwartego systemu z dedykowanym pakietem narzędzi, źródłami, instrukcjami i materiałami dydaktycznymi, z możliwością ich doskonalenia i nieograniczonego wykorzystywania. Metoda kompletnych dzieł, która zakłada działającą implementację jako konieczny rezultat każdej jednostki zajęciowej. Zadania polegają na tworzeniu w pełni funkcjonalnych implementacji (gry, animacje, prezentacje, układy pomiarowe, interfejsy). Implementacje ułatwiają zrozumienie poprzez wizualizację na ekranie efektów realizacji danego algorytmu, funkcji, procedury lub instrukcji. Przejście od reprezentacji enaktywnych i ikonicznych do abstrakcji. Skondensowana zajawka wizualna, działaniowa, ew. słowna, pełniąca rolę zwiastuna tematyki i przybliżająca istotę zadań do wykonania. Redukcja objaśnień, sprowadzona głównie do odpowiedzi na pytania inicjowane przez uczniów (responsywność). Szybkie przemykanie przez treść, z celowym niedostatkiem informacji możliwych do pozyskania samodzielnego (zapping). Wspieranie niewyręczające, np. pytania naprowadzające na podjęcie właściwej decyzji i rozwiązania problemu przez ucznia (inquiring). Przewaga czynnościowego kształtowania pojęć. Programowanie wizualne tworzenie implementacji w środowisku GUI poprzez wykorzystanie gotowych kontrolek (widżetów). Uczenie się programowania najpierw poprzez czytanie kodu, później uzupełnianie luk bądź modyfikację i na końcu próba tworzenia kodu (odpowiednik strategii glottodydaktycznej). Stopniowe redukowanie w toku zajęć interakcji z trenerem i z grupą na rzecz pełnego zanurzenia się w procesie twórczym (immersja). Wdrażanie do upowszechniania i dokumentowania swych osiągnięć w e-repozytorium i e-portfolio. Ogólnopolska współpraca i transfer wiedzy. Integracja formy stacjonarnej z samokształceniem zdalnym poprzez funkcjonalności i zasoby dedykowanej platformy e-swoi.pl. 6

7 Testowanie Strategii Proces testowania miał na celu ocenę funkcjonowania Strategii wraz z jego obudową w szkolnej rzeczywistości. W tym zakresie od września 2011 do stycznia 2012 roku, testowano wstępną wersję prototypu w wybranych szkołach. Po tym okresie, zgodnie z przeprowadzanymi badaniami dotyczącymi działania Strategii w praktyce, dokonano modyfikacji i optymalizacji materiałów dydaktycznych. Następnie od lutego 2012 aż do końca 2012 roku, testowano poprawiony prototyp, uwzględniający konieczne zmiany. Po okresie gruntownego testowania prototypu w dwóch etapach, opracowano finalną wersję Strategii, którą testowano w ramach III etapu działań testowych od lutego 2013 do grudnia 2013 roku. Strategia, co potwierdziły późniejsze badania, okazała się cennym, skutecznym i przydatnym materiałem nauczania-uczenia się infotechniki w szkołach. Przygotowanie i testowanie SWOI w przedziale czasowym Rok szkolny 2011/ / /14 I semestr (zimowy) 2011 II semestr (letni) 2012 III semestr (zimowy) 2012 IV semestr (letni) 2013 V semestr (zimowy) 2013 Etap przygotowawczy i wypracowanie prototypu Wstępne testowanie prototypu Testowanie prototypu Testowanie produktu finalnego Łącznie od września 2011 do końca 2013 roku testowano Strategię w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z terenu województwa wielkopolskiego, zachodniopomorskiego i lubuskiego, przy czym 210 szkół wzięło udział w ciekawych prelekcjach mających charakter informacyjno-rekrutacyjny, a 110 szkół realizowało Program nauczania-uczenia się infotechniki na zajęciach pozalekcyjnych. [infografika] Liczba szkół uczestniczących w testowaniu SWOI podczas prelekcji informacyjno-rektutacyjnych, z podziałem na województwa woj. wielkopolskie: 137 woj. lubuskie: 31 woj. zachodniopomorskie: 42 Liczba szkół uczestniczących w testowaniu SWOI podczas kół zainteresowań, z podziałem na województwa woj. wielkopolskie: 64 woj. lubuskie: 20 7

