Chrobotki kontynentalnej części Polski.

Transkrypt

1 Data wydania: Grudzień 2016 r W treści: Podrodzaj Cladina. Podrodzaj Cladionia, sekcja Cladonia. Podrodzaj Cladionia, sekcja Cocciferae. Warto przeczytać: Świat porostów podstawy teoretyczne Przewodnik terenowy do oznaczania gatunków z rodzaju Cladonia (chrobotek) w Polsce Porosty okolic siedziby Nadleśnictwa Miradz Chrobotki kontynentalnej części Polski. Grzegorz Gajkowski grino1@wp.pl Tytułem wstępu Zgodnie z Catalogue of Life: 30 listopad 2016, na całym świecie opisano do tej pory 281 gatunków porostów z rodzaju Cladonia. Z terenu Polski do chwili obecnej podano 76 gatunków. Jak zatem widać jest to bardzo duży takson i w większości przypadków trudny do oznaczenia, często wymagający badań techniką chromatografii cienkowarstwowej (TLC) lub nawet DNA. Wiele z nich można jednak oznaczyć na podstawie badań cech morfologicznych plechy. Praca ma na celu ułatwienie tego zadania miłośnikom porostów, w większości przypadków amatorom. Przyjęto założenie, że zawarty materiał fotograficzny pozwoli na wstępne oznaczenie gatunku celem zawężenia dokładniejszych, dalszych badań. Niniejsza publikacja powstała na wniosek uczestników działu porostów forum dyskusyjnego portalu jako pewnego rodzaju kontynuacja "Przewodnika terenowego do oznaczania gatunków z rodzaju Cladonia (chrobotek) w Polsce", który został udostępniony użytkownikom miesiąc wcześniej. Innowacją jest odejście od dokładnych opisów poszczególnych gatunków na rzecz krótkiego omówienia ich siedliska występowania oraz zdjęć poglądowych. Ze względu na miejsce zamieszkania autora i określoną ilość materiału fotograficznego oraz opatrzenie w terenie ograniczono się do gatunków występujących w części kontynentalnej (niżowej) Polski.

2 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 2 z 24 Podrodzaj Cladina Podrodzaj Cladina reprezentowany jest w Polsce przez sześć gatunków, z tego pięć w części niżowej. Wspólną ich cechą jest wcześnie zanikająca plecha pierwotna oraz podłoże, jakim jest ziemia, najczęściej w obszarach borów sosnowych. Różnią się natomiast kolorystyką podecjów (szaropopielate, żółto-zielonkawe i sino-szare), morfologią oraz wytwarzaniem różnych metabolitów wtórnych. Plecha zawsze jest krzaczkowata, podecja różnie się rozgałęziają i często posiadają charakterystyczny otworek w miejscu rozgałęzień lub na powierzchni. Wysokość podecjów wynosi 3-10 cm. Ważną cechą rozpoznawczą jest kształt i ułożenie rozgałęzień (proste, łukowato zgięte lub rozproszone w różne strony). Zakończenia gałązek zwykle posiadają brunatny kolor. Cladonia arbuscula - chrobotek leśny Występuje w borach sosnowych, zwłaszcza suchych i w lasach mieszanych, rzadziej w miejscach odsłoniętych, na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich, w górach powyżej górnej granicy lasu w murawach alpejskich.

3 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 3 z 24 Cladonia ciliata - chrobotek smukły Występuje w suchych widnych borach sosnowych, rzadziej mieszanych oraz w miejscach odsłoniętych, wrzosowiskach, wydmach. Cladonia portentosa - chrobotek najeżony Występuje na glebie w widnych borach sosnowych, przy drogach śródleśnych, na wydmach, wrzosowiskach i torfowiskach wysokich na niżu.

4 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 4 z 24 Cladonia rangiferina - chrobotek reniferowy Występuje w borach sosnowych, zwłaszcza suchych oraz w borach mieszanych, rzadziej w miejscach odsłoniętych na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich, również w górach powyżej górnej granicy lasu w murawach alpejskich. Cladonia stellaris - chrobotek alpejski Występuje na torfowiskach wysokich, w borach suchych, również w górach powyżej górnej granicy lasu w murawach alpejskich.

