S T R E S Z C Z E N I E W S T Ę P

Transkrypt

1 1 S T R E S Z C Z E N I E Badania przeprowadzono latem 2008 roku na terenie leśnictwa Pakotulsko należącego do nadleśnictwa Czarne Człuchowskie. Celem pracy było określenie preferencji mrówki rudnicy Formica rufa L. dotyczących parametrów, wystawy i miejsc zakładania mrowisk. Obserwacje wykazały, iż na badanym terenie zlokalizowanych jest 168 mrowisk F. rufa, a ich przeciętne rozmiary wynoszą: wysokość- 37 cm i średnica- 92 cm. Najczęściej spotykane były kopce o wysokości od 21 do 30 cm, stanowiły one 32% gniazd. Przeważnie odnajdywałem natomiast mrowiska o szerokości od 71 do 90 cm, było ich łącznie 31% całości. Mrówka rudnica na badanym terenie preferowała wystawę południowo-wschodnia, którą posiadało 26% kopców. F. rufa na zakładanie swych gniazd wybierała miejsca dobrze nasłonecznione przy drogach lub na skraju lasu, a u 17% mrowisk stwierdziłem występowanie pnia w środku. W S T Ę P Mrówka rudnica (Formica rufa) zamieszkuje środowiska leśne, od lasów iglastych i mieszanych po liściaste, przy czym preferuje miejsca nasłonecznione. Buduje gniazda z dużymi kopcami (0,5-1,0 m wysokości i 1,0-2,0 m średnicy) z suchego materiału roślinnego, wysoko sklepione, o stromych bokach, najczęściej wokół spróchniałych pniaków. Gatunek północnopalearktyczny, w Polsce pospolity na całym obszarze, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce ze statusem gatunku niższego ryzyka - jako bliski zagrożenia [2]. Grupa F. rufa buduje gniazda najczęściej pojedyncze (monodomiczne). Rzadziej kilka kopców luźno związanych ze sobą tworzy kolonie (oligodomiczne). Mogą także występować ściśle związane ze sobą społeczności (polidomiczne) [1]. Mrówki dzięki swej wysokiej liczebności i konsumpcji oraz aktywności w ciągu całego sezonu wegetacyjnego, a także dzięki organizacji społecznej, mogą silnie oddziaływać na inne komponenty środowiska. Stanowią one jedną z ważniejszych grup owadów większości środowisk lądowych. Mrówki odznaczają się dużą plastycznością ekologiczną i odpornością na różnego typu zmiany w środowisku. Ich znaczenie w przyrodzie jest bardzo duże i wszechstronne, m.in. oddziaływują na inne grupy bezkręgowców i roślin, stanowią znaczące źródło pokarmu dla innych zwierząt, wpływają na właściwości fizyczne i chemiczne gleb [3]. Były one obiektem zainteresowania Arystotelesa, Wheelera, a także Reaumura, którego dzieło pt.,,historia mrówek stało się podstawą współczesnej myrmekologii [5]. Inspiracją moich badań była przeprowadzona na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej, inwentaryzacja mrowisk kopcowych, obejmująca zmierzenie ich parametrów oraz zbadanie liczebności gniazd [4]. Cele pracy: potwierdzenie występowania na badanym terenie mrówki rudnicy, zbadanie liczebności kopców, określenie miejsc występowania gniazd, zmierzenie parametrów mrowisk, zbadanie wystawy gniazd.

2 2 Teren badań M A T E R I A Ł I M E T O D Y Badania zostały przeprowadzone na terenie leśnictwa Pakotulsko należącego do nadleśnictwa Czarne Człuchowskie. Jego powierzchnia wynosi 1386,63 ha i jest podzielona na 51 oddziałów. Leśnictwo to składa się głównie z borów świeżych i borów świeżych mieszanych sosnowych lub z przewagą sosny, około 45 ha świeżyny, 15% siedliska stanowią lasy mieszane świeże, lasy świeże oraz lasy wilgotne. Poza tym występują tu buki, dęby, olsy, brzozy oraz graby. Metody pracy Obserwacje prowadzone były od lipca do końca sierpnia na terenie leśnictwa Pakotulsko. Praca polegała na odnalezieniu i określenia położenia mrowisk na badanym terenie, a także zbadaniu ich parametrów oraz wystawy. Do zmierzenia wysokości i szerokości mrowisk skorzystałem z miary oraz długiej listwy, która była umieszczona prostopadle do ziemi przy najbardziej oddalonym od środka końcu kopca (żadne z gniazd nie zostało przy tym uszkodzone). W celu ustalenia wystawy posłużyłem się kompasem, a pomiaru dokonywałem jedynie w słoneczne dni, co umożliwiało określenie kierunku padania największej ilości promieni słonecznych na gniazdo. Do odnajdywania kopców wykorzystałem mapę topograficzną, na której z dużą dokładnością została umieszczona lokalizacja mrowisk. Identyfikację badanego gatunku mrówki dokonywałem przy użyciu ogólnie dostępnego klucza [6] oraz szkła powiększającego. Po określeniu przynależności gatunkowej mrówek, były one odkładane w pobliżu roju. Na mapach czerwonymi kropkami zostały zaznaczone położenia mrowisk. Mapy 1 i 2 przedstawiają oddziały, w których najczęściej znajdowały się kopce mrówki F. rufa.