8 woj. zachodniopomorskie: 26 Strategię testowano z udziałem aż 6951 uczniów, w tym ponad ¼ stanowiły uczennice. Łącznie przeprowadzono 420 godzin prelekcji oraz 2640 godzin zajęć w formie kół zainteresowań, w ramach których uczestnicy poznawali m.in.: Wolne i otwarte oprogramowanie, środowiska i języki programowania, takie jak: Scratch, Lazarus, FreePascal, Python, C++, HTML, PHP, Java oraz mechatroniczne moduły-interfejsy Arduino. Ocena realizacji i doskonalenie Strategii Wypracowanie innowacyjnej Strategii edukacyjnej jest procesem złożonym. Wymaga nie tylko stworzenia koncepcji, ale też sprawdzenia, czy proponowane rozwiązanie jest skuteczne w praktyce. Zgodnie z zasadą edukacyjnych programów, Strategia w trakcie testowania przeszła procedurę cyklicznego oceniania i walidacji. Weryfikacji poddane zostały idee, metody i treści, w tym Program nauczania-uczenia się infotechniki oraz obudowa dydaktyczna, tj. konspekty-scenariusze i implementacje/wytwory a także Platforma edukacyjno-społecznościowa e-swoi.pl. Zachodzące podczas testowania Strategii działania trenerów i uczniów oceniali nauczyciele-opiekunowie kół, wypełniając Arkusze obserwacji. Ponadto opiekunowie oraz trenerzy wypełniali Protokoły formatywne, w których oceniali jakość kluczowych elementów zajęć. Na podstawie tych wskaźników prowadzono szczegółowe analizy wytyczające sposoby doskonalenia Strategii. Scalenie odpowiednich wskaźników umożliwiło wizualizację efektów doskonalenia kolejnych wersji Programu nauczania-uczenia się, co widoczne jest na wykresie w przyrostach wartości ocen. Charakterystyki te uzyskano na podstawie 996 Arkuszy obserwacji oraz 2004 Protokołów formatywnych zebranych w latach (wykresy do opracowania przez grafika) 8

9 Doskonalenie Programu nauczania-uczenia się Przyrosty względne ocen z testowania jakości w % Dla łatwiejszych porównań, pierwotne poziomy ocen z badań pilotażowych wersji wstępnej wystandaryzowano, odnosząc do nich wyrażone procentowo przyrosty ocen prototypu i produktu finalnego. Dostrzec można wyraźną poprawę czterech czynników świadczących o udoskonaleniach materiału edukacyjnego. Wyjaśnić tu należy, że te przykładowo wybrane czynniki są kumulacją ocen wszystkich nauczycieli-opiekunów i trenerów, którzy brali udział w testowaniu danej wersji rozwojowej. Są więc wypadkową wielu wskaźników wartościowania. Najbardziej poprawiła się Ocena jakości modułów, która wyznacza wartość koncepcji jednostek dydaktycznych o różnych poziomach trudności. Wzrosła również Ocena przebiegu zajęć, do czego przyczyniło się dodatkowo nabieranie wprawy przez trenerów w kolejnych cyklach zajęć. Ocena Atrakcyjności dla uczniów formułowana była przez nauczycieli i trenerów na podstawie postrzeganych reakcji uczniów. Pośrednio świadczy więc ona o coraz lepszym przyjmowaniu tematyki i zadań realizowanych przez uczestników zajęć. Ocena Aspektów dydaktycznych przyrosła mniej, co zrozumiałe, gdyż kwestie dydaktyczne i metodyczne już od samego początku były oceniane bardzo wysoko. Ewaluacja i ocena efektów Strategii Proces ewaluacji efektów testowania Strategii, w tym Programu nauczania-uczenia się, miał zupełnie inne od tradycyjnych cele. Nie chodziło o sprawdzanie przyrostu wiedzy 9

10 specjalistycznej (która dla większości początkujących była znaczna), lecz o badanie zmian bardziej trwałych postaw i cech wolicjonalnych, które decydują o dalszym, systematycznym samorozwoju uczniów. Głównym celem jest bowiem to, aby uczniowie liczniej wybierali w przyszłości kierunki studiów informatycznych i mechatronicznych. Do badania przemian osobowościowych wykorzystano Ankietę ewaluacyjną dla uczniów. Przeprowadzano trzykrotne pomiary tych samych uczniów: na pierwszych zajęciach, na ostatnich zajęciach oraz po upływie 3 miesięcy od ukończenia zajęć. Analiza licznych zasobów danych umożliwiła optymalizację oddziaływań trenerów, a wnioski formatywne zostały uwzględnione w wypracowaniu optymalnej metodyki realizacji kół zainteresowań infotechnicznych. Poniższy wykres jest wizualizacją różnej dynamiki zmian cech uczniów w zależności od oddziaływania na uczniów i uczennice kolejnych wersji Strategii. Widoczne zmiany to efekt syntezy 24 wskaźników skali pomiarowej, z kompletów ponad 1660 Ankiet zebranych od uczniów w latach Formowanie Kultury infotechnicznej uczniów Przemiany względne cech z ewaluacji efektów w % Zmiany pomiędzy pierwszym i drugim pomiarem świadczą o efektach oddziaływania 10