5 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 5 z 24 Podrodzaj Cladonia, sekcja Cladonia Podrodzaj Cladonia, sekcja Cladonia zawiera w Polsce 48 gatunków, z czego aż 42 występują na niżu. W większości przypadków stanowią element poszycia w borach sosnowych, ale występują również na korze drzew, drewnie i pniakach. W skład sekcji wliczane są wszystkie gatunki za wyjątkiem przedstawicieli opisanej wyżej sekcji Cladina oraz posiadających czerwone owocniki (patrz kolejny rozdział). Gatunki zaklasyfikowane do tej sekcji posiadają trwałą lub zanikającą plechę pierwotną o różnej wielkości, wałeczkowate podecja zakończone szydłowato lub kieliszeczkowato oraz owocniki w różnych odcieniach brązu (nie zawsze występujące). Cladonia acuminata - chrobotek wątły W części niżowej Polski występuje na Pomorzu, gdzie rośnie na mineralnej glebie bogatej w humus, najlepiej wapiennej, oraz na cienkiej warstwie gleby na skałach. Cladonia botrytes - chrobotek gronkowaty Rośnie na murszejącym drewnie drzew szpilkowych, na pniakach oraz powalonych kłodach na terenie dużych kompleksów leśnych i w miejscach otwartych.

6 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 6 z 24 Cladonia caespiticia - chrobotek darenkowaty Preferuje stanowiska wilgotne, ocienione. Rośnie na ziemi, najczęściej pod jodłami, dębami i bukami. Cladonia cariosa - chrobotek próchniejący Na próchniejącym drewnie drzew iglastych i kwaśnej próchnicy, na glinie, na zboczach dróg i rowów. Preferuje stanowiska wilgotne i odsłonięte. Cladonia carneola - chrobotek cielisty Podawany z Pobrzeża Bałtyku, Małopolski, Sudetów i Karpat. Rośnie na zgniłym drewnie drzew iglastych i kwaśnej, próchnicznej glebie w siedliskach wilgotnych i zacienionych.

7 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 7 z 24 Cladonia cenotea - chrobotek otwarty Gatunek spotykany na terenie całej Polski. Rośnie na próchniejącym drewnie, na korze drzew, na mszakach oraz na ziemi przy nasadzie pni we wszystkich typach lasów. Cladonia cervicornis - chrobotek okółkowy Gatunek występujący na terenie całej Polski. Rośnie na piaskach i próchnicznej glebie w lasach szpilkowych i na terenie otwartym. Dobrze znosi stanowiska suche i wilgotne.

8 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 8 z 24 Cladonia chlorophaea - chrobotek kieliszkowaty Występuje pospolicie na terenie całego kraju w lasach szpilkowych oraz mieszanych. Rośnie głównie na ziemi, ale także bardzo często podawano go z kory drzew. Stwierdzono również występowanie gatunku na skałach i pniakach. Cladonia coniocraea - chrobotek szydlasty Rośnie na gnijącym drewnie i drzewach, rzadko na gołej ziemi, spotykany w całej Polsce.

9 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 9 z 24 Cladonia convoluta - chrobotek listkowaty Gatunek ten wymaga łagodnego i umiarkowanego klimatu, rośnie najczęściej na wapiennym i suchym podłożu, często wraz z Cladonia foliacea. Cladonia cornuta - chrobotek rożkowaty Rośnie w całym kraju na próchnicznej i piaszczystej ziemi, rzadko na murszejącym drewnie i na mchach, w lasach szpilkowych oraz w miejscach otwartych. Preferuje stanowiska bardzo suche jak i wilgotne.

10 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 10 z 24 Cladonia crispata - chrobotek kędzierzawy Występuje na niżu, m.in. w rezerwacie Bór Chrobotkowy w miejscowości Lubnia w Borach Tucholskich oraz w górach. Cladonia decorticata - chrobotek bezkorowy Występuje na glebach mineralnych, rzadziej na glebach organicznych i martwym drewnie, na otwartej przestrzeni. W Polsce rośnie nad Bałtykiem i w Sudetach. Cladonia fimbriata - chrobotek strzępiasty Rośnie na drewnie, pniach drzew i glebie. Preferuje tereny leśne i miejsca otwarte.

11 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 11 z 24 Cladonia foliacea - chrobotek rosochaty Najlepiej rośnie na suchych glebach wapiennych (piaszczyste wydmy, skarpy, szczeliny skalne) w pobliżu morza, rzadko w głębi lądu. Preferuje stanowiska suche i nasłonecznione. Występuje w rozproszeniu. Cladonia furcata - chrobotek widlasty Rośnie w całym kraju na próchnicznej i piaszczystej ziemi,, Preferuje stanowiska bardzo suche oraz wilgotne. Gatunek pospolity.

12 Cladonia glauca - chrobotek siwy Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 12 z 24 Rośnie na kwaśnej glebie w borach sosnowych, na próchniejących pniakach i we wrzosowiskach oraz na terenie torfowisk. Cladonia gracilis - chrobotek wysmukły Rośnie na próchniejącym drewnie i kwaśnych glebach, głównie w lasach borealnych i na dużych wysokościach. Dobrze toleruje stanowiska suche i wilgotne.

13 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 13 z 24 Cladonia grayi - chrobotek Gray'a Rośnie na ziemi. Preferuje stanowiska kwaśne. Oznaczenie wymaga badań metodą chromatografii cienkowarstwowej. Cladonia humilis - chrobotek krępy Podawany z Pojezierza Bałtyku, Karpat i wyżyn. Rośnie bezpośrednio na ziemi. Cladonia macrophyllodes - chrobotek wielolistkowy Rośnie na ziemi i w szczelinach skalnych na kwaśnych siedliskach. Preferuje podłoże próchniczne, żwirowe i kamienisto-piaszczyste. W Polsce rzadki, rozproszony w Sudetach, Tatrach i na Pomorzu.

14 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 14 z 24 Cladonia merochlorophaea - chrobotek pozorny Rośnie na ziemi, wśród mchu lub rzadziej na drewnie. Lokalny na terenie całego kraju. Cladonia novochlorophaea - chrobotek pucharkowy Spotykany rzadko na omszałych skałach. Obecnie rejestruje się go tylko na Pojezierzu Bałtyku, w górach i zalesionych wyżynach. Cladonia ochrochlora - chrobotek rdzawy Rośnie na terenie całego kraju na starym drewnie lub cienkiej warstwie gleby na podłożu skalnym, również na mchu, szczególnie w wilgotnych miejscach.

15 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 15 z 24 Cladonia parasitica - chrobotek delikatny Rzadki w Polsce. Rośnie na rozkładającym się drewnie sosnowym i dębowym. Cladonia phyllophora - chrobotek zwyrodniały Rośnie na ziemi, rzadko na mchach i humusie, w miejscach nasłonecznionych i w cieniu. Preferuje stanowiska suche, ale rośnie również w terenie wilgotnym. Cladonia pocillum - chrobotek rozetkowy Na niżu tylko na Pobrzeżu Bałtyku, w górach i na wyżynach częstszy. Rośnie na cienkich warstwach gleby na skałach wapiennych, czasem na drobnych kamyczkach lub mszakach.

16 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 16 z 24 Cladonia polycarpoides - chrobotek popękany Rośnie na glebach wapiennych i próchnicznych na otwartej przestrzeni. Preferuje miejsca nasłonecznione. Spotykany również na dużych głazach narzutowych. Podłoże kwaśne. Cladonia pyxidata - chrobotek kubkowaty Rośnie na kwaśnych glebach próchnicznych, na cienkich warstwach piasku na skałach, u podstawy pni drzew, rzadziej na drewnie i strzechach. Spotykany w lasach i na terenie otwartym. Cladonia ramulosa - chrobotek nieregularny Rośnie na kwaśnych glebach i gnijących pniach drzew w lasach szpilkowych oraz w miejscach otwartych, także na słomianych dachach. Rozproszony w całym kraju.

17 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 17 z 24 Cladonia rangiformis - chrobotek kolczasty Na niżu tylko na Pobrzeżu Bałtyku, w górach i na wyżynach częstszy. Rośnie na cienkich warstwach gleby na skałach wapiennych, czasem na drobnych kamyczkach lub mszakach. Cladonia rei - chrobotek borowy W Polsce podawany ze wschodniej części kraju oraz z Niziny Wielkopolskiej. Rośnie bezpośrednio na ziemi, rzadko na drewnie. Cladonia scabriuscula - chrobotek trocinowaty Rośnie głównie na niżu, bezpośrednio na ziemi, spotykany na drogach i wśród mchów. Preferuje dobrze odwodnione kwaśne gleby torfowe o suchej nawierzchni.

18 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 18 z 24 Cladonia squamosa - chrobotek łuskowaty Rośnie na omszałych skałach, próchniejącym drewnie lub u podstawy drzew. Spotykany we wrzosowiskach i torfowiskach, w lasach szpilkowych, czasami również w lasach mieszanych. Cladonia strepsilis - chrobotek króciutki Rośnie przeważnie na mokrej ziemi, na torfie lub żwirze, na wrzosowiskach i torfowiskach, rzadziej na skałach krzemianowych. Występuje w miejscach nasłonecznionych i ocienionych. Cladonia subcervicornis - chrobotek jeleni Gatunek ten rośnie głównie na kwaśnych glebach bogatych w humus, na otwartej przestrzeni lub na skałach krzemionkowych (w szczelinach). W Polsce w górach i nad morzem. Cladonia subrangiformis - chrobotek rakowaty Rośnie na glebach bogatych w składniki mineralne wapnia, często wśród mszaków. W Polsce m.in. na terenie rezerwatu krajobrazowego,,sobków'' na Płaskowyżu Jędrzejowskim.

19 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 19 z 24 Cladonia subulata - chrobotek rogokształtny Rośnie na gołej ziemi, rzadko na drewnie. Spotykany we wrzosowiskach, na torfowiskach, w szczelinach skał. Występuje na siedliskach zarówno suchych jak i wilgotnych. Cladonia symphycarpa - chrobotek węgierski Rośnie w murawach na glebach wapiennych lub na górnej powierzchni głazów wapiennych Gatunek rzadki. w słońcu. Cladonia turgida - chrobotek rozdęty Rozpowszechnione w klimacie górskim, typ północny. Rośnie głównie na kwaśnych glebach, w otwartej przestrzeni, na omszałych skałach i rzadziej na pniach drzew. Cladonia uncialis - chrobotek gwiazdkowaty Rośnie na piaszczystej i próchnicznej ziemi w lasach szpilkowych, na przydrożach, wrzosowiskach, wydmach.

20 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 20 z 24 Podrodzaj Cladonia, sekcja Cocciferae Sekcja ta obejmuje najbardziej widoczne w terenie chrobotki ze względu na czerwony kolor ich owocników. Wynika on z zawartości kwasu rodokladoniowego w apotecjach. W Polsce do tej pory wyróżniono 12 gatunków spełniających te kryteria, z czego 10 występuje w części kontynentalnej. Należy zaznaczyć, że niektóre z nich opisano stosunkowo niedawno, a ich rozmieszczenie wymaga dokładniejszych badań terenowych. Stosunkowo dużo uwagi należy poświęcić oznaczeniom gatunków bardzo podobnych morfologicznie oraz niekiedy o podobnym składzie metabolitów wtórnych. Cladonia borealis - chrobotek północny Rośnie na omszałych głazach i skałach (w tym na lawie) oraz kwaśnych, piaszczystych glebach w siedliskach dobrze oświetlonych, a także na dużych wysokościach, głównie w terenach arktycznych i w lasach borealnych. Cladonia coccifera - chrobotek koralkowy Rośnie na glebach bogatych w próchnicę i na piaskach, sporadycznie na drewnie i mszakach, w terenie otwartym i w lasach. Nie rośnie na glebach wapiennych. W Polsce spotykany na całym terytorium.

21 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 21 z 24 Cladonia deformis - chrobotek niekształtny Rośnie na próchniejącym i gnijącym drewnie oraz na piaszczystej i próchnicznej glebie. Występuje w lasach, przeważnie szpilkowych, oraz w miejscach odsłoniętych.

22 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 22 z 24 Cladonia digitata - chrobotek palczasty Preferuje stanowiska w terenie otwartym lub lasy szpilkowe. Spotykany w dolnych partiach pni drzew, pniakach i drewnie, rzadziej na ziemi naniesionej na skały. Cechuje się dużymi łuskami plechy pierwotnej. Cladonia diversa - chrobotek odmienny Rośnie na glebach bogatych w próchnicę i na piaskach, sporadycznie na drewnie i mszakach, w terenie otwartym i w lasach. Nie rośnie na glebach wapiennych. Cladonia incrassata - chrobotek zgrubiały Znany z niewielu stanowisk. Rośnie na humusie, na torfowiskach wysokich i na mszakach. Cladonia macilenta - chrobotek cienki Rośnie na martwym drewnie, u podstawy pni drzew lub czasami na ziemi lub skałach. Występuje w lasach, głównie szpilkowych, przy drogach leśnych, na torfowiskach i wrzosowiskach.

23 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 23 z 24 Cladonia pleurota - chrobotek mączysty Rośnie na próchniejącym drewnie, próchnicznej lub piaszczystej glebie lub humusie i obumierających mchach. Występuje w lasach głównie szpilkowych, oraz w miejscach odsłoniętych. Cladonia polydactyla - chrobotek wcinany Rozpowszechnione na spróchniałym drewnie, wśród mchów i na glebie torfowej. Występuje na wrzosowiskach i w lasach. Cladonia sulphurina - chrobotek rozdarty Rośnie w cienistych miejscach na gnijącym drewnie (leżące na ziemi kłody i pniaki) lub kwaśnej próchnicy w lesie, głównie w regionach o klimacie zimnym. W Polsce występuje głównie w górach i na Pomorzu.

24 Chrobotki kontynentalnej części Polski Strona 24 z 24 W publikacji wykorzystano, za zgodą autorów, zdjęcia uczestników działu porostowego forum dyskusyjnego portalu 1. Jacek Nowicki: chrobotek gronkowaty - 2 zdj., chrobotek listkowaty - 1 zdj. 2. Zygmunt Augustowski: chrobotek darenkowaty - 2 zdj. 3. Grażyna Drzewiecka: chrobotek jeleni - 2 zdj. 4. Piotr Stańczak: chrobotek próchniejący - 2 zdj., chrobotek okółkowy - 1 zdj. Pozostałe zdjęcia pochodzą z prywatnego archiwum autora.