3 cm 3 W Y N I K I Na terenie leśnictwa Pakotulsko stwierdziłem obecność 378 mrowisk, z czego mrówka rudnica budowała 168, czyli 44% wszystkich gniazd (rys.1). 56% 44% kopce mrówki rudnicy kopce innych mrówek Rys.1. Procentowy udział kopców mrówki rudnicy (na tle wszystkich odnalezionych mrowisk) na terenie leśnictwa Pakotulsko Przeciętna szerokość mrowiska wynosiła 92 cm, przy wysokość 37 cm (rys. 2) średnica w ysokość 0 Rys. 2. Przeciętne parametry kopców mrówki rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko Stwierdziłem obecność mrowisk osiągających od 11 do 89 cm wysokości. Największy procent posiadały kopce o wysokości od 21 do 30cm. Stanowiły one 1/3 wszystkich odnalezionych gniazd. Liczną grupą były również kopce od 31 do 40 cm, które osiągnęły około 1/4 całości. Najrzadziej spotykano mrowiska F. rufa o wysokości od 61 do 70 cm (rys. 3). 14% 6% 5% 6% 12% 31% 26% Rys. 3. Wysokość kopców [cm] mrówki rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko [cm] do w iększe

4 4 W leśnictwa Pakotulsko odnalazłem kopce osiągające od 44 do 224 cm szerokości. Największy procent posiadały kopce o średnicy od 71 do 90cm, stanowiące 1/3 całości. Liczne były również mrowiska o szerokości od 51 do 70 cm- 1/4 oraz od 91 do 110 cm- 1/5 wszystkich gniazd. Rzadko odnajdywałem mrowiska większe od 171cm średnicy (rys. 4). 31% 18% 26% 11% 2% 5% 2% 2% 3% Rys. 4. Szerokość kopców [cm] mrówki rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko [cm] do w iększe Na badanym terenie najczęściej spotykane były mrowiska o wystawie południowo-wschodniej 26% oraz południowozachodniej 22% wszystkich kopców. Mrówka F. rufa budowała najrzadziej kopce nasłoneczniane ze strony północnej 2% oraz północno- zachodniej 5% (rys. 5). 22% 12% 5% 16% 2% 7% 10% 26% Rys. 5. Procentowy udział w wystawie kopców mrówki rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko N NE E SE S SW W NW Stwierdziłem, także występowanie u około 1/5 mrowisk pnia w centrum kopca (rys. 6). 17% z pniem w środku pozostałe 83% Rys. 6. Procentowy udział kopców mrówki rudnicy z pniem w środku mrowiska