11 konkretnej wersji Programu (pilotażowej, prototypu lub produktu finalnego), jakiej poddane były dane grupy uczniów. Już wykorzystanie prototypu dało istotne statystycznie, znaczące przyrosty. Jeszcze silniejsze efekty wzrostu dało oddziaływanie na uczniów i uczennice Strategią w wersji finalnej. Dalsze zmiany po trzech miesiącach wynikają z uruchomionego procesu samokształcenia, przy czym w fazie pilotażu nie udało się uzyskać pozytywnego efektu pracy własnej ze wsparciem Serwisu e-swoi, gdyż w początkowym okresie nie miał on jeszcze pełnej funkcjonalności. W późniejszych oddziaływaniach udoskonalonymi wersjami Programu nauczania-uczenia się i Serwisu można dostrzec, że zainicjowany proces formowania cech uczniów daje także efekty odroczone dalszych przyrostów. Wyrażone procentowo zmiany poziomów prezentują wartość pewnej cechy ogólnej, która nazwana jest tu Kulturą infotechniczną. Składają się na nią: komponenty rozwoju świadomości przedmiotowej i sfery emocjonalno-motywacyjnej, sprzyjające postawy oraz wola dalszego kształcenia w dziedzinie infotechniki. Dynamika pozytywnych zmian tych cech poznawczych, doznaniowych i działaniowych ma bezpośredni związek z formowaniem tak bardzo pożądanych obecnie kompetencji społecznych. Wolne i otwarte oprogramowanie oraz licencje w Strategii Jednym z narzędzi wykorzystywanych podczas zajęć w ramach Strategii jest przygotowana do tego celu dystrybucja Linuksa pn. Szkolny Remiks Ubuntu. Jest to autonomiczne środowisko cyfrowe, będące w pełni funkcjonalnym systemem operacyjnym z wszelkimi niezbędnymi aplikacjami użytkowymi i wspierającymi proces programowania. Remiks udostępniony jest jako wolne i otwarte oprogramowanie, będące z fundamentalnego założenia przeciwieństwem oprogramowania zamkniętego. Oprogramowanie odgrywa coraz poważniejszą rolę w naszym życiu: w pracy, edukacji, rozrywce i w innych obszarach aktywności. Ułatwia realizację wielu zadań oraz jest niezbędnym elementem dzisiejszej edukacji. Niestety, korzystanie z oprogramowania zamkniętego ogranicza wolność jego użytkowników na mocy licencji nie wolno zajrzeć w kody źródłowe takiego oprogramowania, aby zrozumieć, jak ono działa; nie wolno programu udostępnić znajomym, rodzinie czy współpracownikom. Te ograniczenia są szczególnie dotkliwe w procesie edukacji, której nieodzownym elementem jest dzielenie się wiedzą, doświadczeniami i umiejętnościami. Jak dzielić się umiejętnością korzystania z narzędzia, jeśli nie ma się możliwości udostępnienia tego narzędzia? Jak uczyć nowe pokolenia informatyków i mechatroników, nie dając im możliwości zrozumienia, jak działają programy wykorzystywane na zajęciach? Wolne i otwarte oprogramowanie nie narzuca wspomnianych ograniczeń. Wręcz przeciwnie jego twórcy zachęcają do dzielenia się nim i wspólnego ulepszania kodów źródłowych. Wolne i otwarte oprogramowanie tworzone od ponad 30 lat, zarówno przez pasjonatów jak i duże firmy, używane jest w biznesie, nauce, administracji państwowej na ca- 11

12 łym świecie, również w Polsce. Jako szczególny utwór w Prawie autorskim i prawach pokrewnych jest licencjonowane, ale w przeciwieństwie do oprogramowania zamkniętego jest oparte na tzw. liberalnych licencjach. Gwarantują one każdemu użytkownikowi cztery wolności: 1. wolność uruchomienia w dowolnym celu; 2. wolność modyfikacji i ulepszenia (w tym zbadania i zrozumienia, jak program działa); 3. wolność rozpowszechniania; 4. wolność rozpowszechniania własnych zmodyfikowanych wersji. Cztery wolności użytkowników oprogramowania są kluczowe zwłaszcza w kontekście edukacyjnym oznaczają bowiem, że nauczyciele mogą bez przeszkód i bez ograniczeń udostępniać uczniom oprogramowanie, z którego korzystają na lekcjach tak, aby mogli swą naukę kontynuować w domu. Adepci informatyki, używając wolnego i otwartego oprogramowania, mogą swobodnie uczyć się z bardzo licznych w Internecie przykładów, poznając działanie różnych implementacji, modyfikując, ulepszając i przystosowując je do swoich potrzeb. Co więcej mogą też swoje modyfikacje udostępniać innym. Zagwarantowane użytkownikom wolnego i otwartego oprogramowania cztery wolności znalazły zastosowanie również w odniesieniu do innych utworów, np.: opracowań tekstowych, prezentacji graficznych i multimedialnych. Przykładem otwartych treści są otwarte zasoby edukacyjne, których autorzy publikują materiały dydaktyczne i obudowy do nich na wolnych i otwartych licencjach. 12

13 STUDIUM PRZYPADKÓW REFLEKSJE UCZESTNIKÓW ZAJĘĆ Z pamiętnika nauczycielki informatyki Barbara Dudziak, opiekunka koła w ramach SWOI Gimnazjum im. R. W. Berwińskiego w Zaniemyślu Jak zwykle na początku roku szkolnego dokonałam analizy wyników sprawdzianów po klasie szóstej uczniów, którzy przyszli do naszego gimnazjum. Obejrzałam ich świadectwa. Od razu zwróciłam uwagę na wyniki Ewy. Moją uwagę zwróciła piątka z matematyki oraz maksimum punktów ze sprawdzianu. Niestety, już pierwsza rozmowa wykazała, że Ewa nie jest zainteresowana propozycją udziału w dodatkowych zajęciach informatyczno-technicznych. Uczennica zdecydowanie zadeklarowała się jako humanistka. Twierdziła, że nie lubi matematyki i informatyki. Zdziwiłam się więc, gdy po wstępnej prezentacji informacyjno-rekrutacyjnej postanowiła wziąć udział w zajęciach pozalekcyjnych, organizowanych w ramach SWOI. Ewa jest w drugiej klasie. Naukę informatyki dopiero rozpoczyna. Wiem, że na pewno nie zrobię z niej programistki ani grafika komputerowego, bo jest zbyt niecierpliwa. Ale może będzie webmasterem? Podoba się jej tworzenie stron WWW i nie ma problemu z językiem HTML. Być może już wkrótce ulegnie fascynacji arkuszem kalkulacyjnym, który będzie w II semestrze lubi przecież porządek i szybki efekt. Ewa, uczestniczka zajęć Człowiek, niezależnie od tego, czy jest humanistą, czy też ma ścisły umysł, stawia sobie w życiu różne cele. Jednym z moich celów było ukończenie zajęć z zakresu infotechniki w ramach SWOI. Czasami lepiej obrać sobie cel z nie swojej dziedziny, żeby zobaczyć czy podołamy wyzwaniu. Ja dałam radę, ukończyłam zajęcia i to jako jedna z osób o najlepszych wynikach, ale jeśli na co dzień stawia się na przedmioty takie jak język polski czy historia nie sposób, aby w tak krótkim czasie stać się stuprocentowym informatykiem. Dlatego moją humanistyczną naturę na Naszych zajęciach pozalekcyjnych ujawniałam przede wszystkim poprzez udzielanie się na stronie e-swoi. Moje zaangażowanie w serwisie polegało głównie na tworzeniu e-portfolio i udziale w organizowanych konkursach, np. na kartkę świąteczną, gdzie poza oczywistym zrobieniem kartki zadanie polegało na opisaniu tego, jak ją zrobiliśmy. Wykonałam opis dokładnie, rozbudowując kolejne punkty, aby nie pominąć niczego, nawet mało istotnych szczegółów. Uznałam to, w pewnym sensie, za ważniejsze od wykonania samej kartki, ponieważ pisanie sprawia mi przyjemność. Nie wiem czy inni uczestnicy zajęć zastanawiali się nad tym, co zyskali dzięki zajęciom w ramach SWOI, ale ja poświeciłam takim rozmyślaniom trochę czasu. Na pierwszym 13

14 miejscu stawiam zdobycie nowych umiejętności i wiadomości, które z pewnością pomogły mi, i nadal będą pomagać, w dalszym uczeniu się infotechniki. Dzięki zajęciom, a ściślej dzięki zadaniom na zajęciach, stałam się bardziej twórcza szczególnie, że widziałam zadowalające efekty swojej pracy. Poprzez spotkania z innymi uczestnikami udoskonaliłam umiejętność pracy zespołowej. Niejednokrotnie mieliśmy ku temu okazję, m.in. rozwiązując zadania problemowe i odpowiadając na pytania Pani trener, która zajmowała się naszą grupą. Udział w zajęciach pozwolił mi na nawiązanie kontaktu z uczestnikami zajęć z innych szkół. W serwisie e-swoi miałam okazję wymieniać się opiniami i doświadczeniami z kolegami i koleżankami, co było bardzo ciekawe. Wyjątkowe okazało się również uzmysłowienie nam, że istnieją wolne i otwarte programy. Taki dostęp do różnorodnych źródeł jest dla nas ważny, ponieważ wiemy, że korzystając z nich nie łamiemy prawa. To, iż ukończyłam zajęcia z bardzo dobrymi wynikami, nie znaczy, że wszystko na zajęciach szło mi gładko. Oj nie! Nieraz sporo musiałam się namęczyć i poświęcić wiele czasu, żeby w końcu zrozumieć, o co w danym zadaniu chodzi, a następnie je wykonać. Może ma na to wpływ moje upodobanie do przedmiotów humanistycznych, a może to, że nie zawsze i nie wszystko jesteśmy w stanie wykonać od razu. Stanowczo mogę stwierdzić, iż nie lubię grafiki, gdyż brak mi talentu, ale również dlatego, że gdy coś mi nie wychodzi, łatwo wpadam w złość. Uwielbiam natomiast te z naszych zajęć, na których tworzyliśmy strony internetowe i programowaliśmy mikrokontrolery Arduino. Podsumowując jestem żywym przykładem na to, że prawdziwi humaniści również radzą sobie z przedmiotami ścisłymi. Bardzo cieszę się, iż z powodzeniem ukończyłam zajęcia. Od roli opiekuna do trenera Bartosz Ewertowski, trener i opiekun koła w ramach SWOI Zespół Szkół im. Hipolita Cegielskiego w Rogoźnie Moja przygoda z zajęciami w ramach SWOI, organizowanymi przez Fundację Wolnego i Otwartego Oprogramowania, rozpoczęła się dość przypadkowo. Koleżanka z pracy zgłosiła nasze Technikum informatyczne w Zespole Szkół im. Hipolita Cegielskiego w Rogoźnie jako chętne do przeprowadzenia pozalekcyjnych zajęć infotechnicznych, w których pełnić miała rolę opiekuna. Niestety, zdrowie nie pozwoliło Jej na realizację zajęć i zaproponowała mi wyżej wspomnianą rolę. Po zapoznaniu się ze Statutem Fundacji oraz z celami i założeniami SWOI uznałem, że wreszcie pojawił się ktoś, kto podobnie jak ja pragnie popularyzować wśród młodzieży wolne i otwarte oprogramowanie. Ponadto z realizacji w mojej Szkole zajęć infotechnicznych wynikały jedynie pozytywy, tj.: - wzrosła świadomość informatyczna i mechatroniczna wśród młodzieży, 14

15 - szkoła zaopatrzyła się w sprzęt do realizacji podstaw mechatroniki (Arduino), - młodzież mogła skorzystać z gotowego, w pełni funkcjonalnego systemu Linux, - opiekun ma świetne materiały do realizacji zajęć w formie kół zainteresowań. Po analizie wszystkich argumentów za, postanowiłem zostać opiekunem koła i zabrałem się za rekrutację grupy uczestników na zajęcia. W spotkaniach, które przeprowadzał pan Roman Frąckowiak, uczestniczyli uczniowie klasy czwartej i dwie uczennice trzeciej. Sama młodzież uczestniczyła w pracy koła bardzo chętnie i zawsze z dużym zaangażowaniem. Pomiędzy trenerem, młodzieżą i opiekunem koła, wywiązała się SWOIsta więź, której efektem były zawsze rewelacyjnie realizowane wszelkie założenia wynikające z kolejnych implementacji. I tak, po cyklu 12 spotkań, zajęcia w naszym Technikum zakończyły się. Chociaż nie do końca, gdyż implementacje i szkolne zestawy Arduino wykorzystywane są w kolejnych zajęciach dodatkowych w szkole, dzięki czemu założenia SWOI trafiają do szerszej grupy odbiorców. Ja po zakończeniu zajęć kontynuuję działania już jako trener z inną grupą młodzieży. Podobnie jak na poprzednich spotkaniach, moje koła także odbywają się raz w tygodniu. Paweł, jeden z uczestników spotkań powiedział, że udział w zajęciach wpłynął pozytywnie na rozwój jego zainteresowań i poszerzanie wiedzy związanej z zagadnieniami informatyki i robotyki. Praca w roli trenera sprawia mi dużo radości. Ze względu na mój charakter zawsze łatwo nawiązuję kontakty z młodzieżą i opiekunami, co uważam za niezbędne do tego, by osiągać zamierzone efekty edukacyjnych zajęć. Poza tym praca na "obcym" terenie powoduje to, że człowiek ćwiczy umiejętności interpersonalne. Zachęcam nauczycieli do pełnienia roli trenerów i realizacji zajęć w szkołach innych niż macierzyste. Można w ramach nauczycielskiej wymiany prowadzić zajęcia w różnych szkołach (podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych; w małych szkółkach na wsi i w "molochach" wielkomiejskich). Trener ma możliwość obserwowania różnic w poszczególnych grupach społecznych, w zainteresowaniach uczniów, w wyposażeniu placówek itd. Według mnie założenia SWOI są tak dobre, że postanowiłem włożyć swoją pracę w ich propagowanie. Wczesne wyłanianie talentów Marek Jaskulski, opiekun koła w ramach SWOI Gimnazjum im. Orła Białego w Węgorzynie Pierwszy raz ze SWOI spotkałem się w sierpniu 2012 r. na Konferencji metodycznej nauczycieli informatyki w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Szczecinie. W trakcie Konferencji przedstawiciel Fundacji Wolnego i Otwartego Oprogramowania zapoznał nas z działaniami prowadzonymi w ramach innowacyjnej Strategii edukacyjnej, w zakresie której można realizować w szkołach koła zainteresowań z infotechniki. 15

16 Nawiązałem wówczas kontakt z Fundacją i zgłosiłem Szkołę Podstawową w Runowie Pomorskim jako zainteresowaną przeprowadzeniem prezentacji informacyjno-rekrutacyjnej oraz Gimnazjum w Węgorzynie do zrealizowania zajęć. W obu tych szkołach pracuję, prowadząc zajęcia z techniki i informatyki. W trakcie prezentacji SWOI w Szkole Podstawowej, którą prowadził Pan Błażej Gruszczyński, jeden z uczniów Damian Jasek wykazywał bardzo dużą aktywność. Z Damianem pracowałem systematycznie, kiedy przygotowywałem go do konkursu wiedzy informatycznej szkół podstawowych z województwa zachodniopomorskiego. Uczeń ten posiada dużą wiedzę informatyczną i interesuje się techniką oraz mechaniką. W konkursie informatycznym został finalistą i zajął IV miejsce w województwie. Zajęcia w Gimnazjum w Węgorzynie rozpoczęły się w marcu 2013 roku, więc Damian w charakterze wolnego słuchacza przyjeżdżał ze mną na nie, a rodzice po zakończeniu spotkań odbierali go do domu. Mimo, że był dopiero uczniem klasy szóstej szkoły podstawowej, w czasie zajęć radził sobie bardzo dobrze. Rodzice kupili mu elementy zestawu Arduino, dzięki czemu mógł pracować w domu i zbudować swojego mini robota. Od nowego roku szkolnego samodzielnie prowadzę zajęcia z uczniami, a niektóre ćwiczenia z elektroniki (np. montażowe) wykonuję w ramach lekcji z techniki. Tematy takie, jak np. Zastosowanie wolnego oprogramowania, wykorzystuję do prowadzenia zajęć z informatyki. Uczniowie byli bardzo zadowoleni z uczestnictwa w kołach i chętnie na nie przychodzili. Prosili trenera, by poszerzył jeszcze zakres zajęć o dodatkowe. Ja również jestem bardzo zadowolony z udziału w przedsięwzięciu wdrażania w szkołach SWOI, za co serdecznie dziękuję wszystkim zaangażowanym w jego tworzenie i realizację. Damian, uczeń szkoły podstawowej Moja przygoda ze SWOI zaczęła się w Runowie Pomorskim, gdzie wraz z grupą uczniów braliśmy udział w prezentacji nt. zajęć z informatyki i techniki. Następnie zacząłem jeździć na zajęcia do Gimnazjum w Węgorzynie. Wziąłem udział w 12 spotkaniach. Na początku rozmawialiśmy o programach graficznych i algorytmach. Po tym zaczęły się zajęcia praktyczne, na których rysowaliśmy awatary, tła do gier, pisaliśmy algorytmy, lecz najlepsze zajęcia to te ze Scratcha i Arduino, na których robiliśmy gry i przeliczniki systemów zero jedynkowych na dziesiątkowe. Każdy uczestnik dostał zestaw Arduino. Ja miałem własny. Na zajęciach początkowo tworzyliśmy proste układy z diodą i pisaliśmy program w środowisku Scratch for Arduino. Później konstruowaliśmy termometr i grę z wykorzystaniem przycisków. Byłem tym bardzo zainteresowany, więc moi rodzice postanowili kupić dodatkowe elementy: robota na dwóch kołach i platformie; wyświetlacz LCD 20x4 oraz taśmę LED, która świeci w kolorach tęczy. Oprogramowanie kilku tych urządzeń pisałem w języku C++. Oczywiście wzorowałem się 16

17 na gotowych programach, które przeglądałem. Na zajęciach opiekun był zdziwiony, że tak szybko pojąłem język C++, którego uczy się w szkołach średnich i wyższych. Dlaczego te zagadnienia szybko przyswajam? Po prostu interesuje mnie programowanie układów i mechatronika. Więcej chętnych niż miejsc Bernardeta Mickiewicz, opiekunka koła w ramach SWOI Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Brodach Realizacja zajęć w ramach SWOI w Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Brodach przypadła na I semestr roku szkolnego 2012/2013. We wrześniu odbyła się prezentacja informacyjno-rekrutacyjna, na którą przyszło 15 osób. Każda z nich chciała uczestniczyć w regularnych, cotygodniowych spotkaniach koła zainteresowań. Niestety, liczba miejsc była ograniczona tylko 11 uczniów mogło skorzystać z tak atrakcyjnej oferty. Miałam trudny wybór, po dokonaniu którego musiałam odmówić 4 osobom. Jednakże po konsultacjach z wychowawcami została podjęta decyzja, że jedna z dziewcząt (o nicku Elis), mimo iż nie została wybrana do grupy, a bardzo chciała uczestniczyć w zajęciach, zostanie wolnym słuchaczem. Po ustaleniach z Fundacją otrzymaliśmy zgodę na udział dziewczynki w kole, jednak bez możliwości zrefundowania dodatkowego zestawu uczniowskiego w postaci Arduino, ze względu na limit tych modułów-interfejsów. Na szczęście Arduino nie jest drogie. Dziewczynka przystała na taki układ, uzasadniając jak poniżej. Argumentacja wolnej słuchaczki Elis Chcę chodzić na kółko infotechniczne, ponieważ świat staje się coraz nowocześniejszy. Niedługo komputery będą codziennością i dlatego należy uczyć się istoty ich działania. Jeżeli nauka rozpocznie się w młodszym wieku, komputer nie będzie dla nas trudnością. Na informatyce uczymy się tylko szybkiego pisania i ogólnie obróbki tekstów. Dla dzieci, które mają o wiele większe ambicje, to trochę mało. Nawet teraz, aby znaleźć pracę, trzeba znać się na komputerach. Moim zdaniem zajęcia pozalekcyjne w zakresie SWOI są wspaniale zagospodarowanym wolnym czasem i powinno być ich o wiele więcej. Hanna Stawicka, opiekunka koła w ramach SWOI Zespół Szkół Ekonomiczno-Odzieżowych im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia w Gnieźnie Od warsztatów do kół zainteresowań 28 marca 2012 roku, wraz z moją młodzieżą udaliśmy się do Poznania na Dni Prak- 17

18 tyków. W programie, oprócz wykładów, zostały zaplanowane również warsztaty, m.in. z programowania mikrokontrolerów. Realizowane były w ramach propagowania SWOI. Warsztaty te bardzo spodobały się młodzieży i nie mogli wprost oderwać się od zajęć, dlatego też ledwo zdążyliśmy na zaplanowany pociąg powrotny do Gniezna. Po rozmowie z współprowadzącą warsztaty okazało się, że mogą one być również prowadzone w naszej szkole w formie pozalekcyjnego koła zainteresowań. Zarówno młodzież jak i ja bardzo się do tego pomysłu zapaliliśmy. Nie było problemu z uzyskaniem zgody Dyrektora i we wrześniu 2012 roku odbyła się w szkole prezentacja informacyjno-rekrutacyjna, po której została wyłoniona grupa uczniów, która wzięła udział w zajęciach kółka. Praca w ramach koła wyzwalała w uczniach chęć poznawania coraz to nowych implementacji. Wszyscy chętnie uczestniczyli w zajęciach i wyrażali chęć dalszego udziału. Najbardziej przypadło wszystkim do gustu Arduino. Uczniowie wykorzystywali narzędzia niewymagające dużych nakładów finansowych i tworzyli samodzielnie interaktywne układy mechatroniczne. Poznali też wiele ciekawych zastosowań wolnego i otwartego oprogramowania, więc nie jest już ono dla nich czymś abstrakcyjnym. Uczestnicy spotkań bardzo chwalili sobie atmosferę panującą na zajęciach, zaangażowanie trenera i to, że pracując pomagali sobie nawzajem uzupełniając się. Były to świetne zajęcia, pozwalające na własne szkolenie, ale też na współpracę w grupie. Wszyscy wyrażają chęć dalszego udziału w spotkaniach tego typu. Było to wyraźnie zaznaczone w tekstach, które napisali na ich zakończenie. Wyrazem zadowolenia były głosy uczniów mówiące o tym, że gdyby mieli taką możliwość, to poleciliby innym zajęcia z zakresu SWOI. Refleksje uczestników kół Myślę, że szkolne zajęcia w ramach SWOI to świetny pomysł na zdobycie praktycznej wiedzy z zakresu szeroko rozumianej informatyki czy mechatroniki. Każde z zajęć wprowadza nas w ciekawe tematy, a co za tym idzie uczy rzeczy, których na zwykłych lekcjach nigdy byśmy nie mieli. Myślę, że wiedza zdobyta na tych zajęciach będzie bardzo przydatna w przyszłości. Moim zdaniem programy takie jak Scratch czy Lazarus doskonale wprowadzają nas w świat programowania. Ćwiczenia, które mieliśmy na zajęciach, są wyjaśniane w sposób prosty i przejrzysty, co pozwala nam dokładnie zrozumieć ich treść. Co tydzień w czwartek o godzinie 15:15 spotykaliśmy się na zajęciach z programowania i konstruowania układów mechatronicznych. Uczymy się jak tworzyć gry za pomocą prostego programu i podanego nam algorytmu, dzięki czemu gra może funkcjonować. Zajęcia bardzo mi się podobają, są bardzo ciekawe. Chciałbym, aby te zajęcia trwały przez cały rok, a nawet dłużej. Pomysł na takie zajęcia w kołach jest bardzo dobrym rozwiązaniem, dzięki któremu możemy poznać świat komputera wolny od nielegalnego oprogramowania. 18

19 Linux w szkołach i SWOI Arkadiusz Kluska, opiekun koła w ramach SWOI Zespół Szkół nr 2 im. Józefa Wybickiego w Kołobrzegu Jednym z pomocy wykorzystywanych w ramach zajęć z zakresu SWOI był Szkolny Remiks Ubuntu (SRU). Jest to wolny i otwarty system, zawierający oprogramowanie niezbędne do realizacji zajęć, oparty na dystrybucji Linuksa XUbuntu. Przez trzy miesiące realizacji spotkań zdążyliśmy przyzwyczaić się do pracy z Remiksem tak, że oczywistym stało się, iż praca z systemem Linux powinna być w szkole kontynuowana. Po konsultacji z dyrekcją i innymi nauczycielami zdecydowaliśmy się na stałe zainstalować Szkolny Remiks Ubuntu w naszej pracowni informatycznej. Linux jest atutem w naszej placówce i czymś, co ma nas pozytywnie wyróżniać na tle innych szkół. Przy wsparciu osób, które realizowały zajęcia w ramach SWOI w swoich szkołach, udało się przeszkolić nauczycieli z obsługi nowego systemu operacyjnego. Z powodzeniem jako nauczyciel realizuję nie tylko zajęcia pozalekcyjne, ale i Podstawę programową, pracując właśnie na SRU. Teraz moje zajęcia pozalekcyjne realizuję w oparciu o konspekty-scenariusze i implementacje-wytwory SWOI, przez min. 2 godziny lekcyjne tygodniowo. W ramach nich uczymy się w grupie bawiąc Scratchem i zgłębiamy tajniki układów mechatronicznych. Uczniom podobają się zwłaszcza zajęcia z mrówką i przeglądarka Midori. Wrześniowe popołudnie Aleksandra Szornak-Muszyńska, opiekunka koła w ramach SWOI, Zespół Szkół im. Macieja Rataja w Gościnie Ciemny korytarz w Zespole Szkół w Gościnie, a w nim jeden samotny uczeń. Jego koledzy mają teraz wychowanie fizyczne. Paweł, bo o nim mowa, spokojnie czeka, aż chłopcy skończą zajęcia. Wtedy po niego przyjdą i wniosą na drugie piętro szkoły, do pracowni informatycznej, na cotygodniowe zajęcia z ramach SWOI. Paweł chciał zostać informatykiem, rozważał pójście do jednego z dwu dostępnych w okolicy techników informatycznych. Ograniczone warunki komunikacyjne spowodowały, że trafił do nas. Mimo, że mama dowozi go na zajęcia SWOIaków kilkanaście kilometrów, to i tak do Gościna jest znacznie bliżej niż do Kołobrzegu. Paweł od urodzenia wymaga dodatkowej uwagi i zaangażowania rodziny. Wózek inwalidzki jest jego nieodzownym towarzyszem. Ma niesprawne nogi i częściowo też ręce. Poza tym jest taki, jak reszta jego kolegów wesoły, ciekawy świata i ludzi. Wielu rzeczy nigdy nie będzie robił tak, jak jego rówieśnicy, ale ma swoje pasje i marzenia. Ma też rodzinę, która go wspiera, kolegów zawsze chętnych do pomocy, wychowawcę i nauczycieli indywidualizujących z nim pracę. 19

20 Gdy we wrześniu powiedziałam Pawłowi o zajęciach w ramach SWOI, zaświeciły mu się oczy, ale i szybko zgasły. Powiedział Muszę porozmawiać z mamą. Mama była już następnego dnia. Młoda, drobna a zarazem silna kobieta, zadała konkretne pytania Za ile? Co trzeba kupić? Jeszcze dziś pamiętam uśmiech mamy, gdy usłyszała Za darmo, ponieważ realizację zajęć współfinansuje Europejski Fundusz Społeczny. Tak się zaczęło. A jak było na zajęciach? Różnie. Jedne zadania były łatwiejsze, a inne trudniejsze. Grupa składała się z uczniów różnych klas i nie wszyscy znali Pawła wcześniej. Dla wielu z nich współpraca z uczniem niepełnosprawnym była nowym doświadczeniem. Mimo to, zawsze mógł na nich liczyć, że wniosą, że zniosą, że odsuną krzesła, że podadzą pomoce naukowe. Z początku byli nawet nadgorliwi i chcieli go wyręczać, lecz później nauczyli się obserwować i pomagać tylko wtedy, gdy trzeba. Paweł bardzo przeżywał zajęcia, a nawet czasami się denerwował, jak coś nie wychodziło, ale powtarzał aż do skutku. Gdy zadanie wychodziło, uśmiechał się z wyrazem triumfu. Udział w zajęciach był dla niego pewną formą rehabilitacji, z tym, że salę gimnastyczną zastąpiła mu sala komputerowa. Najbardziej wymagającymi okazały się zajęcia z Arduino. Rezystory, diody, fotorezystory, kabelki to było wyzwanie! Trzeba było nie tylko wpisać kod, ale również zbudować cały układ mechatroniczny. Paweł kompletnie zatracił się w budowaniu tak, że czasem i on, i my, zapominaliśmy o jego niepełnosprawności. Mama niekiedy czekała dłużej, aż syn skończy zadanie. Zrobiliśmy nawet wyjątek i pozwoliliśmy Pawłowi wziąć skrzyneczkę z kompletem Arduino do domu, by mógł poćwiczyć palce, budując swoje zestawy. W następną środę czekał, mocno ściskając swoją skrzyneczkę. Jego uśmiech był największa nagrodą. Oprócz wiedzy z zakresu wolnego i otwartego oprogramowania, tworzenia implementacji z zadaniami mechatronicznymi oraz pracy projektowej, uczestnicy mojego koła nauczyli się znacznie więcej współpracy z osobą niepełnosprawną. Być może, gdyby nie zajęcia w ramach SWOI, nie mieliby okazji do takiej wspólnej pracy. Wszyscy przekonali się, że jedyną barierą w poznawaniu świata są ograniczenia pozorne, te w naszych głowach 20