5 5 D Y S K U S J A Istnieje wiele książek o tematyce myrmekologicznej, które podają różne i n- formacje na temat wielkości, szerokości i miejsc występowania gniazd mrówki rudnicy [6]. Nie udało mi się jednak znaleźć zbyt wiele informacji dotyczących wystawy mrowisk. Wiem jednak, że jest ona związana z nasłonecznieniem i trybem życia całego roju. Polega to, na budowaniu gniazda w taki sposób by był oświetlane z konkretnego kierunku, co sprawia, że najwięcej światła, a co za tym idzie ciepła, pada na kopiec o określonej porze. Z odnalezionych wiadomości mogę przypuszczać, iż najkorzystniejsze są wystawy południowe, a co za tym idzie również południowo-wschodnie i zachodnie, jednak nie są to potwierdzone informacje. Co się tyczy wysokości jest tu większa zgodność. Najczęściej autor zy podają, że kopce F. rufa osiągają od 0,5 m do 1 m wysokości [2]. Podczas badań w Puszczy Rominckiej przeciętny kopiec F. rufa miał 39,3 cm wysokości, a rozpiętość rozmiarów wahała się od 10 do 100 cm [4]. Pokrywa to się w znacznym stopniu z wynikami uzyskanymi przeze mnie na terenie leśnictwa Pakotulsko, gdzie wysokość przeciętnego kopca miała 37 cm, a rozpiętość rozmiarów wynosiła od 11 do 89 cm. Te drobne różnice mogą być spowodowane wieloma czynnikami takimi jak np. wiekiem mrowiska, czy brakiem wystarczającej ilości budulca. Ponadto na terenie badanego leśnictwa znaczący udział posiadały gniazda od 21 do 30 cm wielkości, co może świadczyć o stosunkowej młodości tych kopców lub o niewielkiej liczebności rojów ich zamieszkujących. Uzyskane wartości dotyczące średnicy mrowisk również nie odbiegają od danych literaturowych, które podają, że szerokość gniazd waha się od 1 do 2 m [2]. Zdarzają się także większe, czego przykładem są kopce w Puszczy Rominckiej osiągające do 260 cm średnicy (x=90 cm) [4]. Na terenie leśnictwa Pakotulsko nie odnalazłem jednak tak szerokich mrowisk (największe miało 224 cm). Najczęściej spotykałem gniazda osiągające od 71 do 90 cm średnicy, a przeciętny kopiec mierzył 92 cm. W porównaniu z Puszczą Romincką jest to wynik nieco wyższy. Większość mrowisk znajdywana była w pobliżu uczęszczanych dróg, można więc przypuszczać, że zanieczyszczenia mają wpływ na parametry mrowiska. Przypuszczalnie właśnie to spowodowało zmniejszenie wysokości budowanych przez F. rufa kopców i zwiększenie ich szerokości. Mrówka rudnica lokalizowała swoje kopce we wszystkich typach lasów, ale przeważnie spotykałem ją w miejscach nasłonecznionych, na polanach czy w przerzedzonych partiach drzewostanów. Unikała ona natomiast głębszych stref lasów i miejsc zacienionych [6]. Jednym z ciekawszych odnalezionych przeze mnie przypadków, był kopiec położony na terenie podmokłym o bardzo wilgotnej ściółce z ograniczonym dopływem światła. Ten przykład pasuje doskonale do stwierdzenia Adolfa Braunsa, że mrówka rudnica występuje w cienistych drzewostanach i na wilgotnych zimnych glebach [1]. Patrząc jednak na uzyskane w pracy wyniki mogę powiedzieć, iż jest to błędne stwierdzenie, gdyż większość gniazd umiejscowiona była w okolicach dróg lub polan, gdzie docierały duże ilości światła słonecznego.

6 6 Mrowiska tworzyły najczęściej związane ze sobą społeczności [1], które występowały w grupach dwóch do pięciu kopców. Doskonale obrazuje tą syt u- ację mapka 2. Widać na niej, że roje są położone w niewielkich odległościach od siebie oraz, iż rzadko występują one w pojedynkę. Prawdą jest także to, że centralną część mrowiska często stanowi stary pniak lub korzeń, pod którym znajduje się mieszanina częściowo rozłożonych szczątków organicznych i ziaren piasku [3]. Na terenie leśnictwa Pakotulsko stwierdziłem występowanie pniaków w środku mrowiska u około 17% kopców F. rufa. Były tu jednak brane pod uwagę tylko widoczne, wystające z gniazda korzenie. Po przeprowadzonych badaniach stwierdzam, iż na terenie leśnictwa Pakotulsko: 1) Występuje liczna populacja mrówki rudnicy. Wpływ na to mogą mieć bogate w igliwie lasy sosnowe i świerkowe, co w dużym stopniu dostarcza materiału budulcowego oraz szeroki dostęp do pożywienia. 2) Znajduje się 168 gniazd mrówki rudnicy, z czego większość jest umiejscowiona w 7 oddziałach, które położone są na jego obrzeżach. 3) Kopce zlokalizowane były w miejscach typowych dla tego gatunku, a więc w lasach iglastych dobrze nasłonecznionych. Rzadziej spotykałem gniazda F. rufa w lasach liściastych i mieszanych oraz o słabym dostępie do światła. Najbardziej nietypowym miejscem, w którym znajdował się kopiec, był teren bagienny, pokazuje to doskonale, że mrówka ta może umiejscawiać gniazda we wszystkich typach lasów. 4) Mrowiska nieodznaczają się ponadprzeciętnymi parametrami, a stwierdzone przeze mnie wyniki nie odbiegają w znacznym stopniu od innych tego typu prac. 5) Najczęściej wybierana przez F. rufa była wystawa południowo-wschodnia co może świadczyć o intensywnym trybie życia tej mrówki, gdyż w godzinach południowych kopiec jest dobrze nagrzany. P I Ś M I E N N I C T W O 1. Braunsa A. (1975) Owady leśne - Państwowe wydawnictwo rolnicze i leśne, Warszawa 2. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Ochrona mrówek i mrowisk. Suwałki 3. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Mrówki środowisk leśnych Polski przewodnik terenowy Suwałki 4. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Mrówki Formicidae Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej - Suwałki 5. Maeterlinck M. (1992) Życie mrówek - Wydawnictwo Alfa, Warszawa 6. Mazur S. (1995) Klucz do oznaczania mrówek leśnych - Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa