4. Minogi i ryby. Wstęp, wiadomości ogólne

Transkrypt

1 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y 4. Minogi i ryby Wstęp, wiadomości ogólne Niniejsza praca ma na celu przedstawienie rozsiedlenia minogów i ryb w województwie lubuskim, jako ważnego elementu przyrodniczego opracowania ekofizjograficznego dla tej jednostki administracyjnej. Jest to także okazja do zebrania oraz podsumowania obecnej wiedzy o ichtiofaunie regionu i uzupełnienia wyraźnej luki w tej dziedzinie. W celu pełniejszego ogarnięcia problematyki podane zostały w niej także podstawowe dane dotyczące systematyki ryb, środowiska wodnego omawianego obszaru, stopnia zagrożenia i statusu ochronnego konkretnych gatunków, w tym także w odniesieniu do aktów międzynarodowych (Dyrektywa Siedliskowa, Konwencja Berneńska). Wskazano w niej również najcenniejsze z ichtiologicznego punktu widzenia wody w województwie oraz omówiono czynniki szkodliwe dla populacji minogów i ryb. Dane szczegółowe popierano najistotniejszą literaturą przedmiotu w celu zebrania jej z rozproszonych źródeł w jednym opracowaniu. Zrozumienie specjalistycznych terminów, nieuniknionych w tego typu publikacjach, powinien ułatwić zamieszczony na końcu słowniczek. Systematyka ryb nie została do końca ustalona i ulega ciągłym modyfikacjom z powodu rozwoju osiągnięć nauk związanych z taksonomią (biologia ewolucyjna, paleontologia, a zwłaszcza genetyka i biologia molekularna), a także w wyniku zmian poglądów na definicję gatunku - najniższej, podstawowej jednostki klasyfikacyjnej. Najpowszechniej przyjmowane jest obecnie systematyczne uporządkowanie tych zwierząt w ujęciu kladystycznym, uwzględniającym wyłącznie pokrewieństwa, zgodnie z dziełem Fishes of the World (Nelson 2006), które doczekało się już czwartego wydania. Systematyka ryb zmieniała się z każdą edycją tej pracy. W związku z takim stanem rzeczy określenie ryby obejmuje węższą lub szerszą grupę zwierząt w zależności od poglądów na ich systematykę. Typowe ryby są organizmami zmiennocieplnymi, oddychającymi tlenem rozpuszczonym w wodzie za pomocą skrzel, cechujące się opływowym kształtem ciała pomocnym w pokonywaniu oporu wody, posiadające z reguły co najmniej dwie pary parzystych płetw, szczęki oraz skórę zazwyczaj pokrytą łuskami. Pod względem klasyfikacyjnym nie istnieje dziś żaden takson o nazwie ryby Pisces sensu stricto, choć jeszcze stosunkowo niedawno określano nią jedną, a następnie kilka z żyjących i wymarłych gromad kręgowców Vertebrata. Obecnie uważa się, że ta grupa zwierząt obejmuje dwie nadgromady - Petromyzontomorphi - minogopodobne oraz Gnathostomata - ryby szczękowe należące do podtypu Craniata - czaszkowce wchodzącego w skład typu Chordata - strunowce. Pierwsze, prymitywne ryby powstały ok. 530 mln. lat temu w kambrze i do czasów nowożytnych uległy silnemu zróżnicowaniu. Szacuje się, że obecnie żyje ich ponad gatunków sklasyfikowanych w 5 gromadach, 62 rzędach i 515 rodzinach, w porównaniu z około gatunkami wszystkich czworonogów Tetrapoda. Każdego roku odkrywane są nieznane dotąd gatunki ryb, przy czym przybywa ich więcej, aniżeli nowych gatunków pozostałych kręgowców (Nelson 2006). Ryby ściśle słodkowodne obejmują gatunków. Zwierzęta te opanowały niemal wszystkie środowiska wodne naszej planety osiągając niezwykłe zróżnicowanie morfologiczne i biologiczne. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy w wodach województwa lubuskiego można napotkać co najmniej 2 gatunki minogów oraz 55 gatunków ryb doskonałokostnych. Pierwsze z wymienionych zwierząt zaliczane są obecnie do gromady Petromyzontida i rzędu Petromyzontiformes - minogokształtne z jedną rodziną Petromyzontidae - minogowate. Drugie pod względem taksonomicznym należą do gromady Actinopterygii - ryby promieniopłetwe, która w przypadku omawianego terenu reprezentowana jest przez 10 następujących rzędów: Anguilliformes - węgorzokształtne, Cypriniformes - karpiokształtne, Siluriformes - sumokształtne, Osmeriformes - stynkowate, Salmoniformes - łososiokształtne, Esociformes - szczupakokształtne, Gadiformes - dorszokształtne, Gasterosteiformes - ciernikokształtne, Scorpaeniformes - skorpenokształtne, Perciformes - okoniokształtne. Rzędy te z kolei obejmują 14 rodzin z najbogatszą w gatunki rodziną Cyprinidae - karpiowate, w której naliczyć można ich 27. Należy tutaj zwrócić uwagę, że przy tego rodzaju zestawieniach troć wędrowna, troć jeziorowa oraz pstrąg potokowy zwyczajowo traktowane są jako 1

2 M I N O G I I R Y B Y osobne gatunki, podczas gdy w rzeczywistości stanowią one tylko biologiczne odmiany (morpha) jednego gatunku nominalnego - troci Salmo trutta Stopień poznania ichtiofauny wód województwa lubuskiego Pierwsze istotniejsze informacje o minogach i rybach wód obszaru odpowiadającego granicom obecnego województwa lubuskiego pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku (Anonim 1766, Meyer zu Knonow 1797, Bloch ). Tereny te nigdy nie były jednolitym tworem administracyjnym, wchodziły one bowiem dawniej w skład m. in. Pomorza, Łużyc, Dolnego Śląska, Nowej Marchii, następnie Prus i podzaborowej Wielkopolski. Było to powodem braku przedwojennego, szerszego opracowania w tej dziedzinie dla całego omawianego regionu. Dane dotyczące dawnej ichtiofauny większej lub mniejszej części tych ziem, a także bezpośrednio do nich przyległych, zostały zawarte głównie w pracach Kaluzy (1815), Glogera (1833), Heinricha (1856), Borne (1882), Schulze (1890), Grotriana (1896, 1899, 1900, 1901, 1904, 1905), Schulza (1912, 1913), Paxa (1916, 1921, 1925), Ecksteina (1903, 1908, 1909), Siebolda (1863), Arndta (1923, 1925), Schütze (1924a, b), Gruhla (1929). Tuż po wojnie o minogach i rybach środkowo- -zachodniej Polski pisali przede wszystkim Kaj (1948,1949, 1950, 1952, 1953, 1954, 1955, 1958, 1959, 1966), Chrzan (1947, 1964, 1969), Kardaszewski (1947), Kaj i Walczak (1954). Prace te dotyczyły w znacznej mierze północnej części obecnego województwa lubuskiego. Następnie pojawiły się opracowania Jaskowskiego (1962), Iwaszkiewicza (1964a, b, 1966), Bartla (1971, 1976, 1987, 1988), Przybyła (1976a, b), Mastyńskiego (1978). Większość z nich traktowała o rybach łososiowatych, najczęściej o łososiu i troci wędrownej, czemu poświęcony był także długi cykl artykułów Chełkowskiego i Chełkowskich pt. Łosoś w Drawie ukazujący się w Gospodarce Rybnej w latach tych ubiegłego wieku. Pewne informacje o większej liczbie gatunków tego terenu zostały rozrzucone w opracowaniach o charakterze zbiorczym - m. in. Staff (1950), Gąsowska (1962), Rembiszewski i Rolik (1975), Balon (1964), później Bränick (1988), Brylińska (2000). Dane o rybach zasiedlających wody południowej części woj. lubuskiego dostarcza też praca Najbara i in. (1998), zaś obszerna monografia limnologiczna Lenartowskiego i in. (1980) dotycząca terenu dawnego woj. zielonogórskiego przynosi istotne wiadomości o ówczesnym rybostanie tamtejszych jezior. Do połowy lat 80 - tych ubiegłego wieku na wodach omawianej jednostki administracyjnej nie wykonywano właściwie żadnych bezpośrednich naukowych badań ichtiofizjograficznych. Zadecydował o tym przede wszystkim brak w regionie placówek zajmujących się tą problematyką. Za pierwsze istotne rozpoznanie rybostanu wód obecnego województwa lubuskiego przeprowadzone w oparciu o nowoczesne metody należy uznać pracę Błachuty i in. (1993b) będącą podsumowaniem ichtiofaunistycznych badań dorzecza Bobru z lat obejmujących również jego dolną, lubuską część. W tym samym roku ukazało się opracowanie Błachuty i in. (1993a) dotyczące dorzecza Baryczy na podstawie badań z lat , lecz tylko trzy ich stanowiska (dwa na Rowie Polskim i jedno na Śląskim Rowie), spośród wszystkich 91, znajdowały się w granicach województwa lubuskiego. Od tego momentu stopień poznania ichtiofauny wód regionu zaczął stopniowo, ale wyraźnie rosnąć, przebadano bowiem następnie rybostan Kwisy (Witkowski i in. 1995) i Pliszki (Zieleniewski 1995), dorzecza środkowej i dolnej Drawy przed utworzeniem Drawieńskiego Parku Narodowego (Trzebiatowski i in. 1986, 1987), a następnie po jego ustanowieniu (Chełkowski i Gancarczyk 1995, Chełkowski i in. 1994, 1996a, b, 1997a, b, Martyniak i in. 1999, Dębowski i in. 2000), ponownie Kwisy (Witkowski i in. 2000b), Noteci (Penczak i in. 1999), Warty (Kruk i in. 2000) oraz dorzecza Obry (Penczak i in. 2006). Jednocześnie strona niemiecka w latach wykonała rozpoznanie brandenburskiego odcinka granicznej Nysy Łużyckiej (Rothe 1999). Niedługo po tym - w 2002 roku rozpoczęły się badania monitoringowe ichtiofauny tej rzeki w związku z poborem dużych ilości wody do zalewania wyrobiska po węglu brunatnym Berzdorf, prowadzone pod kierunkiem J. Błachuty (dane niepublikowane), które są w toku, zaś w 2006 roku Kotusz (dane niepublikowane) wykonywał tu badania dotyczące rodzaju koza Cobits. Dotychczasowa wiedza o ichtiofaunie województwa lubuskiego została w sposób syntetyczny podana przez Zieleniewskiego (2005a). Wcześniej sumaryczne informacje o minogach i rybach cieków całego dorzecza Odry, bądź jego części, były zbierane pod różnym kątem m. in. przez Błachutę i Kusznierza (1995), Kusznierza (2000), Witkowskiego i in. (2000a, 2004d, 2007), Kotusza i in. (2001), nie osiągano jednak w tych opracowaniach, co zrozumiałe, większego stopnia szczegółowości w odniesieniu do omawianego regionu i nie obejmowano go w całości. 2

3 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Autor tej pracy, począwszy od końca lat 80-tych ubiegłego wieku, przy okazji sporządzania kilkudziesięciu operatów wodnoprawnych, a następnie rybackich oraz w związku z długoletnim wykonywaniem zawodu ichtiologa, przeprowadził dużą liczbę odłowów badawczych za pomocą elektrycznego zestawu do połowu ryb na większości rzek województwa. Przy znacznej ich części zachowywano standardy stosowane przy rozpoznaniach naukowych. Wykonywał on też wiele odłowów jezior, zalewów, wyrobisk przy pomocy różnych narzędzi rybackich, był organizatorem bardzo dużej liczby zarybień wód otwartych południowej części województwa. Na potrzeby tego opracowania dodatkowo przeprowadzono odłowy badawcze niektórych wód za pomocą klasycznego oraz impulsowego elektrycznego zestawu do połowu ryb, zebrano także najnowsze informacje od najbardziej kompetentnych w poszczególnych przypadkach rybackich użytkowników i administratorów wód. Analizie poddano również wyniki rejestrów amatorskich połowów ryb (Wołos i in. 2004, 2005, 2007, 2008). Wszystkie te źródła danych pozwoliły, jak ma nadzieję autor tej pracy, na uchwycenie obiektywnego i w miarę możliwości, najpełniejszego obrazu rozsiedlenia minogów i ryb wód województwa lubuskiego Wody województwa lubuskiego jako środowisko życia minogów i ryb Dzisiejszy kształt sieci wodnej województwa lubuskiego został uformowany przez różnorakie efekty obecności lądolodu skandynawskiego na tych terenach, zwłaszcza podczas ostatniego zlodowacenia bałtyckiego około tysięcy lat temu. Na obszarze województwa lubuskiego znajduje się 418 rzek, kanałów oraz innych cieków o istotnej wielkości wymienionych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 roku w sprawie śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną. Łączna ich długość wynosi ok km, co oznacza, że średnia gęstość sieci rzecznej osiąga tu 329 m/km 2. Największe wartości parametr ten przyjmuje w zmeliorowanych fragmentach dolin dużych rzek, zwłaszcza Warty i Noteci. Ziemia Lubuska leży w całości w środkowej części dorzecza Odry. Rzeka ta zbiera więc w swoim korycie cały regionalny odpływ powierzchniowy. Jedynymi dwoma większymi ciekami, które w całości płyną przez województwo lubuskie jest Postomia i Obrzyca. W przypadku pozostałych dużych rzek regionu tylko część ich biegu znajduje się na terenie omawianej jednostki administracyjnej. Z drugiej jednak strony niemal wszystkie z nich, w tym cztery spośród pięciu największych dopływów Odry w ogóle, właśnie tutaj mają swoje ujścia. Mowa tu m. in. o Warcie, Noteci, Bobrze, Nysie Łużyckiej, Obrze, Baryczy i Obrzycy. Wyjątkiem w tym względzie jest oczywiście jedynie sama Odra, Myśla oraz Drawa, której dolny bieg znajduje się prawie w całości w województwie lubuskim, ale ujście zaledwie 1,8 km przed jego granicą. Fakt ten implikuje niezwykle istotną rolę regionu jako kluczowego obszaru tranzytowego dla ryb całego dorzecza Odry i zlewni Warty. Na rzekach województwa usytuowane są także 4 zbiorniki zaporowe utworzone dla celów hydroenergetycznych. Jeden z nich - Zalew Bledzewski (89 ha) znajduje się w dolnym biegu Obry, a pozostałe trzy w dolnym odcinku Bobru - Krzywaniec (80 ha), Dychów (100 ha) oraz największy z nich Raduszec Stary (195 ha). Środkowa i północna część regionu obfituje w jeziora. Stanowią one tam często zasadniczy element krajobrazu i środowiska przyrodniczego. W granicach obecnego województwa lubuskiego znajduje się 519 różnej wielkości jezior rozumianych jako zbiorniki pochodzenia naturalnego Ich łączna powierzchnia wynosi ok. 13 tys. ha, co stanowi 0,93% opisywanego obszaru (Zieleniewski 2005b). Zdecydowana większość jezior regionu zawdzięcza swoje istnienie działalności lodowca. W jej wyniku powstały jeziora rynnowe, poligenetyczne, moreny dennej, moreny czołowej, oczka, kociołki, jeziora przyozowe i drumlinowe. Spośród innych istotnych rodzajów jezior nie związanych bezpośrednio z dawną aktywnością lodowca na tym terenie należy wymienić przede wszystkim jeziora zakolowe (meandrowe, starorzecza, jeziora rzeczne). Powstały one głównie w wyniku prac regulacyjnych, podczas których zostały odcięte od głównych koryt rzek wałami przeciwpowodziowymi. Nie sposób nie wspomnieć tutaj o tzw. pojezierzu antropogenicznym znajdującym się w południowo-zachodniej części regionu na terenie ogromnej moreny - Łuku Mużakowskiego. W konsekwencji eksploatacji metodą odkrywkową i wgłębną węgla brunatnego, a także surowców mineralnych w rejonie Tuplic, Trzebiela i Łęknicy utworzyło się ponad 110 zapadlisk i wyrobisk o powierzchni od ułamka hektara do ponad 20 ha. Jak zatem widać środowisko wodne województwa lubuskiego jest bardzo zróżnicowane. W przypadku wód płynących napotkamy tu odcinki dużych rzeki środkowoeuropejskich (Odra, Warta), kapryśnych rzek podgórskich (Nysa Łużycka, Bóbr, Kwisa), uro- 3

4 Tab. 1. Skład jakościowy ichtiofauny cieków województwa lubuskiego i stałość występowania poszczególnych gatunków minogów i ryb (C) +a obecność okresowa M I N O G I I R Y B Y 4

5 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y 5

6 M I N O G I I RY B Y kliwych, śródleśnych, bystrych strug wyżynnych (Postomia, Pliszka, Gryżynka, Ilanka, Pełcz, Santoczna, Lubniewka, Łęcza), leniwych rzek nizinnych (Obra, Gniła Obra, Obrzyca), cieków przekształconych w kanały melioracyjne (Kanał Stara Warta, K. Polka, K. Goszczanowski, K. Bema, K. Zimny Potok), zbiorników zaporowych, odciętych od głównego koryta i zalewanych okresowo wodami przyborów starorzeczy i dołów rzecznych w międzywalach. Są tutaj rozległe, szeroko rozlane jeziora o powierzchni ponad 5 km2, jak i setki zagubionych wśród lasów drobnych oczek, głębokie na kilkadziesiąt metrów, czyste i zimne jeziora rynnowe oraz płytkie, szybko nagrzewające się zbiorniki. Obraz ten uzupełniają różnego rodzaju wyrobiska, zapadliska, duże i małe kompleksy stawów rybnych, niewielkie, lokalne zalewy i stawy wiejskie. Łączna powierzchnia wszystkich wód powierzchniowych województwa lubuskiego wynosi ok ha, co stanowi 2,46% jego całkowitej powierzchni. Odcinki przyźródłowe rzek środkowoeuropejskich cechują się zazwyczaj szybkim nurtem, zimną, czystą, dobrze natlenioną wodą, kamienisto-żwirowym dnem, niewielką szerokością i głębokością. W miarę swojego biegu nabierają stopniowo ocieplającej się wody, której prąd zwalnia, budulec dna zmienia się z kamieni i żwirów poprzez frakcje piaszczyste do mulistych. Zmiana warunków naturalnych cieków wzdłuż ich biegu w zależności od odległości od źródeł odciska się w sposób bezpośredni na składzie gatunkowym zasiedlających je na poszczególnych odcinkach zespołów minogów i ryb. Pod tym względem rzeki dzielone są na fragmenty odpowiadające tzw. rzecznym krainom (strefom) rybnym. W warunkach naszego kraju najbardziej górnie położoną jest kraina pstrąga przechodząca w krainę lipienia, brzany, do najniżej usytuowanej krainy leszcza (Starmach 1956). Ten liniowy układ rzadko bywa jednak książkowy i często zakłócany Kwisa w swym dolnym biegu w Borach Dolnośląskich - przykład rzeki krainy lipienia (fot. W. Zieleniewski) 6 Jezioro Ustronie w zachodniej części Równiny Gorzowskiej zbiornik typu linowo - szczupakowego (fot. W. Zieleniewski) jest przez ingerencję człowieka w ekosystem rzeczny (zwykle poprzez regulację i zabudowę hydrotechniczną). Coraz częściej, niestety, napotkać można odcinki rzek w ogóle bez osobników gatunków, od których ich charakter rybny wziął nazwę. Zróżnicowanie przyrodnicze cieków województwa lubuskiego powoduje, że mamy tu do czynienia z wszystkimi wymienionymi powyżej rybackimi krainami rzecznymi. Strefę pstrąga reprezentują m. in. górne partie Ilanki, Pliszki, Postomi, Gryżynki; lipienia - Kwisa, znaczne fragmenty Drawy; brzany - większość lubuskiego biegu Bobru, Nysy Łużyckiej; zaś leszcza - Noteć, Warta, pradolinne fragmenty Odry. Również w przypadku jezior obserwujemy znaczne zróżnicowanie, a czynnikami odpowiedzialnymi za skład ichtiofauny jest przede wszystkim ich głębokość, przezroczystość wód, stopień natlenienia i temperatura głębszych warstw w okresie letnim, budowa zasadniczych partii dna, stopień i rodzaj jego pokrycia hydrofitami, kontakt hydrauliczny z innymi akwenami. Najgłębsze, najchłodniejsze i najczystsze akweny o słupie wody natlenionym do samego, głównie mineralnego dna, o w pełni wykształconej stratyfikacji termicznej reprezentują typ sielawowy. Na drugim niejako biegunie stoją bardzo płytkie, obficie porośnięte wodną roślinnością niewielkie muliste, zanikające zbiorniki w typie karasiowym cechujące się m. in. znacznymi wahaniami dobowymi temperatury wody. Pomiędzy nimi wyróżniamy jeziora leszczowe, sandaczowe i linowo-szczupakowe. Oczywiście i tutaj, podobnie, jak w przypadku rzek, przejścia pomiędzy poszczególnymi typami są często nieostre. Na zniekształcenie naturalnego charakteru niektórych jezior województwa lubuskiego wpłynęła też działalność ludzka. W opisywanym regionie znajdziemy wszystkie rybackie kategorie jezior.

7 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Bardzo duża różnorodność środowiska wodnego województwa lubuskiego oferuje hydrobiontom, w tym minogom i rybom wiele typów potencjalnych habitatów Skład gatunkowy i rozsiedlenie ichtiofauny Struktura rybostanu jest ostatecznym odbiciem zachodzących zmian w dłuższym okresie czasu w danym biotopie, a zatem stanowi o wiele lepszą metodę diagnostyczną kondycji środowiska wodnego, aniżeli analiza chwilowych parametrów fizykochemicznych wód. Chociażby w przypadku cieków, niektóre gatunki stenotopowe, najczęściej zimnolubne, oksyfilne, reofilne ustępują z danych siedlisk, po trwałej zmianie (pogorszeniu się) ich stanu. Miejsce ich zajmują gatunki erytopowe, czyli o szerokim spektrum warunków życiowych i dużej tolerancji środowiskowej. Stąd pochodzą często używane określenia - organizm wskaźnikowy, czy wymagający środowiskowo w odniesieniu do kilku gatunków minogów i ryb. Tak więc występowanie np. silnych populacji minoga strumieniowego, strzebli potokowej, głowacza białopłetwego, lipienia, czy pstrąga potokowego w danym cieku, w dodatku na długim odcinku, to widoma i bezdyskusyjna oznaka jego dobrego stanu ekologicznego. W jeziorach takimi gatunkami są przede wszystkim sielawa, sieja oraz troć jeziorowa. Kondycja rybostanu, obok innych parametrów, jest obecnie jednym z elementów oceny środowiska rzecznego dla potrzeb monitoringu wynikającego z Dyrektywy Wodnej. Wody J. Ostrowieckiego w Drawieńskim Parku Narodowym zasiedlają m. in. populacje sielawy, siei, troci jeziorowej oraz certy (fot. W. Zieleniewski) Wody płynące Cieki cechują się największą dynamiką zmian składu jakościowego ichtiofauny, wytyczają szlaki pokonywane przez wędrowne i potamodromiczne gatunki minogów i ryb, łączą akweny odpływowe i przepływowe w jedną hydrograficzną i przyrodniczą całość - dorzecze komunikujące się z Morzem Bałtyckim. W związku z tym są one niezwykle istotnym elementem środowiska wodnego opisywanego terenu. Autor niniejszego opracowania dokonał przeglądu składu gatunkowego ichtiofauny 82 najważniejszych cieków regionu ułożonych w porządku hydrograficznym (Tab. 1), dodatkowo określając stałość występowania poszczególnych minogów i ryb (C% = 100x N a /N n, gdzie N a - ilość cieków z danym gatunkiem, N n - całkowita ilość rozpatrywanych cieków). Pominięte zostały strugi okresowo wysychające, bardzo krótkie pod względem długości całkowitej, czy też swojego lubuskiego odcinka, o rzędowości powyżej V (z małymi wyjątkami), krytycznie zanieczyszczone, bądź przekształcone w przemożnym stopniu w doprowadzalniki i odprowadzalniki obiektów stawowych, odbiorniki ścieków. Nie ujęto również mniejszych kanałów melioracyjnych, czy wreszcie takich cieków, których rybostan nie został jeszcze przebadany. Obecność wybranych, interesujących gatunków minogów i ryb w wodach płynących województwa dodatkowo zaprezentowano na mapkach podglądowych (Ryc. 1-4) Analizując zawartość tabeli należy pamiętać, że kilka gatunków w pewnych ciekach pojawia się jedynie okresowo - np. gatunki wędrowne na szlakach tranzytowych w czasie migracji do miejsc rozrodu, czy odrostu (minóg rzeczny, węgorz, łosoś, troć wędrowna, wędrowna forma siei, rzeczno - morska odmiana certy), często tylko bezpośrednio po zarybieniu, niektóre ryby zapływające głównie na żerowiska z dużych rzek do dolnych odcinków ich dopływów (np. brzana, boleń). Jak już wspomniano, w wodach otwartych województwa lubuskiego stwierdzono ostatnio stałą lub okresową obecność co najmniej 2 gatunków minogów i 55 gatunków ryb doskonałokostnych z 14 rodzin. W ciekach i zbiornikach zaporowych regionu odnajdziemy 2 gatunki minogów i 52 gatunki ryb. W stosunku do ilości całkowitej brakuje tam tylko tołpygi pstrej, stynki, sielawy oraz troci jeziorowej. Z kolei lubuskie jeziora zamieszkuje 41 gatunków ryb. Nie napotkamy tu stwierdzonych do tej pory wyłącznie w ciekach: minoga rzecznego i strumieniowego, brzany, kiełbia białopłetwego, świnki, strzebli potokowej, jelca, piekielnicy, czebaczka amurskiego, kozy złotawej, lipienia, głowacicy, pstrąga źródlanego, łososia, troci wędrownej, cierniczka, głowacza białopłetwego i bassa słonecznego. 7

8 M I N O G I 8 I RY B Y

9 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I RY B Y 9

10 M I N O G I 10 I RY B Y

11 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I RY B Y 11

12 M I N O G I I R Y B Y Tabela 2. Wybrane gatunki ryb w wodach jezior województwa lubuskiego (Numer kolejny jeziora w pierwszej kolumnie odpowiada oznaczeniu na Ryc. 5) Lp. Nazwa jeziora/ gatunek Certa Vimba vimba Stynka Osmerus eperlanus Sielawa Coregonus albula Sieja Coregonus lavaretus Troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris 1. Ostrowieckie (Ostrowiec Duży) Czarne + 3. Wołogoszcz Duży (Sława) Chrapów Duży (Chrapowo) Osiek (Żabie, Chomętowskie) Lipie Słowa (Sława) Buszewo (Buszów Duży) Lubowo (Zagórze) Duże Wełmino (Wełmino) Wielkie (Mosińskie, Gross) Lubikowskie Rokitno Szarcz Pszczewskie (Kochle) Głębokie (k. Międzyrzecza) Cisie (Czyste) Chycina (Chycińskie) Chłop (Chłopskie) Grzybno (Świniary) Buszno Buszenko Trześniowskie (Ciecz) Paklicko Wielkie Łagowskie Lubińskie Wielicko (Garbicz, Wielkie) Lubie Wilkowskie Niesłysz (Niesulickie) Złoty Potok (Jeziorko) Jelito (Giełt) Rudzieńskie (Rudno) + Tabela 3. Liczebność gatunkowa minogów i ryb wód Ziemi Lubuskiej na tle większych jednostek obszarowych Rodzina Województwo Lubuskie Dorzecze Odry Terytorium Polski minogowate węgorzowate śledziowate kozowate czukuczanowate Balitoridae sumikowate sumowate długowąsowate stynkowate łososiowate szczupakowate muławkowate dorszowate ciernikowate głowaczowate kolcowate okoniowate pielęgnicowate Odontobutidae babkowate Razem liczba rodzin/gatunków 15/57 18/71 21/80 12

13 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I RY B Y 13

14 M I N O G I I RY B Y Najwięcej gatunków znajdziemy w dużych i średnich rzekach regionu: Odrze (41), Bobrze (39), Nysie Łużyckiej (38), Warcie (37), Obrze (36), Noteci (35), Drawie i Postomi po (33). Jest to pewna prawidłowość, bowiem uważa się, że bioróżnorodność ichtiofauny cieków zazwyczaj rośnie z wraz ich wielkością (Gorman i Karr. 1978). Znacznym zróżnicowaniem cechuje się również rybostan Pliszki i Ilanki (po 31 gatunków). Należy jednak pamiętać, że na te duże liczby składa się także okresowa obecność w niektórych z tych rzek minogów i ryb wykorzystujących je wyłącznie jako szlak migracyjny. Najuboższym składem gatunkowym charakteryzowało się kilka niewielkich cieków: Grabinka (6), Uklejna, Srebrna i Kanał Ostrowski (po 7), Strużyna, Racza, Pokrętna i Przyłęg (po 10). Nie wynikało to jednak ze złego stanu środowiskowego (choć oczywiście mógłby być on lepszy), ale głównie z ich naturalnego charakteru. Są to bowiem małe i bardzo małe, płytkie, bystre strugi zasiedlone w większym lub mniejszym stopniu przez pstrąga potokowego i nie oferujące zbyt dużej ilości siedlisk dla innych gatunków. Warte podkreślenia jest, że mniejsze cieki lubuskie z przeciętnymi ilościami kilkunastu, a nawet dwudziestu kilku zasiedlających je gatunków minogów i ryb, niezwykle korzystnie odróżniają się od krańcowo przekształconych np. rzek śląskich, w których bytuje ich zazwyczaj kilka. Żeby jednak nie popadać w przesadny optymizm trzeba zauważyć, że niektóre gatunki w ciekach opisywanego regionu reprezentowane są przez niewielkie ilości osobników, pochodzą często jedynie z zarybień, a kilka przedostaje się tutaj ze zlokalizowanych na nich obiektów stawowych. W rzekach województwa lubuskiego największą częstość występowania osiągnęły: płoć i ciernik - po 96,3% (79 cieków), słonecznica, szczupak i okoń - 93,9% (77 cieków), lin - 91,4%, (75 cieków) oraz kiełb - 87,8%, śliz 86,6% i wzdręga - 84,1%. Na przeciwnym biegunie znalazły się: koza złotawa, sieja, głowacica, pstrąg źródlany i bas słoneczny - wszystkie po 1,2%. Wartość tego wskaźnika jest równoznaczna z wystąpieniem tych ryb tylko w jednym spośród 82 analizowanych cieków. Interesujące jest porównanie zróżnicowania gatunkowego minogów i ryb wód województwa lubuskiego z obszarami o wyższej randze terytorialnej (Tab. 3). W przypadku dorzecza Odry i terenu całego kraju oparto się przede wszystkim na danych Witkowskiego i in. (2004d). Z powyższego zestawienia wynika, że ichtiofauna wód otwartych województwa lubuskiego jest uboższa 14 Pstrąg tęczowy (u góry) i źródlany - przedstawiciele allochtonicznych gatunków ryb w wodach województwa lubuskiego (fot. W. Zieleniewski) o 14 gatunków w porównaniu do całego dorzecza Odry i o 23 w odniesieniu do obszaru całego kraju. Różnice te są jednak nieco mylące, bowiem w największej mierze dotyczą gatunków obcych (sterlet, jesiotr rosyjski, sum afrykański, lipień bajkalski, muławki wschodnioamerykańska i dunajska, peluga, muksun, tilapia nilowa, trawianka, bufalo czarny, babka bycza, babka szczupła, babka łysa) lub takich, dla których Ziemia Lubuska znajduje się poza naturalnym zasięgiem ich występowania (minóg ukraiński, brzanka, brzanka karpacka, kiełb Kesslera, sapa, strzebla błotna, głowacz pręgopłetwy). Jak więc widać skład gatunkowy ichtiofauny omawianego regionu jest bardzo zbliżony do potencjalnego, pomijając oczywiście gatunki tutaj wymarłe. Nie oznacza to jednak, że liczebność poszczególnych populacji w wodach Ziemi Lubuskiej jest zadowalająca, bowiem niektóre z gatunków występują tu szczątkowo lub na niewielu stanowiskach. Trzeba także pamiętać, że ekstynkcji na tym terenie uległ 1 gatunek minoga - minóg morski i 4 gatunki ryb: jesiotr ostronosy, aloza, parposz i ciosa. Trzy ostatnie z wymienionych występują jeszcze śladowo w dorzeczu Odry, głównie w jej ujściowym, przymorskim fragmencie. Za gatunek wymarły w całym tym systemie rzecznym należałoby uznać także łososia, który dzięki zarybieniom wraca do polskich wód, ale jest to już potomstwo tarlaków z rzek łotewskich, choć nadal ze zlewiska Morza Bałtyckiego. Notowana również ostatnio w Odrze po wielu latach niebytności w tych wodach wędrowna forma siei (A. Zakrzewski, inf. ustna) pochodzi ze sztucznego rozrodu i zarybień. W wodach województwa lubuskiego żyje stale 12 nierodzimych, obcych gatunków ryb, zawleczonych tu przypadkowo, bądź wprowadzonych celowo przez

15 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y człowieka. Są nimi: karp, karaś srebrzysty, amur biały, tołpyga biała i pstra, czebaczek amurski, sumik karłowaty, głowacica, pstrąg źródlany, pstrąg tęczowy, bass wielkogębowy i bass słoneczny. Może nieco dziwić w tym względzie status karpia - pospolitej ryby występującej na tych terenach od około ośmiuset lat, tym niemniej nadal uznawanej za gatunek allochtoniczny. W związku z tym wskaźnik rodzimości ichtiofauny wód województwa lubuskiego wynosi obecnie 0,79, podczas, gdy dla całego dorzecza Odry - 0,73, a dla terytorium Polski - 0,78. Oznacza to, że rybostan omawianego obszaru odznacza się największym spośród tych jednostek udziałem gatunków autochtonicznych, choć jego przewaga w tym względzie jest niewielka. Trzeba nadmienić, że w lubuskich wodach natrafić można sporadycznie także na kilka innych gatunków ryb obcego pochodzenia, reprezentowane są one jednak przez pojedyncze osobniki i nie można traktować ich jako trwałego elementu miejscowej ichtiofauny. Dochodzi nawet do tego, że corocznie notowanych jest kilka przypadków złowienia na wędkę w niektórych akwenach regionu ryb z rodzaju pirania Serrasalmus! Jednakże najczęściej w wodach otwartych napotkać można allochtoniczne ryby z rodziny jesiotrowatych hodowane coraz powszechniej w obiektach stawowych z przeznaczeniem do konsumpcji, dla celów ozdobnych do dla stawków przydomowych, parkowych, czy jako element zarybień wędkarskich łowisk specjalnych. Najczęściej spotykanymi w wodach otwartych jest jesiotr rosyjski Acipenser gueldenstaedti, jesiotr syberyjski Acipenser baeri, sterlet (czeczuga) Acipenser ruthenus, a także kilka hybryd gatunków z tej rodziny. W tym miejscu należy wspomnieć, o jedynym krajowym, rodzimym, wymarłym gatunku jesiotrowatych - jesiotrze zachodnim Acipenser sturio. Ta ryba zasiedlający niegdyś m. in. zlewisko Morza Bałtyckiego w świetle niedawnych badań cytogenetycznych okazała się jednak jesiotrem ostronosym Acipenser oxyrhynchus (Ludwig i in. 2002, Popovic i in. 2008). Rozpoczęły się już badania przygotowawcze do jego restytucji, w przypadku terenu województwa lubuskiego - w Drawie oraz w kilku innych ciekach dorzecza Odry i jednym w dorzeczu Wisły (Drwęca). Mowa tu m. in. o rozpoznaniu bazy pokarmowej, telemetrycznym śledzeniu tempa wędrówki do morza młodych jesiotrów we współpracy z naukowcami niemieckim (Kapusta i in. 2007, Kolman 2007, Gessner i in. 2008) Stopień zagożenia minogów i ryb wód województwa lubuskiego, gatunki interesujące fizjograficznie Najnowszą propozycję określenia stopnia zagrożenia rodzimej ichtiofauny dorzecza Odry, zgodną z kategoriami IUCN/WCU, zmodyfikowanymi nieco dla warunków polskich przez Głowacińskiego (1997), przedstawił Witkowski i in. (2008). W odniesieniu do wód województwa lubuskiego zagadnienie to ujmuje Tab. 4 i Ryc. 6. Tabela 4. Stopień zagrożenia autochtonicznych gatunków minogów i ryb województwa lubuskiego Stopień zagrożenia gatunki wymarłe (EX) wymarłe w wolnej przyrodzie (EW) krytycznie zagrożony (CE) zagrożony (EN) gatunki narażone (VU) gatunki bliskie zagrożenia (NT) gatunki zależne od ochrony (CD) gatunki najmniejszej troski (LC) Gatunek minóg morski, jesiotr ostronosy, alosa, parposz, ciosa łosoś minóg rzeczny, certa świnka, piekielnica, troć jeziorowa minóg strumieniowy, brzana, różanka, koza złotawa, piskorz, stynka, sieja, miętus, głowacz białopłetwy karaś pospolity, kiełb białopłetwy, strzebla potokowa, jelec, sum węgorz, sielawa, lipień, troć wędrowna, pstrąg potokowy kiełb, lin, leszcz, krąp, rozpiór, płoć, wzdręga, boleń, słonecznica, jaź, kleń, ukleja, koza, śliz, szczupak, cierniczek, ciernik, okoń, jazgarz, sandacz Ryc. 6 Stopień zagrożenia autochtonicznych gatunków minogów i ryb województwa lubuskiego Objaśnienia jak w Tab

16 M I N O G I I R Y B Y Sytuacja w tej dziedzinie, niestety, stale się pogarsza. W porównaniu do poprzedniej kategoryzacji (Witkowski i in. 2004d) wzrosła sumaryczna liczba gatunków, w mniejszym lub większym stopniu zagrożonych. Trzeba mieć też na uwadze, że niektóre gatunki niezagrożone lub zagrożone w niewielkim stopniu w całym dorzeczu Odry, w odniesieniu do terenu województwa lubuskiego mają wyraźnie mniej korzystny status. Dotyczy to m. in. minoga strumieniowego, strzebli potokowej, głowacza białopłetwego. Z drugiej strony odwrotną sytuację obserwujemy w przypadku kilku gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, będącego jedną z podstaw ustanawiania obszarów programu Natura Niektóre z tam wymienionych w warunkach naszego kraju, w tym także województwa lubuskiego, są pospolitymi - np. śliz, (Kotusz 1996), boleń - w odróżnieniu od obszaru Unii Europejskiej jako całości. Niezagrożonych w wodach opisywanego regionu jest 20 gatunków, tj. tylko 40% całkowitej liczby rodzimych gatunków minogów i ryb żyjących tutaj obecnie i w przeszłości. W tym ostatnim przypadku z autochtonicznej ichtiofauny wód województwa lubuskiego ustąpiło całkowicie 5 z nich (10%). Kilka gatunków minogów i ryb wód województwa lubuskiego znalazło się w dwóch Załącznikach Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dn roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywy Siedliskowej), a niektóre z nich w obydwu: - Załącznik II: minóg rzeczny, minóg strumieniowy, kiełb białopłetwy, różanka, boleń, koza, koza złotawa, piskorz, łosoś (tylko w wodach słodkich), głowacz białopłetwy - Załącznik V: minóg rzeczny, brzana, sielawa, sieja, lipień, łosoś (tylko w wodach słodkich) Tabela 5. Skład gatunkowy ichtiofauny wód otwartych województwa lubuskiego w porządku systematycznym, podział ze względu na preferencje siedliskowe, grupy rozrodcze, z uwagi na stopień zagrożenia i status ochronny. Objaśnienia: a - za Schiemerem i Waidbacherem (1992), uproszczone, b - zgodnie z podziałem Balona (1990), uproszczone, c - zgodnie z klasyfikacją Witkowskiego i in. (2008), kategorie zagrożeń za Głowacińskim (1997), zmienione, I - gatunek introdukowany - preferencje siedliskowe: RE - reofile; LM - limnofile; EU - eurytopowe - grupy rozrodcze: PL - pelagofile; LT-PL - litopelagofile; LT - litofile; FT-LT - fitolitofile; FT - fitofile; PS - psammofile; OS - ostrakofile; AR - ariadnofile; SP - speleofile - stopień zagrożenia: objaśnienia jak w Tab. 4 - status ochronny w odniesieniu do wód woj. lubuskiego: OŚ - ochrona ścisła; OŚC - ochrona ścisła czynna - zgodnie z Rozp MŚ z dnia r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną; H2, H5 - gatunki z Załącznika II i V Dyrektywy Siedliskowej (92/43/EWG); B3 - gatunki z Załącznika III Konwencji Berneńskiej, d - populacje naturalne, e - tylko w wodach słodkich, - wymiary i okresy ochronne zgodnie z Rozp. MRiRW z dn r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie z późn. zm. f - w odniesieniu do granic woj. lubuskiego; sum: g - w rzece Odrze od ujścia rzeki Warty do granicy z wodami morskimi; h - w pozostałych wodach; szczupak: i - w rzekach i zbiornikach zaporowych, j - w pozostałych wodach; miętus: k - w Odrze od ujścia warty do granicy z wodami morskimi, l - w pozostałych wodach, m - za wyjątkiem Odry od ujścia Warty do granicy z wodami morskimi, gdzie wymiar ochronny nie obowiązuje Rodzina/gatunek Preferencje siedliskowe a Grupy rozrodcze b Stopień zagrożenia c Status ochronny Wymiar ochronny f [cm] Okres ochronny f 16 Rodzina: minogowate Petromyzontidae Minóg rzeczny Lampetra fluviatilis RE LT CE OŚ; H2, 5; B3 całkowity zakaz połowu Minóg strumieniowy Lampetra planeri RE LT VU OŚ; H2; B3 całkowity zakaz połowu Rodzina: węgorzowate Anguillidae Węgorz Anguilla anguilla EU PL CD - do 45 - Rodzina: karpiowate Cyprinidae Brzana Barbus barbus RE LT VU H5 do Karp Cyprinus carpio EU FT I Karaś pospolity Carassius carassius LM FT LC Karaś srebrzysty Carassius gibelio EU FT I Amur biały Ctenopharyngodon idella RE PL I Kiełb Gobio gobio RE PS LC Kiełb białopłetwy Gobio albipinnatus RE PS NT OŚ;.H2; B3 całkowity zakaz połowu Lin Tinca tinca LM FT LC - do 25 -

17 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Różanka Rhodeus amarus EU OS VU OŚ; H2; B3 całkowity zakaz połowu Leszcz Abramis brama EU FT-LT LC Krąp Abramis bjoerkna EU FT-LT LC Rozpiór Abramis ballerus RE FT-LT LC B3 do 25 - Certa Vimba vimba RE LT CE - do Płoć Rutilus rutilus EU FT-LT LC Wzdręga Scardinius erythrophtalmus EU FT LC - do 15 - Świnka Chondrostoma nasus RE LT EN B3 do Tołpyga biała Hypophtalmichthys molitrix RE PL I Tołpyga pstra Hypophtalmichthys nobilis RE PL I Boleń Aspius aspius RE LT LC H2; B3 do 40 - Słonecznica Leucaspius delineatus LM FT LC B3 - - Strzebla potokowa Phoxinus phoxinus RE LT NT OŚ całkowity zakaz połowu Jelec Leuciscus leuciscus RE FT-LT NT - do 15 - Jaź Leuciscus idus RE FT-LT LC - do 25 - Kleń Leuciscus cephalus RE LT LC - do 25 - Ukleja Alburnus alburnus EU FT-LT LC Piekielnica Alburnoides bipunctatus RE LT EN OŚ; B3 całkowity zakaz połowu Czebaczek amurski Pseudorasbora parva EU FT I Rodzina: kozowate Cobitidae Koza Cobitis taenia EU FT LC OŚ; H2; B3 całkowity zakaz połowu Koza złotawa Sabanejewia aurata EU FT VU OŚ; H2; B3 całkowity zakaz połowu Piskorz Misgurnus fossilis LM FT VU OŚ; H2; B3 całkowity zakaz połowu Rodzina Balitoridae Śliz Barbatula barbatula RE PS LC OŚ całkowity zakaz połowu Rodzina: sumikowate Ictaluridae Sumik karłowaty Ameiurus nebulosus LM SP I Rodzina: sumowate Siluridae Sum Silurus glanis EU FT NT B3 do g h Rodzina: stynkowate Osmeridae Stynka Osmerus eperlanus X LT VU Rodzina: łososiowate Salmonidae Sielawa Coregonus albula X FT-LT CD H5; B3 do Sieja Coregonus lavaretus X LT VU H5; B3 do Lipień Thymallus thymallus RE LT CD H5; B3 do Głowacica Hucho hucho RE LT I H5 d ; B3 do Pstrąg źródlany Salvelinus fontinalis RE LT I Łosoś Salmo salar RE LT EW H2 e, H5 e ; B3 do Troć wędrowna Salmo trutta m. trutta RE LT CD - do Troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris RE LT EN - do Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario RE LT CD - do Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss RE LT I Rodzina: szczupakowate Esocidae Szczupak Esox lucius EU FT LC - do 45 Rodzina: dorszowate Gadidae Miętus Lota lota RE LT-PL VU - Rodzina: ciernikowate Gasterosteidae do 30 k do 25 l i j koniec lutego m Cierniczek Pungitius pungitius EU AR LC Ciernik Gasterosteus aculeatus EU AR LC Rodzina: głowaczowate Cottidae Głowacz białopłetwy Cottus gobio RE SP VU OŚC; H2 Rodzina: kolcowate Centrarchidae całkowity zakaz połowu Bass wielkogębowy Micropterus salmoides LM FT I Bass słoneczny Lepomis gibbosus LM FT I Rodzina: okoniowate Percidae Okoń Perca fluviatilis EU FT-LT LC Jazgarz Gymnocephalus cernuus EU FT-LT LC Sandacz Sander lucioperca EU FT LC - do

18 M I N O G I I R Y B Y Obszar obecnego województwa lubuskiego pod względem hydrograficznym jest zwarty, bowiem w całości znajduje się w środkowo - dolnej części dorzecza Odry. Jak wspomniano uprzednio, rzeka ta przyjmuje tutaj wszystkie swe największe dopływy. Ma to niewątpliwie wpływ na dużą jednorodność gatunkową ichtiofauny, która ukształtowała się ostatecznie po ustąpieniu z tych ziem lądolodu. Wzajemny kontakt sieci rzecznej ówczesnej pra-odry i pra-wisły spowodował znaczną unifikację jakościową ich rybostanów. Oba dorzecza pod względem zoogeograficznym należą do prowincji atlantycko-bałtyckiej, z tych samych powodów charakteryzującej się wysokim stopniem jednolitości zespołów ryb (Witkowski i in. 2004d, za Bãnãrescu 1960). W związku z tą sytuacją liczba charakterystycznych fizjograficznie gatunków rodzimych na opisywanym terenie jest niewielka. Trzeba tu przede wszystkim wymienić dwa gatunki jeziorowych ryb łososiowatych - sielawę i sieję, których stanowiska na Ziemi Lubuskiej należą do najdalej wysuniętych na południe w skali całego kraju, co związane jest bezpośrednio z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia bałtyckiego. Podobnie rzecz ma się z obecnością stynki w jeziorze Rudzieńskim (Olechnowski 2005) - obecnie jedyne potwierdzone stanowisko tej ryby w wodach województwa lubuskiego. Przez omawiany obszar przebiega także najprawdopodobniej północno - zachodnia granica rozsiedlenia w Polsce niedawno odkrytej w Bobrze koło Wysokiej i Zagóru Starego kozy złotawej (Kotusz, dane niepublikowane). Jeszcze stosunkowo niedawno uważano, że stwierdzone w dorzeczu dolnego Bobru stanowiska cierniczka są najdalej na południe położonymi w kraju (Błachuta i in. 1993b). Wkrótce jednak granica jego zasięgu w dorzeczu Odry została przesunięta jeszcze bardziej w tym kierunku (Kotusz i in. 1997). Obecność wielu gatunków ryb łososiowatych w dorzeczu Drawy zasługuje także na najwyższą uwagę, podobnie, jak populacja jeziorowo - rzeczna certy z Jeziora Ostrowieckiego, czy bytowanie w nim rodzimej troci jeziorowej, a także introdukowanej - w jeziorach Trześniowskim, Łagowskim i Lubie. Wysoką rangę ma także występowanie piekielnicy w systemie rzecznym Drawy i Pliszce. Warto odnotować również obecność bassa wielkogębowego Micropterus salmoides w jeziorze Złoty Potok (Najbar i in. 1998) Przegląd wybranych gatunków Minóg rzeczny Lampetra fluviatilis (Linnaeus, 1758) Wędrowny, dwuśrodowiskowy przedstawiciel minogokształtnych podejmujący rozrodczą wędrówkę anadromiczną z morza do rzek. Jego stadia larwalne żyją w odkładach mulistych rzek około cztery lata, po czym przechodzą metamorfozę i spływają do morza. Dawniej gatunek ten był powszechnie spotykany w całym dorzeczu Odry. W odniesieniu do obszaru obecnego województwa lubuskiego o jego wstępowaniu w Odrze donosili m. in. Gloger (1833), Borne (1882), Benecke (1881), Lubosch (1902), Stein (1936,), w Bobrze - Gloger (1833), Arndt (1925), w Nysie Łużyckiej - Meyer zu Knonow (1797), Gloger (1833), w Warcie, Noteci, Drawie - Kaj (1948), Jaskowski (1962), w Postomi - Müller (1939). Od połowy XIX wieku rozpoczął się proces szybkiego spadku liczebności i kurczenia zasięgu minoga rzecznego w dorzeczu Odry (Witkowski 1996a za Paxem 1925). Obecnie zanikł on tutaj niemal zupełnie. Jeszcze do końca lat 70 - tych ubiegłego wieku najliczniejszą jego populacją, w stosunku do wód omawianego obszaru, cechował się ujściowy fragment Bobru poniżej Elektrowni Wodnej w Raduszcu Starym. W latach 60 i 70 - tych tego stulecia ówczesny Zarząd Okręgu PZW w Zielonej Górze eksploatował ją nawet gospodarczo odławiając trące się tam osobniki tego gatunku, a także w niewielkich ilościach towarzyszące im minogi morskie Petromyzon marinus. Połowy wynosiły corocznie kilkaset kilogramów z maksimum kg w roku Minogi te sprzedawano głównie do restauracji jako produkt delikatesowy. Połowy zostały zaprzestane w 1973 roku, kiedy to odłowiono 525 kg tych zwierząt. Obecnie notuje się tutaj jedynie pojedyncze egzemplarze minoga rzecznego. Gatunek ten występuje ponadto śladowo w dolnym biegu Drawy poniżej zapory Elektrowni Wodnej Kamienna, gdzie był obecny w elektropołowach w latach oraz w (Trzebiatowski 1987, Witkowski 1995b, Chełkowski i in. 1996) i w dalszym ciągu sporadycznie jest tam obserwowany (A. Zakrzewski - inf. ustna). Kolejne jego stanowisko to dolny odcinek Młynówki Chlebowo - krótkiej, bystrej strugi spływającej z północnych stoków Wzniesień Gubińskich, lewobrzeżnego dopływu Strumienia (Łomianki), znajdującej się w obrębie Krzesińskiego Parku Krajobrazowego (Zieleniewski 1997, 2005a). Jeszcze niedawno minóg rzeczny wpływał tutaj na tarło w ilościach umożliwiających miejscowej ludności skłusowywanie go do celów konsumpcyjnych, obecnie 18

19 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y jego liczebność jest niewielka. Ponadto na małe ilości minoga rzecznego w ostatnich latach natrafiono w Nysie Łużyckiej w rejonie wpływu do niej Lubszy w Gubinie (Rothe 1999), a także w ujściowym odcinku tego dopływu, gdzie stwierdzono odbywanie przez niego tutaj rozrodu (Bangel 1993). Do tej pory gatunek ten w Lubszy dociera do wysokości jazu w Żenichowie k. Gubina, co jest dość zaskakujące biorąc pod uwagę fatalną jakość wód tej rzeki. Minoga rzecznego napotkać można bardzo rzadko również w Odrze, dolnej Warcie i Noteci oraz w Strumieniu na trasie jego wędrówki do położonych powyżej tarlisk (Ryc. 1). Gatunek ten, zgodnie z kategoriami zagrożeń zaproponowanymi przez Głowacińskiego (1997) i oceną Witkowskiego i in. (2008) w odniesieniu do całego dorzecza Odry uznano za krytycznie zagrożony (CE). Jest on objęty ochroną gatunkową, znajduje się w Załączniku II i V Dyrektywy Siedliskowej i Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Minóg strumieniowy Lampetra planeri (Bloch, 1784) Jest to drugi po minogu rzecznym reprezentant rodziny minogowatych w wodach województwa lubuskiego, jednakże całkowicie osiadły i znacznie liczniejszy, co nie oznacza, że występuje tutaj powszechnie (Ryc. 2). Gatunek o wysokich wymaganiach środowiskowych, stenotopowy, zimnolubny, mieszkaniec czystych, bystropłynących, najczęściej niewielkich strug, bardzo często towarzyszący pstrągowi potokowemu i głowaczowi białopłetwemu. Minóg strumieniowy na terenie województwa lubuskiego zasiedla m. in. kilka bezpośrednich, prawobrzeżnych dopływów Odry. Napotkamy go w górnym biegu Gryżynki (Zieleniewski, 2005a, 2007d), w Pliszce i w dolnym fragmencie jej lewobrzeżnego dopływu - Konotopie (Zieleniewski 1995), w Ilance (Najbar i in. 1998, Zieleniewski 2005a,) i w ujściowym odcinku jej dopływu - Bobrowej Strugi (Zieleniewski 2007c). Obecny jest on także w dwóch dopływach Strumienia - wspomnianej już Młynówce Chlebowo (Zieleniewski 1997, 2004a) oraz w strudze Raczej (Kotusz, dane niepublikowane). W zlewni Bobru zasiedla Kwisę, dolny i środkowym odcinek Brzeźnicy (Boberka) oraz Młynówki Kosierskiej (Kanału Zimna Woda) (Błachuta i in. 1993b, Zieleniewski 2004 c, d, 2005a). Minóg strumieniowy występuje także szczątkowo w Nysie Łużyckiej tuż poniżej jazu Elektrowni Wodnej Gubin, w dolnym biegu jej największego dopływu - Lubszy (Rothe 1999), a także w jej górnym, przełomowym odcinku w okolicach Lipska Żarskiego. Tam też sporadycznie odnaleźć go można w ujściowym fragmencie dopływu tej rzeki - Uklejnej (Zieleniewski 2007a). Zasiedla on również dolny bieg Santocznej, znaczną część Pełczy i dolną jej dopływu Przyłęg - strug odwadniających wschodnią część Równiny Gorzowskiej (Tonder i Zieleniewski 1990c, 1991, Zieleniewski 2005a, Kaźmierczak i in. 2006), Płociczną (Chełkowski i in. 1997a, b, Dębowski i in. 2000) oraz jeden dopływ Obry - Strugę Jeziorną w jej środkowej części poniżej J. Kęszyckiego (Chmielewski 2007, Z. Turecki, inf. ustna). Niedawno jego obecność stwierdzono także w dolnym biegu Kłodawki (A. Zakrzewski, inf. ustna). Na obszarze województwa obserwowany jest powolny, lecz ciągły spadek liczebności jego populacji, przy czym największy na to wpływ, jak się wydaje, mają katastrofalnie niskie przepływy wielu cieków Ziemi Lubuskiej w ciągu ostatnich lat oraz ich zabudowa hydrotechniczna. Minóg strumieniowy został zaliczony do gatunków narażonych (VU) w systemie rzecznym Odry, objęty ochroną całkowitą, wymieniony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej i Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Brzana Barbus barbus (Linnaeus, 1758) Duża reofilna ryba karpiowata wrażliwa na zanieczyszczenia wód. Zamieszkuje ona stale kilka cieków województwa lubuskiego i bez wyjątku są to duże rzeki - głównie Odra, Warta, a także Noteć. Zasiedla również dużą część Bobru w granicach województwa (Błachuta i in. 1993b), w tym w trzy zbiorniki zaporowe w jego dolnym biegu: Krzywaniec, Dychów oraz Raduszec Stary. Nie ma jej, jak na razie, na odcinku tzw. starego koryta tej rzeki poniżej Jazu Krzywaniec do wody górnej progu w Prądocinku. Ponadto brzana obecnie z pewnością występuje w Drawie i Płocicznej (Trzebiatowski 1986, 1987, Chełkowski i in. 1996, Dębowski i in. 2000), w dolnym biegu Warty i Noteci, choć w czasie badań, odpowiednio: Kruka i in. (2000) oraz Penczaka i in. (1999), w tych dwóch rzekach nie odłowiono ani jednego jej osobnika, w Obrze poniżej Zalewu Bledzewskiego aż do jej ujścia do Warty (Chmielewski 2007), zapływa do dolnego fragmentu Kwisy (Błachuta i in. 1993b, Witkowski i in. 1995), Obrzycy (Zieleniewski 2004b), Ilanki, Baryczy, a obecnie zasiedla także całym odcinek Nysy Łużyckiej w granicach województwa lubuskiego (Rothe 1999, Błachuta, dane niepublikowane) (Ryc. 4). Pierwszy z w/w autorów skonstatował, że brzana tworzy w niej najliczniejszą i najbardziej stabilną populację spośród wszystkich rzek Brandenburgii, zaś wyniki ostatnich badań Błachuty dowodzą, że jej liczebność w Nysie Łużyckiej stale rośnie. Podobne zjawisko obserwowane jest w Odrze, choć tutaj wzrost jej pogłowia jest zde- 19

20 M I N O G I I R Y B Y cydowanie wolniejszy. Brzana dość licznie występuję praktycznie jedynie w przyujściowym odcinku Bobru poniżej zapory Elektrowni Wodnej Raduszec Stary i w Płocicznej poniżej jej wypływu z J. Ostrowieckiego (Dębowski i in. 2000). We wszystkich pozostałych ciekach jej liczebność pozostaje na niskim poziomie. Na ogólny zanik populacji brzany w dorzeczu Odry zwraca uwagę Witkowski i in Dawniej obecność tej ryby odnotowywano m. in. w Odrze (Bloch 1792, Borne 1882, Korn 1931, Kardaszewski 1947), w zlewni Warty (Borne 1882, Grotrian 1898, Schulz 1912, Kornaszewski 1906), w tym Noteci i Drawy (Borne 1882, Schulz 1912, Kardaszewski 1947, Kaj i Walczak 1954, Jaskowski 1962) w Nysie Łużyckiej, Kwisie i Bobrze (Fechner 1851, Tobias 1865, Pax 1916, 1925), Brzana w dorzeczu Odry znajduje się obecnie w grupie gatunków narażonych (VU). Wymieniono ją w Załączniku V Dyrektywy Siedliskowej. Kiełb białopłetwy Gobio albipinnatus Lukash, 1933 Gatunek bardzo zbliżony morfologicznie do pospolitego kiełbia Gogio gobio, dlatego często uchodził uwadze badaczy. Odkryty po raz pierwszy w dorzeczu Odry stosunkowo niedawno (Błachuta i in. 1994), w związku z tym całkowicie brak historycznych doniesień o jego tutaj obecności. Lista stanowisk kiełbia białopłetwego w systemie tej rzeki stale się wydłuża. Na terenie województwa lubuskiego został on odnotowany na razie tylko w przyujściowym odcinku Warty (Błachuta i in. 1994), w Nysie Łużyckiej (Rothe 1998a, 1999), Błachuta (dane niepublikowane) oraz w dolnym biegu jej największego dopływu (Rothe 1998a, 1999) (Ryc. 4). Do tej pory nie ma oficjalnej obserwacji kiełbia białopłetwego z Odry na jej lubuskim odcinku, ale biorąc pod uwagę, że odnaleziono go już w dolnym biegu tej rzeki (Wolter i in. 1998, 2000, Heese 2003), a także w okolicach Brzegu Dolnego i w dolnej Baryczy (Błachuta i in. 1994, Witkowski i in. 2004c), jego napotkanie tutaj wydaje się być kwestią czasu. Obecności tej ryby należy spodziewać się także w Noteci, Obrze, dolnym odcinku Bobru, być może w dolnej Drawie. Kiełb białopłetwy w basenie Odry został sklasyfikowany jako bliski zagrożenia (NT), wymieniony w w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej i Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Znajduje się on pod całkowitą ochroną gatunkową. Certa Vimba vimba (Linnaeus, 1758) Prądolubny, wędrowny, dwuśrodowiskowy gatunek z rodziny karpiowatych. Dawniej na terenie obecnego województwa lubuskiego certa była szeroko rozprzestrzeniona i pospolita w jego największych rzekach. Zasiedlała Odrę, Bóbr, Kwisę, Nysę Łużycką, Wartę, Noteć (Heinrich 1856, Gloger 1833, Borne 1882, Schulz 1912, Pax 1925, Gruhl 1929, Stein 1936, Kulmatycki 1936, Kaj 1954, 1958, Bontemps 1971), liczna była także w Drawie (Kaj i Walczak 1954, Jaskowski 1962, Jaworek 1964). Wzmożenie zanikania odrzańskich i warciańskich populacji certy przypadło na lata 70 - te ubiegłego wieku, a więc znacznie później, aniżeli miało to miejsce w przypadku jesiotra ostronosego, łososia i troci. Do tego czasu była ona istotną gospodarczo rybą tego dorzecza. W latach 50 - tych ubiegłego wieku spółdzielnie rybackie łowiły ją na tym terenie głównie na Warcie w okolicach Gorzowa oraz na Odrze na odcinku Krosno Odrzańskie - Kostrzyn (Bontemps 1957, Wiśniewolski 1987). Jeszcze około 25 lat temu jednym z najważniejszych miejsc rozrodu certy w środkowej części dorzecza Odry był ujściowy odcinek Bobru, gdzie tarło miało charakter masowy. Wycierała się ona także przy ujściu Obrzycy oraz bezpośrednio na niektórych ostrogach odrzańskich - tamach poprzecznych (Zieleniewski 1995). Jej tarliska znajdowały się także w Drawie kilkaset metrów poniżej Elektrowni Wodnej Kamienna (Trzebiatowski 1987, Jaskowski 1962). Certa w wodach województwa lubuskiego zasiedla obecnie stale Drawę, Płociczną, ujściowy odcinek Baryczy, Bobru, sporadycznie trafia się w Odrze, Nysie Łużyckiej, Warcie, Noteci i w Obrze poniżej Zalewu Bledzewskiego (Ryc. 1). Gatunek ten napotkamy także w Jeziorze Ostrowieckim na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego (Martyniak i in. 1999, Dębowski i in. 2000, 2002), gdzie, jak wszystko na to wskazuje, wytworzył lokalną jeziorowo-rzeczną populację, najprawdopodobniej rozradzającą się w przepływającej przez ten akwen Płocicznej - poniżej i powyżej tego jeziora, w odróżnieniu od typowych populacji wędrownych morsko - rzecznych (Ryc. 5). Podobne zjawisko obserwowano w przypadku jezior górnej części dorzecza Drawy - j. Lubie (Lubieszewskie) (Kaj 1958a) oraz w jeziorze Drawsko (Pliszka 1951), Heese (1999). Certa z Jeziora Ostrowieckiego została dość dobrze przebadana (Hliwa i in. 1999a, b, 2002). W oparciu o tutejsze tarlaki dokonano także udanego rozrodu w warunkach kontrolowanych, po czym zarybiono ich potomstwem ten akwen (Hliwa i in. 2000). Operacja ta jest kontynuowana. Certa notowana jest także stale w niewielkich ilościach w połowach sieciowych z innych, nieodległych jezior drawskich - Adamowo 20

21 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I RY B Y Tarło minoga strumieniowego (fot. W. Zieleniewski) Młody lipień z Bobru (fot. W. Zieleniewski) 21

22 M I N O G I I R Y B Y (Dubie Płd.) i Grażyna (Dubie Płn.) (A. Zakrzewski, inf. ustna), lecz znajdujących się już poza trenem województwa lubuskiego. Tym być może należy tłumaczyć okresową i sporadyczną obecność tego gatunku w Drawie także powyżej zapory Elektrowni Wodnej Kamienna. Obecnie certa środkowego biegu Odry powoli odbudowuje swoją populację, głównie w oparciu o zarybienia potomstwem tarlaków z dolnego biegu Baryczy (Kleszcz i in. 2001a, b, Witkowski i in. 2001, 2002, 2004a, b). Tą certą zarybiany jest regularnie, corocznie, począwszy od 2005 roku przez PZW Okręg w Zielonej Górze, fragment Bobru poniżej jazu w Raduszcu Starym - rejon dawnych tarlisk oraz Nysa Łużycka poniżej hydroelektrowni w Gubinie. Pojedyncze zarybienia tym gatunkiem objęły wcześniej także ujściowy odcinek Pliszki oraz Obrzycy. Działania takie prowadzi również PZW Okręg w Gorzowie Wlkp. w odniesieniu do Odry, Noteci, Warty, dolnej Drawy, Obry. Certę zaszeregowano do kategorii gatunków krytycznie zagrożonych (CE) w dorzeczu Odry. Nie znalazła się jednak w żadnym z Załączników Dyrektywy Siedliskowej, ani Konwencji Berneńskiej. Strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758) Niewielka ryba z rodziny karpiowatych, zamieszkująca, czyste, wartkie rzeki, różnej wielkości cieki o zimnej, dobrze natlenionej wodzie, zazwyczaj towarzysząca pstrągowi potokowemu. Gatunek ten, pospolity w ciekach podgórskich i pomorskich, w wodach województwa lubuskiego należy zakwalifikować jako rzadki. Strzebla potokowa występuje powszechnie na całym lubuskim odcinku Kwisy (Błachuta i in. 1993b, Witkowski 2000b). Ponadto w omawianym regionie napotkamy ją tylko na krótkim odcinku Bobru w pobliżu ujścia do niego Kwisy oraz w Drawie, a zwłaszcza Płocicznej, w której jest dość pospolita (Chełkowski i in. 1996, 1997, Dębowski i in. 2000). Ostatnio jej obecność stwierdzono także w rzece Pełcz (Kaźmierczak i in. 2006) (Ryc. 2). Interesujące jest występowanie strzebli potokowej w górnym biegu Białej Wody - bezpośrednim, lewostronnym, małym dopływie Odry spływającym z północnych stoków Wzgórz Dalkowskich (Zieleniewski 2005a). Jest to jedyne, izolowane stanowisko tego gatunku w dorzeczu Odry w tym rejonie. Północna granica podgórskiego zasięgu rozsiedlenia strzebli potokowej w tej części Polski leży w zlewni Bobru i wyznaczona jest przez Kwisę i Bóbr w okolicach jej ujścia (Błachuta i in. 1993b, Witkowski i in. 2000a). W związku z ewidentną poprawą jakości wód Bobru należy spodziewać się stopniowej rozbudowy populacji strzebli potokowej w tej rzece, głównie na odcinku Żagań - Małomice. Ryba ta w całym dorzeczu Odry została uznana za gatunek bliski zagrożenia (NT). Nie wymieniono jej w Załącznikach Dyrektywy Siedliskowej, czy Konwencji Berneńskiej. Świnka Chondrostoma nasus (Linnaeus, 1758) Prądolubna ryba karpiowata bardzo podobna pokrojem ciała do certy, lecz w odróżnieniu od niej niepodejmująca wędrówek dwuśrodowiskowych, ale potamodromiczna - przemieszczająca się w ciekach jednego systemu rzecznego, czasem na znaczne odległości, bardzo wrażliwa na pogorszenie się jakości wód. W przeszłości była ona w Odrze rybą pospolitą (Gloger 1833), co więcej, Borne (1882) twierdził, że ówcześnie świnka stanowiła jeden z najpowszechniej spotykanych gatunków w wodach Śląska, wskazując na jej występowanie m. in. w okolicach Krosna Odrzańskiego i Kostrzyna. Jej obecność w Odrze odnotowali również m. in. Heinrich (1856) i Stein (1936). O występowaniu świnki dawniej także w Nysie Łużyckiej i Kwisie donosili Meyer zu Knonow (1797), Fechner (1851), Tobias (1865), Pax (1925), w Bobrze - Arndt (1923). Wielu autorów pisało o śwince w dorzeczu Warty, w tym w Noteci i Drawie - m. in. Grotrian (1898, 1899), Borne (1882), Kaj (1948), Jaskowski (1962), Iwaszkiewicz (1964b). Jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych stosunkowo często była ona łowiona na całym lubuskim odcinku Odry. Bez większego trudu zetknąć się z nią było można na Bobrze poniżej Elektrowni Wodnej Raduszec Stary, a także powyżej - w okolicach Brzeźnicy, Nowogrodu Bobrzańskiego, Żagania. Obecnie świnka należy do najrzadszych ryb województwa lubuskiego i środkowej części dorzecza Odry w ogóle. Szczątkowo występuje jeszcze na całym odcinku Odry w granicach województwa, wyraźnie częściej na jej przełomowych odcinkach - w okolicach Milska - Cigacic oraz od ujścia Nysy Łużyckiej do wpływu Warty, a także przy ujściu Bobru koło Krosna Odrzańskiego. Czasami łowiona jest w Obrze poniżej Zalewu Bledzewskiego (Chmielewski 2007), w dolnej Noteci (Lipnicki i Walasik 2006), przede wszystkim pomiędzy Drezdenkiem a Santokiem. Najbardziej istotnym jednak stanowiskiem na Ziemi Lubuskiej pozostaje ujściowy odcinek Bobru, co nie oznacza, że jest tu rybą pospolitą. (Ryc. 1). Czasami trafia się w tej rzece także na odcinku powyżej jazu w Krzywańcu. Swą obecność w wodach województwa w znacznej mierze zawdzięcza zarybieniom prowadzonym przez PZW Okręg w Gorzowie Wlkp. i w Zielonej Górze. Ostatnio rów- 22

23 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y nież PZW Okręg w Jeleniej Górze wprowadził ją do wyżej położonego odcinka Nysy Łużyckiej, w zwiąku z tym należy się z czasem spodziewać obecności tej ryby także na lubuskim odcinku tej rzeki. Również PZW Okręg w Zielonej Górze planuje reintrodukcję tego gatunku w środkowo - dolnym biegu Nysy Łużyckiej. Świnka w systemie rzecznym Odry uznawana jest za gatunek zagrożony (EN), wymieniono ją w Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch, 1782) Gatunek ryby karpiowatej o niewielkich wymiarach zasiedlającej czyste cieki o szybkim nurcie. W środkowo-zachodniej Polsce ryba ta z pewnością występuje jedynie w ciekach dorzecza Drawy oraz w Pliszce - bezpośrednim, prawobrzeżnym dopływie Odry, znajdujących się w dużej mierze, bądź całkowicie w granicach województwa lubuskiego (Ryc. 1). Obecność piekielnicy m. in. w Drawie i Płocicznej wykazał Chełkowski i in. (1996, 1997), Dębowski i in. (2000), choć wcześniej Jaskowski (1962) tutaj jej nie napotkał. Występowanie tej ryby w Pliszce odnotował Zieleniewski (1995). W pierwszych dwóch ciekach tworzy ona silne populacje na długich odcinkach, zaś jeśli chodzi o Pliszkę, to piekielnicę stwierdzono do tej pory jedynie na przełomowym fragmencie w dolnym biegu tej rzeki powyżej Sądowa. Struga płynie tu bardzo szybko, a koryto zasłane jest kamieniami. Gatunek ten jest tu liczny. Piekielnicę zaliczono do ryb zagrożonych (NE) w dorzeczu Odry, w Polsce objęto ją ochroną gatunkową, a także włączono do Załącznika III Konwencji Berneńskiej. Koza złotawa Sabanejewia aurata (Filippi, 1863) Ta niewielka ryba z rodziny kozowatych, została dopiero stosunkowo niedawno stwierdzona w dorzeczu Odry (Frankiewicz 1985), analogicznie, jak kiełb białopłetwy, co było wynikiem również znacznego podobieństwa morfologicznego do innego przedstawiciela z rodzaju Cobitis - kozy Cobitis taenia, dodatkowo potęgowanego przez duży stopień hybrydyzacji gatunków w obrębie tego taksonu. Do niedawna kozy złotawej nie notowano w ogóle w wodach obecnego województwa lubuskiego. Najbliższymi jej stanowiskami była dolna Barycz oraz Widawa i Smortawa (Frankiewicz 1985, Witkowski i in. 1990, Witkowski 1995a). W 2006 roku Kotusz (dane niepublikowane) podczas badań nad konkurencją w diploidalno-poliploidalnych kompleksach ryb z rodzaju Cobitis prowadzonych na tym terenie stwierdził obecność kozy złotawej w Bobrze na wysokości Wysokiej oraz Zagóru Starego, gdzie występowała masowo (Ryc. 4). Należy przypuszczać, że w wyniku dalej prowadzonego rozpoznania pod kątem rozsiedlenia tego gatunku ilość jego zidentyfikowanych stanowisk w wojewóztwie lubuskim będzie rosła. Koza złotawa należy do gatunków narażonych (VU) w systemie rzecznym Odry, o czym, jak się wydaje, zadecydował niewielki, na razie, stopień znajomości jej lokalnych siedlisk. W naszym kraju ryba ta znajduje się pod całkowitą ochroną. Została ona także wymieniona w Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej i Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Sielawa Coregonus albula (Linnaeus, 1758) Sieja Coregonus lavaretus (Linnaeus, 1758) Są to przedstawiciele podrodziny głąbieli z rodziny łososiowatych, o wysokich wymaganiach środowiskowych, zasiedlające czyste, głębokie, chłodne jeziora z dużą zawartością tlenu rozpuszczonego w ich głębszych warstwach. O występowaniu głąbieli w jeziorach tego terenu pisali m. in. Gloger (1833), Grotrian (1898), Seligo 1908, Schulz (1912), Willer (1924), Pax (1925), a później Kaj (1948, 1949, 1950), Staff (1950), Gąsowska (1962), Marciak (1966), Mastyński (1978). Obecność siei w Bobrze odnotował Arndt (1923). Na pytanie o autochtonizm tych dwóch gatunków w wodach terenu obecnego województwa lubuskiego nie ma jasnej odpowiedzi. Mastyński (1978) dokonał przeglądu jezior sielawowych i siejowych zachodniej Polski. Zasugerował on, że tutejsza obecność głąbieli to wynik jedynie introdukcji, podając konkretne daty tych operacji dla poszczególnych zbiorników. Najstarsze z nich miały miejsce w 1881 r. (Jezioro Głębokie koło Międzyrzecza), podczas gdy Kaluza (1815) już dużo wcześniej wspominał o jeziorach sielawowych Okręgu Świebodzin, podobnie, jak Gloger (1833) wskazując na stałe występowanie tutaj sielawy. Pax (1925) wymienia jako akweny sielawowe tego rejonu jeziora Niesłysz, Paklicko Wielkie, Ciecz (Trześniowskie). W związku z takim stanem rzeczy należy przypuszczać, że jednak, w co najmniej kilku jeziorach na omawianym obszarze, gatunki te występowały naturalnie, choć ich populacje zapewne wykazywały duże fluktuacje ilościowe, a także, w związku z często powtarzanymi zarybieniami, najprawdopodobniej nie zachowały jednorodności genetycznej. Obecnie sielawa zasiedla co najmniej 26 jezior województwa lubuskiego, a sieja 21, przy czym w 14 23

24 M I N O G I I R Y B Y z nich oba gatunki żyją razem (Tab. 2, ryc. 5), co jest wynikiem przede wszystkim zarybień, podczas gdy Mastyński (1978) nie mógł ówcześnie wymienić żadnego takiego akwenu. Ponadto sielawa jeszcze lat temu obecna była w jeziorze Krajnik, a sieja w jeziorze Lubniewsko (Nakońskim) w Lubniewicach, skąd ryby te ustąpiły po krytycznym pogorszeniu się warunków środowiskowych w wyniki bezpośredniego odprowadzania ścieków. Takie negatywne zmiany wyeliminowały również sielawę z jeziora Jelito (Giełt) koło Radnicy po wprowadzeniu do dorzecza Gryżynki bobrów (Zieleniewski 2007d). Gatunek ten występował w latach 90 - tych również w jeziorze Dąbie Duże (Wielkie), które, podobnie, jak jezioro Jelito, zarybiał nim PZW Okręg w Zielonej Górze w celach odrostowych (Najbar i in. 1998, Zieleniewski 2007e). Nie ma pewnych danych identyfikacyjnych, co do konkretnych podgatunków siei zasiedlających wody województwa lubuskiego. Mastyński (1978) donosi, że w większości jezior omawianego terenu występuje forma gęstofiltrowa (szlachetna, międzychodzka) Coregonus lavaretus generosus. Jako miejsce obecności podgatunku siei miedwieńskiej C. lavaretus maraena, o mniejszej liczbie wyrostków filtracyjnych i dużych rozmiarach osobniczych, pochodzącej z Pomorza Zachodniego wymienia on jezioro Szarcz Duży oraz Jezioro Głębokie k. Międzyrzecza. O przeniesieniu tego podgatunku siei do jeziora Głębokiego donosi także Gąsowska (1962), a K. Wołczecki (inf. ustna) o jego eksploatacji jeszcze w latach 80 - tych ubiegłego wieku. Z kolei Grotrian (1898) wspomina o siei gęstofiltrowej w tym zbiorniku. Na uwagę zasługuje populacja siei Jeziora Czarnego w Drawieńskim Parku Narodowym, która być może ma charakter całkowicie jednorodny. Prócz jezior wymienionych w Tab. 2 i przedstawionych na Ryc. 5 sieja sporadycznie trafia się również w Jeziorze Bukowiecko - Wyszanowskim k. Międyrzecza (Chmielewski 2007), dokąd przedostaje się najprawdopodobniej rzeką Paklicą z zarybianego tym gatunkiem jeziora Paklicko Wielkie (Zieleniewski 2008). Notowane są też rzadko przypadki jej złowienia w jeziorach Kursko, Długie i Chycina znajdujących się na ciągu Strugi Jeziornej, a nawet w Zalewie Bledzewskim na Obrze (Chmielewski 2007, T. Kujath, K. Wołczecki, inf. ustna). Warto także odnotować obecność w ostatnich latach siei wędrownej (rzadkofiltrowej) C. lavaretus lavaretus w wodach województwa lubuskiego - podgatunku, który wyginął tutaj zupełnie. Mowa tu o faktach niezamierzonego połowu wędkarskiego tej ryby z 2006 i 2007 roku w Odrze w okolicach Kostrzyna - Słubic (A. Zakrzewski, inf. ustna). Najprawdopodobniej była to sieja wędrowna będąca potomstwem tarlaków z jeziora Dąbie w woj. zachodniopomorskim, otrzymanego w wyniku sztucznego rozrodu i podchowu w ośrodku zarybieniowym Szczodre należącym do PZW Okręg we Wrocławiu, po czym wpuszczonego do górnej Odry w ramach programu zarybiania polskich obszarów morskich (M. Kleszcz, inf. ustna, Bartel i Kardela 2007). Sielawa i sieja należą do gatunków gwałtownie reagujących na pogorszenie się warunków środowiskowych jezior, z których w takim przypadku szybko ustępują przede wszystkim w wyniku gwałtownie malejącej przeżywalności ikry na zdegradowanych tarliskach oraz deficytów tlenowych w sezonie wegetacyjnym. Dlatego też utrzymywanie się populacji głąbieli w wodach niektórych jezior województwa lubuskiego należy zawdzięczać w dużej mierze lub jedynie zarybieniom. Sielawa w dorzeczu Odry uznana została za gatunek zależny od działań ochronnych (CD), zaś sieja za narażony (VU). Obie wymienione zostały w Załączniku V Dyrektywy Siedliskowej i w Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Lipień Thymallus thymallus (Linnaeus, 1758) Kolejny przedstawiciel rodziny łososiowatych, podrodziny lipieni. Gatunek w warunkach polskich typowo rzeczny, o wysokich wymaganiach środowiskowych. Występowanie lipienia na terenie odpowiadającym granicom obecnego województwa lubuskiego odnotowali liczni autorzy - Arndt (1923), Pax (1916, 1925) - Bóbr; Meyer zu Knonow (1797), Fechner (1851), Tobias (1865), Borne (1882) - Nysa Łużycka, Kwisa; Borne (1882), Schulz (1912), Kaj (1946, 1948), Kaj i Walczak (1954), Iwaszkiewicz (1959), Jaskowski (1962), - Drawa; Borne (1882) - Noteć; Witkowski i in. (1984) - m. in. Mierzęcka Struga. Uważa się, że w odniesieniu do omawianego obszaru jedynie populacje lipienia z Kwisy, Drawy i Płocicznej mają charakter w dużej mierze rodzimy, do pozostałych wód został on reintrodukowany po wyginięciu, a do niektórych wsiedlony w ogóle po raz pierwszy. Obecnie gatunek ten napotkamy przede wszystkim na całym lubuskim odcinku Drawy, Płocicznej (Chełkowski 1996, 1997, Dębowski i in. 2000), Kwisy (Błachuta i in. 1993b, Witkowski i in. 1995, 2000b), niemal na całym fragmencie Bobru (Błachuta i in. 1993b, Zieleniewski 2004c, d, 2005a, Mokwa i in. 2008), za wyjątkiem odcinka poniżej jazu w Krzywańcu do wysokości, w przybliżeniu Wysokiej. Występuje on także 24

25 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y w Ilance (Keszka 2006), w Pliszce poniżej Koziczyna, w dolnym biegu Kłodawki, a ostatnio - w środkowo - dolnym Pełczy (A. Zakrzewski, P. Tomkowiak, inf. ustna) (Ryc. 3). Obecność lipienia w tych ostatnich ciekach to wyłączny efekt zarybień, które rozpoczęły się w przypadku pierwszych dwóch strug w 1997 roku. Ponadto gatunek ten śladowo obserwowany jest w Noteci, dokąd zapewne przedostaje się z pobliskiej Drawy, a także w Odrze (Wołos i in. 2004, 2005, 2007, 2008). W związku z wyraźną poprawą jakości wód Nysy Łużyckiej Okręgi PZW w Jeleniej Górze i w Zielonej Górze zaczęły od kilku lat wprowadzać do niej materiał zarybieniowy lipienia po jego całkowitym tu ustąpieniu. Od pewnego czasu na fragmencie lubuskim tej rzeki notowane są fakty jego złowienia na wędkę. W przypadku Nysy Łużyckiej istnieją duże szanse na powodzenie reintrodukcji opisywanej ryby. Lipień w systemie rzecznym Odry postrzegany jest jako gatunek zależny od działań ochronnych (CD). Znalazł się on w Załączniku V Dyrektywy Siedliskowej i III Konwencji Berneńskiej. Głowacica Hucho hucho (Linnaeus, 1758) Największy po łososiu przedstawiciel rodziny łososiowatych w naszym kraju, w przeciwieństwie do niego gatunek niewędrowny, choć potamodromiczny. Zamieszkuje czyste, wartkie, duże rzeki. Dla całego dorzecza Odry głowacica jest jednakże rybą allochtoniczną, obecną tu wyłącznie dzięki zarybieniom. Rozszerzanie jej zasięgu występowania w Polsce w zamierzeniu jego inicjatorów miało przede wszystkim uchronić ją przed całkowitą ekstynkcją na bardzo małym pierwotnym obszarze występowania, co też się udało (Witkowski 1996a). Głowacica została translokowana m. in. do górnego Bobru, gdzie wytworzyła samorozradzającą się populację (Witkowski 2000a, Witkowski i in. 2001). Spływa ona stamtąd sporadycznie na teren województwa lubuskiego. Jak zatem widać warunek sine qua non naturalności populacji głowacicy z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej w odniesieniu do zlewni Bobru nie jest spełniony. W odróżnieniu od górnego fragmentu Bobru w opisywanym regionie do tej pory nie ukształtowało się lokalne stado tarłowe tego gatunku. Trzeba tutaj zauważyć, że PZW Okręg w Zielonej Górze również zarybiał Bóbr w latach tą rybą (łącznie szt. narybku jesiennego) w okolicach Nowogrodu Bobrzańskiego, Żarkowa i Bobrowic (Zieleniewski 2004 c, d) (Ryc. 3). Głowacica w ograniczeniu do populacji naturalnych została wymieniona w Załącznikach II i V Dyrektywy Siedliskowej oraz w Załączniku III Konwencji Berneńskiej. Łosoś Salmo salar (Linnaeus, 1758) Łosoś - dwuśrodowiskowa ryba wędrowna, jedna z największych polskich ryb w ogóle. Na terenie województwa lubuskiego w dolnej Drawie i Płocicznej znajdowały się tarliska ostatniej, rodzimej populacji łososia w naszym kraju. Łosoś drawski był najczęściej omawianym gatunkiem ryby z terenów obecnego województwa lubuskiego. Pisało o nim wielu autorów niemieckich i polskich, zaznaczając najczęściej również obecność tego gatunku w Warcie i Noteci - m. in. Borne (1882), Grotrian (1901, 1905), Schulz (1921), Kulmatycki (1926), Pax (1925), Kardaszewski 1947, Kaj (1948, 1952, 1953, 1954, 1958b), Stankiewicz (1949), Kaj i Walczak (1954), Chrzan (1961, 1962, 1964, 1969), Gąsowska (1962), Jaskowski (1962), Żarnecki 1962, Iwaszkiewicz (1966). Bartel (1971, 1976, 1987, 1988a, b, 1999), Przybył (1971, 1976a). Szeroko o łososiu drawskim pisali Chełkowska (1982), Chełkowska i Chełkowski (1986, 1996a), Chełkowski (1963, 1967, 1996, 1970), Chełkowski i in. (1994, 1996b, 1997a, b). Należy też wspomnieć o XXII-częściowym cyklu Łosoś w Drawie Chełkowskiego oraz Chełkowskiego i Chełkowskiej ukazującym się w latach tych ubiegłego wieku w Gospodarce Rybnej aż do zaniku jego populacji w systemie tej rzeki. Łosoś dawniej licznie zasiedlał Odrę (Borne 1882, Gerhard 1893, Grotrian 1901, 1907, Pax 1916, 1921, Kardaszewski 1947) i docierał nią aż do Olzy (Pax 1925). Pojawienie się łososia w większych ilościach począwszy od lat 70 -tych XIX wieku w dorzeczu Drawy, a także w Noteci i Warcie, wiązało się z degradacją i zablokowaniem dotychczasowych tarlisk górnej części dorzecza Odry oraz zanieczyszczeniem i przeobrażeniem tej rzeki, w której w efekcie zupełnie zanikł. Łosoś na tych terenach notowany był także w Bobrze i Kwisie (Wittmarck 1875, Grotrain , 1907, Pax 1925). W przypadku Bobru jego obecność notowano jeszcze w latach 20 - tych ubiegłego wieku na wysokości Krzystkowic (Arndt 1923). Łosoś trafiał się niegdyś także w przyujściowym odcinku Pliszki koło Uradu (Borne 1882). Kości jego znaleziono również na stanowisku archeologicznym w Międzyrzeczu nad Obrą (Iwaszkiewicz 1963). Pojedyncze łososie z zarybień Drawy docierały jeszcze w latach 70 - tych XX wieku Odrą do wysokości Malczyc (Bartel 1988a). Populacja łososia drawskiego cechowała się najszybszym tempem wzrostu w warunkach Polski (Bartel 1988a). Łososiowi w wędrówkach tarłowych i w samym rozrodzie zazwyczaj towarzyszy pokrewny gatunek - troć wędrowna. W stadzie tarłowym obu ryb łosoś drawski stanowił 88,6% - 92,6 % (Chełkowski 1996, Iwaszkiewicz 1966). W populacjach z in- 25

26 M I N O G I I R Y B Y nych rzek proporcje te z reguły są odwrotne. Ostatnie gniazda tarłowe na Drawie zanotowano w 1981 roku, ostatniego tarlaka łososia w tej rzece złowiono w 1985 roku, zaś ostatniego łososia w ogóle - 1 szt. narybku w 1986 roku (Chełkowski 1983, 1987). Z kolei w Płocicznej, po raz ostatni zaobserwowano dwa gniazda tarłowe prawdopodobnie łososia w 1986 roku, rok później pozyskano ostatnie łososie z tej rzeki - 7 sztuk w stadium parr (Chełkowski 1987, 1988). Nie powiodły się próby sztucznego uzyskania dostatecznej ilości potomstwa, którym zamierzano wspomóc efekty tarła naturalnego (1988a), tak więc jego ekstynkcja w dorzeczu Drawy odbyła się praktycznie na naszych oczach. W systemie tej rzeki tarliska łososia i troci wędrownej znajdowały się dawniej także powyżej zapory Elektrowni Wodnej Kamienna oraz w ujściowym odcinku Korytnicy (Jaskowski 1962). Konieczność utrzymania i ratowania stada łososia drawskiego dostrzegano dużo wcześniej (m. in. Kaj 1953, 1958b, Przybył 1971, 1976a), nie wspominając już o dziewiętnastowiecznych przepisach ochronnych. W celu restytucji populacji łososia wobec braku tarlaków z Drawy, posłużono się zbliżonym genetycznie łososiem z łotewskiej rzeki Daugawy (Dźwiny Zachodniej) sprowadzając ikrę zaoczkowaną. Wyhodowanym z niej smoltem ( szt.) dnia r. zarybiono po raz pierwszy Drawę w okolicach jego historycznych tarlisk (Bartel 1996). W latach ponowiono zarybienia, wprowadzając do Drawy (poniżej i powyżej zapory Elektrowni Wodnej Kamienna) bardzo dużą ilość smoltów - ponad 200 tys. sztuk oraz niemal 9 tys. sztuk do Płocicznej. Jesienią 1997 roku odłowione zostały 3 sztuki narybku łososia potwierdzające fakt odbycia przez niego tarła w 1996 roku (Dębowski i in. 2000). W następnych latach kontynuowano zarybienia łososiem rzek Drawieńskiego Parku Narodowego, głównie Drawy poniżej, ale również i powyżej zapory Elektrowni Wodnej Kamienna w ramach programu odtworzenia tego gatunku. Wprowadzano go także do Płocicznej (Dębowski i in. 2002). Corocznie w obu rzekach kontrolowana była liczba gniazd tarłowych, przy czym bardzo duże uznawano jako łososiowe. Największą ich liczba w Drawie odnotowano w 1997 roku powyżej mostu w Głusku - 32 szt., w przypadku zaś Płocicznej - na odcinku w okolicach Starej Węgorni obserwowano co najwyżej 1 duże gniazdo rocznie. (Dębowski i Gancarczyk 1998, Dębowski i in. 2000). W 2002 roku na Drawie w okolicach mostu w Głusku oraz w Płocicznej poniżej J. Ostrowieckiego w wyniku połowów sprzętem elektrycznym stwierdzono obecność łososi w stadium parr. Były to jednak najprawdopodobniej osobniki pozostałe po zarybieniu, odnotowane w tym czasie również w Płocicznej poniżej Jeziora Ostrowieckiego. Do tej chwili nie udało się potwierdzić w sposób bezpośredni efektywnego tarła tego gatunku w obu rzekach, a jego tam pojawianie się to wynik najprawdopodobniej wyłącznie zarybień (Dębowski i in. 2002). Do Drawy i Płocicznej corocznie wprowadzane są znaczne ilości młodych łososi. W 2007 roku do pierwszej z rzek na wysokości biwaku Kamienna wpuszczono ponad 36 tys. smoltów, zaś do Płocicznej poniżej jeziora Ostrowieckiego 25 tys. szt. narybku letniego (A. Gancarczyk, inf. ustna). Mimo to wyniki inwentaryzacji gniazd tarłowych, które z dużym prawdopodobieństwem można byłoby uznać za łososiowe, są bardzo dalekie od oczekiwań, bowiem w 2006 roku w Drawie znaleziono tylko takie jedno - na wysokości wyspy w Głusku, zaś w 2007 nie zidentyfikowano żadnego (Gancarczyk. i Gancarczyk 2007, 2008). Warto tutaj dodać, że PZW Okręg w Gorzowie Wlkp. również zarybia Drawę łososiem, działania te dotyczą odcinka poniżej dolnej granicy DPN do ujścia do Noteci. Na terenie województwa lubuskiego przeprowadzono w ostatnich latach także kilka zarybień tym gatunkiem rzek spoza zlewni Drawy. Mowa tu o rejonie ujścia Nysy Łużyckiej, dolnym biegu Obry na wysokości Lisiej Góry, ujściowym odcinku Ilanki. W 2001 roku wpuszczono także łososia do trzech rzek sąsiedniego województwa dolnośląskiego - górnej Nysy Łużyckiej, Widawy i jej dopływu - Dobrej (Witkowski i in. 2002, 2004a). Zarybienia te były dokonywane przez niemiecki związek wędkarski VDSF (ujście Nysy Łużyckiej) i Polski Związek Wędkarski - pozostałe rzeki. Wprowadzanie łososia do cieków wyżej położonej części dorzecza Odry, a także do dolnej Drawy, Obry i Ilanki są kontynuowane, podobnie, jak zarybienia nieodległej Gwdy (Nadnotecki Okręg PZW), czy sporadyczne zarybienia innych dopływów Warty - głównie Wełny (PZW Okręg w Poznaniu). Dlatego też, mimo, jak się wydaje, braku efektywnego naturalnego rozrodu tego gatunku w środkowej i dolnej części systemu rzecznego Odry, ryba ta jest okresowo obecna w kilku ciekach województwa lubuskiego, głównie podczas spływu jej smoltów do morza (Ryc. 2). Notowane są także pojedyncze przypadki złowienia dorosłych łososi w Odrze w granicach województwa dolnośląskiego (M. Kleszcz, inf. ustna). Łosoś w dorzeczu Odry został uznany za gatunek wymarły w wolnej przyrodzie (EW). Znalazł się on w Załącznikach II i V Dyrektywy Siedliskowej (tylko podczas życia w wodach słodkich) oraz w Załączniku III Konwencji Berneńskiej. 26

27 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Troć wędrowna Salmo trutta m. trutta (Linnaeus, 1758) Troć wędrowna jest jedną z trzech biologicznych odmian gatunku Salmo trutta. Podobnie, jak łosoś, podejmuje ona wędrówki rozrodcze z morza do rzek, w odróżnieniu od pozostałych dwóch swoich form - troci jeziorowej i pstrąga potokowego. O jej obecności na trenie obecnego województwa lubuskiego, głównie w Drawie, Warcie, Noteci pisała większość autorów wymienionych przy opisie łososia. Niegdyś zresztą tych dwóch gatunków nie odróżniano. Troć wędrowna Odrą docierała powyżej ujścia Olzy, Bobrem do Łomnicy (Arndt 1923, Pax 1925). Dochodziła także do górnych partii Kwisy (Fechner 1851, Tobias 1865, Herr 1926), Nysy Łużyckiej (Meyer zu Kononow 1797, notowana była w Obrze (Schulz 1912). W przeciwieństwie do łososia gatunek ten nie wyginął całkowicie w dorzeczu Odry i w niektórych rzekach zachował szczątkowe stada. Obecnie notuje się go stale w Drawie i Płocicznej (Trzebiatowski 1997, Chełkowski i in. 1996b, 1997a, b, Martyniak i in. 1999, Dębowski i in. 2000, 2002), okresowo w Noteci i Warcie, a także w Odrze, którą pokonuje nawet zaporę Wały Śląskie k. Brzegu Dolego (Witkowski i in. 2004c). Wędkarze łowią corocznie kilkadziesiąt osobników tego gatunku w ujściowym odcinku Bobru poniżej zapory w Raduszcu Starym (Zieleniewski 1995, 2004d), która troć w wędrówce rozrodoczej zatrzymuje tutaj począwszych od chwili jej wybudowania w latach 30 - tych ubiegłego wieku. Ryba ta w niewielkich ilościach jest również łowiona w Pliszce poniżej pierwszego, licząc od ujścia, piętrzenia - w Koziczynie oraz w Ilance do wysokości Maczkowa - Nowego Młyna (Zieleniewski, dane niepublikowane, A. Zakrzewski, inf. ustna). Rzadko trafia się też w dolnej Postomi (Ryc. 2). Błachuta i in. (1993b) podaje, że troć wędrowną obserwowano na początku lat 90 - tych ubiegłego wieku nawet w dolnej Kwisie. W ostatnich latach na terenie województwa lubuskiego smoltami troci wędrownej dolną Drawę, Obrę oraz Ilankę zarybia PZW Okręg w Gorzowie Wlkp., Ryba ta pod kątem zagrożenia w dorzeczu Odry została określona jako gatunek zależny od działań ochronnych (CD). Troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris Biologiczna odmiana troci osiągająca dojrzałość płciową w czystych, chłodnych, jeziorach o bogatej w tlen wodzie i rozradzająca się w połączonych z nimi rzekach, niepodejmująca wędrówek do morza. Znana z niewielkiej liczby stanowisk w kraju. Na terenie województwa lubuskiego jej rodzime stado zasiedla jedynie Jezioro Ostrowieckie w Drawieńskim Parku Narodowym (Chełkowski i Gancarczyk 1995), z którego na tarło podąża powyżej Płociczną do Runicy. PZW Okręg w Zielonej Górze wprowadził po raz pierwszy troć jeziorową do Jeziora Trześniowskiego (Ciecz) w Łagowej w roku 1997, a następnie w latach 1999 i 2001 (Zieleniewski 2007b). Materiał zarybieniowy z 1997 roku pochodził z ośrodka PZW w Gawrych - Rudzie na Suwalszczyźnie, lecz było to potomstwo tarlaków z Jeziora Wdzydze, podobnie jak narybek wpuszczony tu w 1999 i 2001 roku, lecz zakupiony w prywatnym ośrodku zarybieniowym w Pleceminie koło Piły. Do tej pory, mimo kilku prób, nie udało się odłowić sieciami ani jednego osobnika tego gatunku w tym niezwykle głębokim zbiorniku, choć istnieje doniesienie o złowieniu troci o masie ok. 5 kg w 2006 roku przez wędkarza oraz można stale obserwować jej spławy. Stąd gatunek ten przedostał się do sąsiedniego Jeziora Łagowskiego. Troć jeziorową introdukowano także do jeziora Lubie w Nowej Wiosce koło Lubrzy w 2000 roku (Tab. 2, ryc. 5). Gatunek ten w systemie rzecznym Odry jest zaliczany do zagrożonych (NE) Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario Pstrąg potokowy jest najpospolitszym przedstawicielem rodzaju Salmo w wodach województwa lubuskiego i zasiedla obecnie, mniej lub bardziej licznie, co najmniej 42 rzeki i strugi regionu (Ryc. 3). W większości z nich występuje dzięki zarybieniom PZW, bowiem z niektórych cieków ustąpił w przeszłości całkowicie, głównie na skutek zatruć ściekami, a do kilku został introdukowany. Obecność pstrąga potokowego w cieku jest generalnie świadectwem dobrej jakości jego wód. Gatunek ten został pierwotnie z powodzeniem wprowadzony do kilku cieków górnego dorzecza Lubszy, po czym tam wyginął kilka lat temu na wskutek prozaicznego powodu - całkowitego wyschnięcia tych strug. W latach dwudziestych ubiegłego wieku odnotowano także pstrąga potokowego w dwóch ciekach dorzecza Śląskiej Ochli koło Świdnicy pod Zieloną Górą (Gruhl 1929). W jednym z nich - w Wodnej, występuje w niewielkich ilościach do tej pory, mimo braku zarybień. Warto zauważyć też obecność pstrąga potokowego w jeziorach Paklicko Wielkie oraz Goszcza, dokąd spłynął on z zarybianych nim ich dopływów - Paklicy, Rakownika i Dopływu spod Wielopola. Trafia się on także sporadycznie w jeziorach dolnej części zlewni Strugi Jeziornej, Obrze i Zalewie Bledzewskim, a także szczątkowo w Odrze (Wołos 2004, 2005, 2007, 2008). 27

28 M I N O G I I R Y B Y Ryba ta nie znalazła się w żadnym z Załączników Dyrektywy Siedliskowej, czy też Konwencji Berneńskiej. W dorzeczu Odry uznawana jest jako gatunek zależny od ochrony (CD) Najcenniejsze pod względem ichtiologicznym wody województwa lubuskiego Głowacz białopłetwy Cottus gobio (Linnaeus, 1758) Gatunek rezydentalny, o niewielkich rozmiarach, przydennym trybie życia, bardzo wysokich wymaganiach środowiskowych, zasiedlający bystro płynące cieki o czystej, natlenionej wodzie, najczęściej z kamienistymi, bądź żwirowatymi partiami dna. Hydrobiont wskaźnikowy dobrego stanu ekologicznego rzek. Ryba jeszcze stosunkowo pospolita na swych tradycyjnych obszarach występowania - w pasie podgórskim i pomorskim, czego nie można stwierdzic w odniesieniu do województwa lubuskiego. O występowaniu głowacza białopłetwego w Odrze na omawianym obszarze wspomina Stein (1936). Tobias (1856) podaje, że jest to gatunek zwykły dla rzek górnołużyckich, zaś Arndt (1923) donosi, iż w Bobrze jest rybą rzadką. Jego obecność Nysie Łużyckiej odnotował Meyer zu Knonow (1797), w zlewni Warty - Müller (1939), w zlewni Drawy: Seligo (1890), Kaj i Walczak (1954), Kaj (1958a), w tym w Płocicznej i Mierzęckiej Strudze - Jaskowski (1962). Głowacz białopłetwy zamieszkuje aktualnie z pewnością co najmniej 18 cieków województwa lubuskiego (Ryc. 4), lecz w dwóch z nich - Noteci i Obrze występuje śladowo (Penczak i in. 1999, 2006). Napotkamy go w ciekach dorzecza Kłodawki (Tonder i Zieleniewski 1989, Zieleniewski 2005a, A. Zakrzewski - inf. ustna), Pełczy i jej dopływie Przyłęgu, Santocznej (Tonder i Zieleniewski 1990c, 1991, Kaźmierczak i in. 2006), strugach spływających z północnych zboczy Pojezierza Łagowskiego - Postomi z górnym, lewobrzeżnym dopływem - Kanałem Ostrowskim, Lubniewce i Łęczy, Pliszce i przyujściowym fragmencie jej lewostronnego dopływu Konotop (Tonder i Zieleniewski, 1990a, b, d, Zieleniewski 2005a, Zieleniewski i in. 2006), w Drawie i Płocicznej (Chełkowski i in. 1996b, 1997a, b, Dębowski i in. 2000), zaś w dorzeczu Bobru - w Kwisie, Brzeźnicy i Młynówce Kosierskiej (Błachuta i in. 1993b, Zieleniewski 2005a). Stosunkowo niedawno odkryto go także w Nysie Łużyckiej (Rothe 1998b, 1999, Błachuta, dane niepublikowane), gdzie reprezentowany był przez niewielkie ilości osobników. Głowacz białopłetwy w systemie Odry uznany został za gatunek narażony (VU), objęty w Polsce ochroną ścisłą, znajduje się w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Na Ziemi Lubuskiej istnieje kilka ważnych w skali ponadregionalnej stanowisk minogów i ryb. W pierwszej kolejności należy wspomnieć tu o dorzeczu dolnej Drawy i Płocicznej leżącym w dużej mierze w obrębie Drawieńskiego Parku Narodowego. Znajdująca się tam część systemu rzecznego Płocicznej, jak celnie zauważył Dębowski i in. (1996), stanowi jedyne w kraju miejsce występowania wszystkich biologicznych form troci tj. pstrąga potokowego, troci jeziorowej i wędrownej, a jeśli uwzględnić łososia, to także wszystkich rodzimych gatunków i odmian z rodzaju Salmo w ogóle. Jezioro Ostrowieckie, przez które przepływa ta rzeka, jest ponadto jednym z niewielu akwenów w Polsce posiadającym lokalne stado formy jeziorowo - rzecznej certy (zazwyczaj gatunek ten podejmuje wędrówki rozrodcze do morza) oraz troci jeziorowej. W korycie Drawy, i w mniejszym stopniu, w Płocicznej do niedawna obserwowano bardzo duże gniazda tarłowe, na podstawie których sądzi się o odbywaniu tu rozrodu przez łososia, co jest sytuacją wyjątkową w całym dorzeczu Odry (Dębowski i in. 1996, 2000, 2002, Dębowski i Gancarczyk 1998). Ichtiofauna tego terenu cechuje się ponadto bardzo dużym zróżnicowaniem gatunkowym o znacznym stopniu naturalności i udziale gatunków chronionych (m. in. minóg strumieniowy, piekielnica, różanka). Bardzo duże znaczenie mają największe rzeki regionu - Odra, Warta oraz Noteć. Jakość ich wód daleka jest jeszcze od zadowalającej, ale stale notuje się jej poprawę, co umożliwia bytowanie w nich dużej liczby gatunków ryb. Największe lubuskie rzeki są również, bardzo ważnymi szlakami tranzytowymi dla minogów i ryb wędrownych znacznej części polskich cieków w głębi kraju, a także korytarzami ekologicznymi dla wielu innych grup organizmów. Szczególnie podkreślane jest znaczenie szlaku Odra - Warta - Noteć - Drawa, jako kluczowego dla restytucji odrzańskiej populacji łososia, troci wędrownej, certy, a także jesiotra ostronosego (Sych 1996). Ważną rolę dla części rybostanu omawianych rzek pełnią ich starorzecza oraz doły rzeczne w dużej mierze odcięte zupełnie od głównego łożyska wskutek prac regulacyjnych, ale łączące się z nim w czasie przyborów. Akweny te są głównym miejscem występowania i środowiskiem życia dla planktonowych form zwierzęcych. Na nich z kolei żerują młode stadia większości odrzańskich gatunków ryb, stamtąd też zooplankton przedostaje się do głównego koryta, które jako takowe jest pod tym względem 28

29 Wojciech Zieleniewski bardzo ubogie. W dołach i starorzeczach żyją ryby, które w łożysku rzeki są nieliczne. Wymienić tu należy przede wszystkim: lina, karasia, wzdręgę, różankę, piskorza. W starorzeczach zasilanych czystą wodą napotkać można poza tym śliza i cierniczka. Akweny te, wraz z okresowo zalewanymi partiami przybrzeżnymi i polderami stanowią podstawowe tarlisko odrzańskich, warciańskich i noteckich ryb fitofilnych oraz miejsce podchowu młodych stadiów przeważającej liczny gatunków ryb tych rzek, które po ustąpieniu przyborów milionami sztuk wracają do głównych koryt. Doły i starorzecza to także mimo dużej presji kłusowniczej praktycznie jedyny rezerwuar tarlaków lina, karasia, w dużej mierze szczupaka, wzdręgi, dla tych rzek, a także, w przypadku zbiorników stale połączonych z główną rzeką, miejsce schronienia np. przed skutkami awaryjnych zatruć. Środowiska te stanowią najważniejszą przeciwwagę dla prądowego charakteru głównego łożyska przekształconej rzeki, dlatego tak istotne jest utrzymywanie ich hydraulicznego kontaktu z wodami koryta. Szczególne znaczenie ma kompleks starorzeczy, kanałów, ujściowych odcinków mniejszych cieków, M I N O G I I RY B Y znajdujący się w widłach Odry i Warty, zwany Basenem Słońskim wchodzącym w skład Parku Narodowego Ujście Warty. W normalnych warunkach hydrologicznych jest on corocznie zalewany wiosennymi wodami wezbraniowymi tych rzek. To z pewnością jedno z najważniejszych miejsc tarła i podchowu szczupaka w całej środkowo-zachodniej Polsce oraz kluczowe dla kilku innych gatunków - np. jazia. Niezwykle ważnym z ichtiologicznego punktu widzenia jest także końcowy odcinek Bobru. Mowa tu o fragmencie rzeki o długości 3 km od jazu zapory Elektrowni Wodnej w Raduszcu Starym do ujścia do Odry. Jego brzegi i częściowo dno umocniono narzutem kamiennym stabilizujący i chroniący koryto przed wzmożoną erozją, na którą jest narażone podczas zrzutów wód ze zbiornika zaporowego. Ten fragment rzeki jest jednym z najistotniejszych miejsce tarła karpiowatych ryb reofilnych regionu. Rozradza się tutaj brzana, kleń, boleń, jaź, jelec, szczątkowo certa, świnka, troć wędrowna i minóg rzeczny. Do końca lat 70 -tych XX wieku ten odcinek Bobru był także miejscem masowego tarła certy, spotykano tutaj również minoga morskiego. Ujściowy odcinek Bobru poniżej hydroelektrowni w Raduszcu Starym - jedno z najważniejszych miejsc dla ichtiofauny województwa lubuskiego (fot. W. Zieleniewski) 29

30 M I N O G I 30 I RY B Y

31 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Z kolei przyujściowy odcinek Baryczy, znajdujący się w dużej mierze na terenie województwa lubuskiego, jest obecnie najważniejszym miejscem rozwoju i odrostu młodych, a rozrodu - dorosłych osobników certy dla całego dorzecza Odry (choć same jej tarliska znajdują się w okolicach pobliskiego Ryczenia leżącego już jednak w województwie dolnośląskim (Witkowski i in. 2001, Kleszcz i in. 2001). Do podobnej roli jak Odra, Warta i Noteć pod względem szlaków rozprzestrzeniania się ryb predystynowane są również Bóbr z jego największym dopływem - Kwisą oraz Nysa Łużycka. Tym niemniej duży stopień ich zablokowania zabudową hydrotechniczną jest w tym względzie podstawową przeszkodą. W przypadku Nysy Łużyckiej jej odcinek tuż poniżej Elektrowni Wodnej w Gubinie, o wartkim nurcie i żwirowatym dnie, odgrywa podobną rolę jak fragment Bobru poniżej EW Raduszec Stary. Tutaj też uchodzi do Nysy Łużyckiej jej największy dopływ - Lubsza, w której ujściowym odcinku do dziś wyciera się minóg rzeczny (Bangel 1993). W tych sudeckich rzekach stale znajdują się liczne, o znacznej powierzchni potencjalne miejsca rozrodu m. in. dla łososia, troci wędrownej, certy, a nawet jesiotra ostronosego. Bogactwo gatunków i potencjalnych siedlisk charakteryzuje także dolny odcinek Obry od wypływu z Zalewu Bledzewskiego, a zwłaszcza jej przełomowy fragment poniżej Starego Dworku. Godna specjalnej uwagi jest także obecność strzebli potokowej w górnym biegu Białej Wody - bezpośrednim, lewostronnym dopływie Odry przepływającym przez Nowe Miasteczko, piekielnicy w dolnej Pliszce, minoga rzecznego w Młynówce Chlebowo. Na specjalne podkreślenie zasługuje też fakt, że województwo lubuskie pod względem ichtiozoogeograficznym stanowi swoisty i jedyny zwornik pomiędzy północnym ( pomorskim ) i południowym, ( podgórskim ) obszarem występowania kilku gatunków zimnolubnych w wodach naszego kraju, tj. minoga strumieniowego, pstrąga potokowego, lipienia oraz głowacza białopłetwego (Ryc. 1, 4). Najcenniejszymi ichtiologicznie w skali regionalnej są przede wszystkim odcinki bystrych, wyżynnych strug ze znacznymi fragmentami quasi naturalnego koryta, na tyle czystych, że umożliwiających występowanie wymagający reofilnych gatunków minogów i ryb, takich jak: minóg strumieniowy, pstrąg potokowy, głowacz białopłetwy, strzebla potokowa, a także lipień, minóg rzeczny, troć, wędrowna. Należy tu wymienić głównie dłuższe lub krótsze odcinki Ilanki, Pliszki, Paklicy, Gryżynki, Raczej, Strugi Jeziornej, Łęczy, Postomi, Lubniewki, Santocznej, Pełczy z Przyłęgiem, Brzeźnicy, Młynówki Kosierskiej, środkowe i dolne biegi większości cieków dorzecza Kłodawki, a także krótkie fragmenty Lubszy i Uklejnej. Waloryzacja jezior województwa lubuskiego pod kątem ich znaczenia dla populacji ryb jest zadaniem skomplikowanym z uwagi na ich dużą łączną ilość. Wiele czystych, o dobrym stanie środowiskowym akwenów posiada w swoim składzie tylko pospolite, niezagrożone gatunki. Wydaje się wobec tego, że najlepszym wyróżnikiem najcenniejszych ichtiologicznie jezior będzie występowanie w nich jeziorowych gatunków z rodziny łososiowatych oraz jeziorowo - rzecznej formy certy (Tab. 2, Ryc. 5) Główne zagrożenia dla ichtiofauny Stan ilościowy i jakościowy ichtiofauny województwa lubuskiego zależy w bezpośrednim stopniu od zmian zachodzącym w środowisku wodnym, za których większość w ostatnim okresie odpowiedzialna jest działalność człowieka. Nie bez znaczenia jest także bezpośrednia presja ludzka na niektóre gatunki. Do najistotniejszych zagrożeń dla ichtiofauny województwa lubuskiego należy obecnie zaliczyć: - eutrofizację i zanieczyszczenie wód - suszę hydrologiczną - regulację koryt rzek - niedrożność cieków - kłusownictwo rybackie - allochtoniczne gatunki ryb - wpływ niektórych gatunków ptaków i ssaków na populacje ryb - niewłaściwą gospodarkę rybacką Eutrofizacja i zanieczyszczenie wód Poprawa jakości śródlądowych wód otwartych w naszym kraju i w województwie lubuskim w ostatnich latach jest wyraźna i bezdyskusyjna. Spowodowana ona była z jednej strony likwidacją wielu dotychczasowych punktowych źródeł zanieczyszczeń, zazwyczaj z powodów ekonomicznych, a z drugiej - porządkowaniem gospodarki wodno - ściekowej w zlewni Odry i Warty. Jednakże w tej dziedzinie jest nadal wiele do zrobienia - głównie pełne skanalizowanie osiedli ludzkich połączone z budową wielu nowych, brakujących lokalnych oczyszczalni cieków i modernizacja istniejących, ograniczenie źródeł azotu pochodzenia rolniczego. Z satysfakcją należy tutaj zaznaczyć, że w świadomości decydentów i w praktyce w tej dziedzinie wiele 31

32 M I N O G I I R Y B Y się zmieniło, a do niedawna, bo do 1985 roku, np. perła Ziemi Lubuskiej - Łagów, zrzucał nieoczyszczone ścieki wprost do Jeziora Łagowskiego. Tym niemniej także i teraz w województwie lubuskim istnieją jeszcze większe ośrodki miejskie, które do tej pory nie uporały się całkowicie z tym problemem. Niektóre regiony nie nadążają za rozbudową i modernizacją istniejących instalacji oraz likwidacją nielegalnych zrzutów ścieków. Najbardziej znanym przykładem jest gmina Sława, a konsekwencją - szybka degradacja Śląskiego Morza - Jeziora Sławskiego. Największe rzeki województwa lubuskiego - Odra, Warta i Noteć wpływając na jego teren niosą już duży ładunek zanieczyszczeń ze Śląska i Wielkopolski. Duże znaczenie ma zwiększona ilość biogenów ze źródeł o charakterze przestrzennym, głównie rolniczych. Wszystko to prowadzi do wzmożonej eutrofizacji wód. Jej rezultatem, mówiąc w dużym skrócie, jest pogorszenie ogólnych warunków tlenowych w wodach, zmniejszenie widzialności poprzez coraz dłuższe i intensywniejsze pojawy fitoplanktonu, ustępowanie makrofitów zanurzonych Ichtiofauna takich wód reaguje ustępowaniem gatunków ryb łososiowatych (sieja, sielawa), litoralowych (szczupak, lin, karaś pospolity), na rzecz tzw. małocennych ryb karpiowatych - drobnej płoci, leszcza, krąpia, których liczebność populacji gwałtownie rośnie. W niektórych przypadkach jednoczesne obumieranie dużych ilości fitoplankonu prowadzi do wyczerpania tlenu rozpuszczonego z wody i do śnięć ryb. Klasycznym tego przypadkiem w województwie lubuskim jest ciąg jezior obrzańskich, wspomniane Jezioro Sławskie, a także Rudzieńskie, Wojnowskie, Kochanowo i Lubięcińskie. Wpływ na jakość wód ma także sposób prowadzenia gospodarki leśnej. To istotny problem, zwłaszcza w województwie lubuskim - o najwyższym zalesieniu w kraju. Niezwykle niekorzystne skutki niosą ze sobą rębnie zupełne wykonywane w zlewniach bezpośrednich jezior powodujące wzmożoną erozję i spływ dużych ilości nutrietów w krótkim czasie do ich mis. W dalszym ciągu zdarzają się także niestety śnięcia ryb spowodowane zrzutami ścieków - np. w Bobrze, Lubszy. Notowane są także straty w rybostanie Nysy Łużyckiej, czy Bobru, za które odpowiada niewłaściwe płukanie cofek hydroelektrowni, czy odwadnianie zbiorników zaporowych. Środki zaradcze: - rozbudowywanie i ulepszanie infrastruktury gospodarki wodno-ściekowej; - egzekwowanie ograniczania źródeł i ilości związków biogennych, w tym azotowych pochodzących z działalności rolniczej, przeciwdziałanie pryzmo- waniu kiszonek, obornika w bezpośrednim sąsiedztwie cieków; - racjonalizacja i ograniczanie stosowania nawozów; - podnoszenie poziomu ogólnej świadomości społeczeństwa w dziedzinie ochrony środowiska. Susza hydrologiczna W przypadku Ziemi Lubuskiej bardzo negatywne znaczenie dla zespołów minogów i ryb ma trwająca tu od dłuższego czasu susza hydrologiczna. Jest ona odpowiedzialna za drastyczne zmniejszenie przepływów w ciekach prowadzące ostatnio nawet do całkowitego wysychania mniejszych strug (np. niektóre dopływy Lubszy, Nysy Łużyckiej, Bobru, Obrzycy, Noteci), co w największym stopniu dotyka niewielkie, lokalne populacje minoga strumieniowego, pstrąga potokowego, głowacza białopłetwego. W ostatnich latach w wyniku tego zjawiska likwidacji uległo wiele połączeń hydraulicznych pomiędzy akwenami. Znacznie skrócił się też okres trwania wiosennych wylewów Odry, Warty i Noteci, a ostatnio w niektórych latach brak ich w ogóle. Sytuacja ta niezwykle niekorzystnie wpływa zwłaszcza na sukces rozrodczy, a w efekcie na liczebność pogłowia szczupaka w tych rzekach. W przypadku jezior obniżony poziom wód gruntowych powoduje przede wszystkim odsłanianie się i wysychanie strefy litoralowej - miejsca tarła ryb fitofilnych i wychowu młodych stadiów, pogarszanie warunków zimowania, zmiany parametrów fizykochemicznych wód. Dużemu przyspieszeniu uległo tempo zaniku mniejszych jezior, drobnych zbiorników, oczek będących siedliskiem m. in. piskorza. Skutki suszy nad brzegami jeziora Ostrowicko na Pojezierzu Łagowskim (fot. W. Zieleniewski) 32

33 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Na szybkie stepowienie województwa z pewnością wpływ mają przypadki niewłaściwie, czy wręcz niepotrzebnie przeprowadzonych tu, głównie w latach tych ubiegłego wieku, prac melioracyjnych, do niedawna postrzeganych, głównie jako sposób na osuszanie podmokłych terenów. Od pewnego czasu przez LZMiUW w Zielonej Górze przygotowywany jest Program Małej Retencji Wodnej w województwie lubuskim. Na przeszkodzie w jego ostatecznym uchwaleniu stanęły m. in. plany, mówiąc delikatnie, bezrefleksyjnej zabudowy zbiornikami niezwykle cennych przyrodniczo fragmentów dolin rzek, choćby Pliszki i Ilanki, które zostały oprotestowane przez środowiska ekologiczne, a także brak szerszych społecznych konsultacji. W programie tym można było znaleźć wiele przykładów projektów zbiorników o nieistotnej dla retencji powierzchni, a znajdujących się na terenie czynnych tarlisk np. pstrąga potokowego, siedlisk chronionych i zagrożonych gatunków, czy wymagających budowy niewspółmiernie kosztownych przepławek, w stosunku do nakładów całkowitych. W przypadku wielu małych cieków odnotowujemy nielegalne pobory dużych ilości wody, w stosunku do ich całkowitych przepływów, głównie do nawadniania plantacji. Prowadzi to często nawet do zupełnego zaniku wody w korycie poniżej takiego ujęcia. Z tym zjawiskiem można zetknąć się choćby w przypadku dopływów Lubszy - Kurki (Górzynki), Młynnej, Golca, a także Brzeźnicy. Znaczne ilości wody z wielu niedużych rzek pobierane są na potrzeby licznych w województwie lubuskim stawów rybnych, zbudowanych głównie przed wojną i obliczonych na ówczesne, dużo większe, niż obecnie przepływy dyspozycyjne. Katastrofalnie niski poziom wód gruntowych, mówiąc w dużym skrócie, w połączeniu z budową geologiczną południowo - zachodniej części województwa lubuskiego, jest odpowiedzialny także za bardzo wysoki stopień zakwaszenia jej wód, głównie w dorzeczu Nysy Łużyckiej i Bobru. Cieki takie jak Świerczynka, czy Chwaliszówka pozbawione są z tego powodu w ogóle ichtiofauny. Środki zaradcze: sytuacja właściwie poza kontrolą człowieka, pozostaje jedynie: - łagodzenie skutków suszy poprzez hamowanie spływu wód za pomocą istniejących urządzeń na ciekach, tam gdzie nie będzie powodowało to przeszkód w migracjach ryb, w uzasadnionych przypadkach budowa lokalnych, małych piętrzeń; - oszczędne używanie wody w rolnictwie i przemysłowych procesach technologicznych. Regulacja koryt rzek Bardzo trudno znaleźć na terenie województwa lubuskiego rzeki cechujące się w pełni naturalnymi korytami. Niemal wszystkie z nich zostały poddane pracom regulacyjnym, których największe nasilenie miało miejsce w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Przekształcenia te są szczególnie widoczne w dolinach Noteci, Warty, Odry, Obrzycy, gdzie przyjmują one formę prostych rowów, kanałów. Warto przypomnieć, że liczba tylko cieków tzw. melioracji podstawowej w województwie lubuskim wynosi aż 418. Pracom hydrotechnicznym nie oparły się także największe rzeki regionu, które zostały dla celów przeciwpowodziowych obwałowane, przystosowane do żeglugi poprzez likwidację zakoli, odcięcie starorzeczy i skrócenie trasy przepływu, budowę licznych ostróg rzecznych utrzymujących główny nurt na środku ich koryt, portów. Prace regulacyjne prowadzą do drastycznego zmniejszenia różnorodności siedlisk, co dla minogów i ryb skutkuje silną redukcją liczby kryjówek, miejsc rozrodu, żerowisk. W małych ciekach poddanych najsilniejszej przebudowie żyją zazwyczaj jedynie 3-4 gatunki ryb osiągających niewielkie wymiary osobnicze. Są nimi najczęściej ciernik, słonecznica, kiełb i śliz, podczas, gdy w strugach o charakterze naturalnym liczba ta sięga kilkunastu. Obecnie na zachodzie Europy ogromnym kosztem renaturalizowane są doliny wielkich rzek - np. Renu, Menu, Dunaju. Niewielkie, w stosunku do lat ubiegłych, środki kierowane do LZMiUW w Zielonej Górze na tzw. bieżącą konserwację cieków, stanowią na pozór dobrą perspektywę dla renaturalizacji koryt średnich i małych rzek regionu. Jednakże sprawa ta wbrew pozorom nie jest tak prosta, jak chciałaby większość ekologów i niektóre z nich, z różnych przyczyn wymagają nadzoru, usuwania nadmiaru roślinności wodnej z koryt (problem nasilający się bardzo wobec niskich przepływów), zapewnienia realizacji warunków pozwoleń wodnoprawnych użytkownikom korzystających z wód tych cieków, zabezpieczenia funkcjonowania powierzchniowych ujęć wody pitnej. Środki zaradcze: - przywracanie kontaktu z głównym korytem odciętych starorzeczy i większych dołów rzecznych; - generalne zaniechanie prac konserwacyjnych i usuwania naturalnych przeszkód wodnych na ciekach o ustalonym, stabilnym korycie na wysoczyznach morenowych, za wyjątkiem przypadków szczególnych (bezpieczeństwo przeciwpowodziowe, awarie, itp.); 33

34 M I N O G I I RY B Y - bezwzględna konieczność konsultacji projektowanych zbiorników retencyjnych i prac regulacyjnych z użytkownikmi rybackimi cieków, fachowcami ichtiologami; - w przypadku istotnych strat, które mogłyby wyniknąć z budowy zbiornika dla ichtiofauny, zaniechanie takiego przedsięwzięcia; - nieprzystępowanie do realizacji niewielkich zbiorników na ciekach bardzo ważnych dla migracji minogów i ryb, których lokalne uwarunkowania terenowe powodowałyby konieczność wykonania bardzo kosztownych przepławek; - powstrzymanie się od tzw. konserwacji cieków w okresie inkubacji złożonej ikry cennych i zagrożonych gatunków minogów i ryb; - bieżące usuwanie koszonej roślinności wynurzonej z koryt cieków. Niedrożność cieków Budowa przegród dolinowych jest elementem prac regulacyjnych na rzekach. Jednak jej negatywne znacznie jest na tyle duże, że uwypuklono ją w osobnym akapicie. Nie bez przyczyny wszystkie wymarłe na terenie odpowiadającym granicom obecnego województwa lubuskiego minogi i ryby oraz większość zagrożonych należy do gatunków całkowicie lub częściowo wędrownych (minóg morski, minóg rzeczny, jesiotr ostronosy, alosa, parposz ciosa, stynka, łosoś, troć wędrowna, wędrowna forma siei, certa). Właściwie ostatnim gatunkiem podejmującym wędrówki w tych wodach, o istotnym poziomie liczebności, pozostał węgorz, choć jego populacja w ostatnich latach także gwałtownie się kurczy. Niemal wszystkie z tych gatunków żyjąc w morzu lub estuariach szybko tam dorastają korzystając z ich bogatych zasobów pokarmowych, osiągają dojrzałość płciową, po czym ruszają na tarło do rzek pod prąd wody (wędrówki anadromiczne). Ich potomstwo pozostaje tutaj przez krótszy lub dłuższy czas, a następnie spływa na powrót do morza. Odwrotnie sprawa ma się z węgorzem, który na wędrówkę rozrodczą podąża do Morza Sargassowego (wędrówka katadromiczna) Zapora i jaz Elektrowni Wodnej Kamienna na Drawie z dysfunkcyjną przepławką komorową dla ryb (fot. W. Zieleniewski) 34

35 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y pozostając i przyrastając przez dłuższy czas w wodach śródlądowych. Kres tym odwiecznym cyklom biologicznym kładzie człowiek przegradzając szlaki wędrówek piętrzeniami bez przejść dla ryb i innych organizmów. Co więcej, takie przeszkody mają bezpośredni wpływ także na populacje ryb nominalnie niewędrownych, zamykających cały swój cykl życiowy w ciekach, fragmentując ich populacje na mniejsze, bardziej narażone na antropopresję, izolowane grupy. W takim przypadku nawet powrót na stanowiska w górze tej samej rzeki, po przejściu wód wezbraniowych, jest niemożliwy. Mamy wówczas do czynienia ze swoistym pustynnieniem ichtiologicznym górnych odcinków takich cieków. Przykładem ekstremalnej koncentracji obiektów hydrotechnicznych w województwie lubuskim jest Lubsza - największy dopływ Nysy Łużyckiej. Na tej rzece o długości całkowitej jedynie 70 km wybudowane zostały aż 33 piętrzenia o wysokości istotnej dla ryb. Stosunkowo niedawno został sporządzony Program udrożnienia wód płynących dla celów rybactwa w województwie lubuskim na lata Do rzek ważnych dla przemieszczania się wędrownych gatunków minogów i ryb w opisywanym regionie zaliczono 42. Jedynie 9 z nich na swych lubuskich odcinkach jest zupełnie pozbawione przeszkód dla ryb, w tym, na całe szczęście, największe - Odra, Warta i Noteć. Na pozostałych znajduje się niemal 200 urządzeń piętrzących, bądź ich pozostałości, a tylko 16 zaopatrzono w lepiej lub gorzej zaprojektowane i funkcjonujące przepławki. Do rzek wymagających najpilniejszego odblokowania zaliczono Bóbr, Drawę (niefunkcjonalna przepławka przy jazie hydroelektrowni Kamienna) oraz Nysę Łużycką. Na Bobrze pierwsze piętrzenie znajduje się już 3 km od jego ujścia do Odry - jaz Elektrowni Wodnej Raduszec Stary, w przypadku Nysy Łużyckiej jest nim jaz Elektrowni Wodnej Gubin usytuowany 16,2 km od ujścia, a jeśli chodzi o Drawę - jaz Elektrowni Wodnej Kamienna - 32,5 km od jej wpływu do Noteci. Co ważne, w przypadku tych cieków, głównie w ich środkowym i górnym biegu, stale znajdują się potencjalne tarliska dla minogów i ryb wędrownych. Program udrożnienia wód płynących, prócz wskazania priorytetów w tym zakresie, umożliwia także skorzystanie z unijnych środków pomocowych przy budowie przepławek, co jest dodatkowym impulsem do ich powstawania. Wykorzystanie energetyczne rzek skutkuje najczęściej kierowaniem całego przepływu, łącznie z biologicznym, na kanały robocze hydroelektrowni. W ten sposób pozbawiane są wody odcinki głównych koryt dziczejąc i porastając krzewami, będąc dodatkowo zasypywanymi przez okresowo zrzucany tu i niewybierany rumosz. Przykładów na to zjawisko dostarcza większość piętrzeń na Bobrze i Nysie Łużyckiej. Trzeba tutaj jednak pamiętać, że na zagładę ryb wędrownych złożyły się także inne czynniki - zanieczyszczenie wód, przekształcenia dotychczasowych miejsc rozrodu w wyniku regulacji, a w przypadku niektórych z nich, także przełowienie. Środki zaradcze: - konsekwentne egzekwowanie budowy przejść dla ryb przy wymagających tego piętrzeniach zgodnie z obowiązującym w tej dziedzinie stanem prawnym, w oparciu o Program udrożnienia wód płynących dla celów rybactwa w województwie lubu skim na lata ; - w okresie przejściowym, do czasu oddania do użytku sprawnej przepławki, obligowanie podmiotów korzystających z piętrzeń do ponoszenia kosztów na zarybianie zablokowanych odcinków rzek; - obowiązkowe konsultowanie wybranych rozwiązań konstrukcyjnych i lokalizacyjnych przepławek już na etapie wstępnych założeń projektowych z użytkownikiem rybackim danego fragmentu rzeki; - zabezpieczenie istniejących przejśc dla ryb przed dostępem osób niepowołanych; - ustawowe poddanie przepławek nadzorowi ichtiologicznemu; - otwieranie jazów pozbawionych przepławek w mokrych porach roku, o ile znajdują się one na istotnych szlakach migracyjnych w porozumieniu z użytkownikami rybackimi cieków; - kontrolowanie prawidłowości gospodarowania wodą przez użytkowników obiektów hydrotechnicznych z warunkami pozwoleń wodnoprawnych; - restytucja utraconych gatunków ichtiofauny w przypadku udrożnienia dla nich cieku. Kłusownictwo rybackie Znawcy tematu wiedzą, że brak postępu w tej dziedzinie w naszym państwie ma w dużej mierze źródła polityczne. To one zadecydowały o takim, a nie innym kształcie instrumentarium prawego stworzonego przeciwko temu procederowi. Pobłażliwość sądów z osławioną sentencją wyroku uniewinniającego o niskiej szkodliwości społecznej czynu, niepostrzeganie zaboru ryb jako pospolitej kradzieży, szczupłość środków finansowych i nikły stan osobowy Państwowej Straży Rybackiej, podporządkowanie Społecznej Straży Rybackiej starostom z jednoczesnym ograniczeniem terenu działania strażnika do granic powiatu 35

36 M I N O G I I R Y B Y jego zamieszkania, cofnięcie im uprawnień do mandatowania - to jedynie kilka wymownych przykładów na rzeczywisty stosunek władz szczebla centralnego do tego zjawiska. Kłusownictwo rybackie w wodach otwartych województwa lubuskiego odciska się szczególnie na pogłowiu węgorza. O skali tego procederu świadczy choćby ilość reklam Aale na przydrożnych budach wzdłuż drogi krajowej Nr 2. Silnie oddziaływuje ono także na populacje sielawy i siei łowionych najczęściej w okresie koncentracji przedtarłowych późną jesienią, na szczupaka i sandacza - głównie w okresie wczesnowiosennym, suma w dużych rzekach na zimowiskach, pstrąga potokowego w drobnych ciekach. środki zaradcze: - konieczność zasadniczej zmiany podejścia do tego problemu na szczeblu centralnym, a w ślad za tym zmiana przepisów prawnych ułatwiających walkę z tą plagą; - radykalne zwiększenie zatrudnienia w PSR i ilości środków finansowych na jej działanie; - rozszerzenie kompetencji strażników SSR; - przeprowadzanie, głównie przez policję, kontroli pochodzenia sprzedawanych ryb, zwłaszcza w sezonowych punktach handlowych, na podstawie istniejących od dawna w tym względzie przepisów. skończyło, spowodowało ewidentne pogorszenie się ich stanu środowiskowego. Zjawisko to nie ominęło także województwa lubuskiego (patrz akapit Niewłaściwa gospodarka rybacka ). Przemysłowa hodowla pstrąga tęczowego - gatunku pochodzącego z Ameryki Północnej, także w wodach województwa lubuskiego, niesie ze sobą zagrożenia chorobami, głównie wirusowymi, dla rodzimych, rzecznych ryb łososiowatych. Deficyty wody w rzekach, na których te hodowle urządzono stanowią pokusę do kierowani całego przepływu na stawy pstrągowe w celu maksymalizacji zysków bez oglądania się na skutki przyrodnicze (vide: Ośrodek Hodowli Pstrąga w Koziczynie na Pliszce). Nowe gatunki w ichtiofaunie Polski to także wynik migracji niektórych z nich, głównie z kierunku wschodniego przez kanały łączące rzeki zlewiska Morza Czarnego i Morza Bałtyckiego. środki zaradcze: - rugowanie z wód resztek tołpygi białej i pstrej, amura białego; - bezwzględne egzekwowanie zakazów zarybiania wód otwartych gatunkami niewystępującymi normalnie na danym terenie na drodze admistracyjnej w oparciu o istniejące w tym względzie surowe przepisy. Allochtoniczne gatunki ryb Udział gatunków obcych w polskiej ichtiofaunie osiągnął już 30%, co na tle grup innych kręgowców jest sytuacją bezprecedensową, a końca tego niekorzystnego procesu nie widać. Do wód otwartych dostają się one w wyniku działań celowych lub w sposób niezamierzony - jako uciekinierzy z akwakultur. Negatywny wpływ gatunków obcych na rodzime przejawia się m. in. poprzez bezpośrednią i pośrednią konkurencję o pokarm, miejsca rozrodu, siedliska. Przybysze tworzą z nimi bezpłodne krzyżówki, są nosicielami nowych, groźnych patogenów i pasożytów. Dobrym tego przykładem jest zawleczenie wraz z węgorzem japońskim nicienia Anguillicola crassus. Ekstensywność inwazji tego pasożyta u rodzimego węgorza w wodach województwa lubuskiego sięga 100%. W okresie letnim, przy pogorszonych warunkach tlenowych prowadzi to śnięć tego gatunku obserwowanych powszechnie, głównie na jeziorach regionu. Popularne niegdyś zarybianie gatunkami wschodnioazjatyckimi (tołpyga biała, pstra, amur biały), prowadzone głównie w celu zwiększenia produkcji rybackiej z polskich jezior, a które na szczęście już się Wpływ niektórych gatunków ptaków i ssaków na populacje ryb Czapla siwa, a zwłaszcza kormoran czarny, od dawna są głównymi gatunkami w naszym kraju wyrządzającymi największe straty rybackie. Żerowanie na rybach jest przejawem biologii i behawioru tych ptaków, co jest zrozumiałe dla wszystkich, niezrozumiała jest natomiast bezwładność państwa w obliczu szkód wyrządzanych w rybostanie zwłaszcza przez gwałtownie rosnącą krajową populację kormorana czarnego szacowaną obecnie na ok tys. par. Warto wiedzieć, że przed II wojną światową na ziemiach polskich był on niemal nieznany. Myliłby się ten, kto myśli, że masowe przyloty i żerowanie kormoranów czarnych ma miejsce wyłącznie na stawach hodowlanych, gdzie koncentracja ryb jest bardzo duża. Pojawiają się one na terenie kraju od pewnego czasu w stadach liczących kilkaset sztuk, także na jeziorach, dużych rzekach, czy Zalewie Wiślanym i Zalewie Szczecińskim. Na wielu jeziorach i największych rzekach województwa lubuskiego obserwowane są stada liczące na razie kilkadziesiąt osobników. 36

37 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Innym gatunkiem, którego liczebność gwałtownie rośnie, w tym w zachodniej Polsce, jest uciekinier z hodowli - norka amerykańska. To agresywny drapieżnik, żywiący się także rybami, który zdołał już niemal zupełnie wytępić rodzimą norkę europejską, a lokalnie - również znaczną ilość ptaków. Przypuszcza się, że za niewielkie zagęszczenie ryb o większych wymiarach osobniczych w małych lubuskich ciekach odpowiada właśnie norka amerykańska, na co nakłada się wpływ również ewidentnie rosnącej populacji wydry. Niekorzystne oddziaływanie tych ssaków, zwłaszcza na populacje pstrąga potokowego w mniejszych ciekach, potęguje się wobec niskich stanów ich wód w ostatnich kilkunastu latach W tym miejscu należy także wspomnieć o bobrze. Ten największy krajowy gryzoń wytępiony w przeszłości przez człowieka, jest przez niego obecnie ponownie wprowadzany po kilkusetletniej nieobecności na tym terenie. Zwierzę to niezwykle szybko zmienia ukształtowany przez długi czas jego nieobecności układ ekologiczny wielu środowisk wodnych. Przypomnieć w tym miejscu należy, że w województwie lubuskim liczebność jedynego naturalnego regulatora populacji bobra - wilka, jest niewielka i praktycznie bez znaczenia. Poglądy miłośników tych zwierząt o ich wyłącznie dobroczynnym wpływie na ekosystemy wodne w obecnej sytuacji są niestety jednostronne i nieobiektywne. Z upodobaniem przytaczane są w tym wypadku błędne, zasłyszane frazesy o ogólnie pozytywnym wpływie ich działalności na ichtiofaunę, jako taką. Zwierzę to, w stosunku do swoich rozmiarów, jak żadne inne spośród naszej fauny, ma ogromne potencjalne możliwości wprowadzania zmian w środowisku. Przegrodzenia i spiętrzenia cieków przez bobry niosą dla wielu hydrobiontów drastyczne skutki. W przypadku ryb zmieniają skład ichtiofauny w kierunku gatunków stagnofilnych, hamują wędrówki troficzne, na zimowiska, co gorsza, dużą ich część odcinają od także od miejsc rozrodu. W największym stopniu dotyczy to minoga strumieniowego, pstrąga potokowego, głowacza białopłetwego, strzebli potokowej. W województwie lubuskim to negatywne zjawisko obserwowane jest przede wszystkim w dorzeczu Ilanki, Pliszki, Gryżynki, Płocicznej, Santocznej. Przetamowania czynione przez bobry na ciekach ograniczają lub całkowicie uniemożliwiają wzajemny kontakt rybostanów sąsiadujących jezior, koniecznych prócz migracji rozrodczych, także dla celów żerowiskowych, zimowania. Podtapiane są znaczne połacie gruntów powodując wypłukiwanie i przedostawanie się do wód bardzo dużych ilości biogenów. Bobry ogałacają duże połacie przybrzeżnego pasa ochronnego z drzew liściastych, wprowadzają do wody duże ilości materii organicznej w postaci pędów oraz odchodów. Klasycznym przykładem tych niekorzystnych z punktu widzenia ichtiofauny zmian są jeziora radnickie. Letnie śnięcia sielawy z powodu obniżonej koncentracji tlenu rozpuszczonego w wodzie na jeziorze Jelito (Giełt) koło Szklarki Radnickiej, o głębokości ponad 35 m, rozpoczęły się kilka lat po wprowadzeniu tutaj bobrów, które podtopiły tereny przyległe do odnogi Gryżynki przepływającej przez ten akwen, w efekcie czego sielawa z wód jeziora ustąpiła zupełnie. Przykładem skrajnych skutków aktywności bobrów jest przetamowanie przez nie rzeki Jabłonnej (Rakówki) w jej dolnym biegu i skierowanie całego przepływu do wyrobisk po kredzie pojeziornej koło Brzezia w gminie Sulechów. W wyniku tego w okresie letnim cały poniższy odcinek rzeki, aż do jej ujścia do Odry pozbawiony jest kompletnie wody. Bobry w województwie lubuskim spotykane są już wręcz w niektórych wsiach, a nawet w miastach, w bezpośrednim sąsiedztwie ruchliwych szlaków komunikacyjnych. Na omawianym obszarze natrafić można także na dwa inne, obce gatunki ssaków, w diecie których ryby stanowią niepoślednią pozycję - jenota oraz ostatnio - szopa pracza. Środki zaradcze: - zakazywanie powstawania przemysłowych ferm norek amerykańskich; - znaczne uproszczenie procedury wydawania zezwoleń na kontrolowany odstrzał bobrów na terenach, na których powodują one duże zagożenie i szkody dla ichtiofauny; - znaczne rozluźnienie przepsów ochronnych dotyczących bardzo licznej obecnie populacji kormorana czarnego w Polsce na obszarach ich masowej penetracji. Niewłaściwa gospodarka rybacka Źle prowadzona gospodarka rybacka może stanowić również silny czynnik zakłócający dla populacji minogów i ryb. Za rodzaj takich działań z obecnej perspektywy należy uznać szerokie wprowadzanie do wód otwartych dużej liczby osobników trzech gatunków nierodzimych - tołpygi białej, pstrej oraz amura białego z maksimum w latach tych ubiegłego wieku, w nadziei na szybkie zmniejszenie chronicznego deficytu białka zwierzęcego i, o ironio, zahamowanie tempa eutrofizacji wód śródlądowych. Efekty 37

38 M I N O G I I RY B Y w tym ostatnim przypadku okazały się dokładnie odwrotne od oczekiwanych i kilkanaście jezior województwa lubuskiego z tego powodu uległo degradacji, z której nie mogą się wydobyć do tej pory. Sztandarowym przykładem takiego akwenu jest Jezioro Bukowiecko - Wyszanowskie koło Międzyrzecza. Na usprawiedliwienie braci rybackiej należy jednak zaznaczyć, że odbywało się to wówczas przy akceptacji, czy wręcz z inicjatywy branżowych jednostek naukowych, wzmacnianej stałymi naciskami o charakterze polityczno- administracyjnym. W niektórych jeziorach Ziemi Lubuskiej prowadzono także półintensywną gospodarkę karpiową taktując je jako duże stawy rybne. Kolejnym grzechem w tej dziedzinie było dokonywanie tzw. przerzutów drobnicy karpiowatych ryb małocennych z obiektów stawowych do wód otwartych. Obecnie jednak zjawiska opisane powyżej niemal w ogóle nie występują, zmieniły się bowiem przepisy regulujące rybactwo śródlądowe w wodach naszego kraju, zwiększył się wyraźnie stopień świadomości szkodliwych skutków takich działań, znacznie wzrósł poziom kontroli prawidłowości gospodarki z założeniami operatów rybackich (głównym organem kontrolnym w tym zakresie został stosunkowo niedawno Zarząd Województwa). środki zaradcze: - konsekwentne egzekwowanie przestrzegania ustaleń operatów rybackich przez rybackich użytkowników wód. nym, stenotopowych. W bezpośrednim związku stoi z tym konieczność zachowania lokalnych, rodzimych, nawet niewielkich populacji, będących ostatnim rezerwuarem unikalnych genetycznie tarlaków do ewentualnego rozrodu w warunkach kontrolowanych w celu potencjalnej ochrony ex situ. W okresie suszy hydrologicznej na Środkowym Nadodrzu niezwykle istotne jest utrzymywanie nawet drobnych, zbiorników naturalnych oraz możliwie szerokie przeciwdziałanie zagrożeniom opisanym w poprzednim rozdziale. Żeby jednak skutecznie chronić, należy mieć wiedzę na temat aktualnego stanu poszczególnych populacji. W związku z tym pierwszorzędnego znaczenia nabiera konieczność rozpoznawania, a następnie monitoringu ichtiofauny regionu w oparciu o pracę kompetentnych w tej dziedzinie osób. Mimo, że w przypadku województwa lubuskiego w tym zakresie jest nienajgorzej, to zostaje jeszcze sporo do zrobienia, a i zespoły minogów i ryb zmieniają się w ostatnich czasach niezwykle szybko, tak pod względem jakościowym, jak i liczebności. W utrzymaniu populacji niektórych gatunków już wkrótce warunkiem sine qua non będzie pomoc finansowa na krajowym szczeblu centralnym, czy nawet unijnym - dotyczy to np. węgorza. Warto tutaj przypomnieć, że głównym podmiotem utrzymującym, czy odtwarzającym populacje zagrożonych, chronionych ryb jest Polski Związek Wędkarski. Jest to organizacja utrzymująca się wyłącznie ze składek swoich członków, dlatego też pomoc finansowa w tej dziedzinie jednostek administracji państwowej i samorządowej na poziomie regionalnym, czy nawet lokalnym, w wielu przypadkach może mieć istotne znaczenie Ochrona minogów i ryb na obszarach niekonfliktowych W obecnych czasach, w dobie zjawisk wywoływanych działalnością człowieka o charakterze ponadregionalnym, globalnym trudno mówić już o obszarach niekonfliktowych dla żywych składników środowiska przyrodniczego. Właściwie zawsze już mamy do czynienia z większym lub mniejszym wpływem atropopresji na gatunki roślin i zwierząt. Jest to po prostu konsekwencją wyborów kierunku rozwoju naszej cywilizacji. Chodzi jednak o to, aby generalnie niekorzystne jego skutki w sposób racjonalny i możliwie maksymalny ograniczać. W przypadku wielu grup zwierząt, zwłaszcza minogów i ryb, podstawowe znaczenie ma ich ochrona in situ. Bez specyficznych siedlisk nie mogą one po prostu w ogóle egzystować. Szczególnie dotyczy to organizmów wędrownych, dwuśrodowiskowych, o złożonym cyklu biologicz38 Postomia - rzeka z odtworzoną populacją pstrąga potokowego po uporządkowaniu gospodarki wodno-ściekowej w Sulęcinie (fot. W. Zieleniewski)

39 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y Słowniczek ariadnofilne ryby- ryby składające ikrę do gniazda zbudowanego z roślin utrzymywanych nitkami wytworzonymi z wydzieliny produkowanej przez nerkę samca allochtoniczny gatunek - gatunek obcy, nierodzimy, który na nowym miejscu występowania znalazł się w wyniku zmian swojego dotychczasowego zasięgu, najczęściej w wyniku działalności człowieka anadromiczne ryby - ryby dwuśrodowiskowe podejmujące wędrówkę w celach rozrodczych z morza do rzek autochtoniczny gatunek - gatunek rodzimy zasiedlający miejsce swojego naturalnego powstania i występowania behawior - tu: system wszystkich zachowań danego gatunku, osobnika w odpowiedzi na bodźce środowiskowe biogenne substancje, substancje pokarmowe, nutrienty - związki potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmów, ich nadmiar w środowiskach wodnych prowadzi do wzmożonej eutrofizacji ekstensywność inwazji, zarażenia - odsetek zarażonych osobników w danej populacji ekstynkcja - tu: całkowite wyginięcie gatunku na naturalnym miejscu jego występowania eurytopowy, ubikwistyczny, wszędobylski gatunek - gatunek o dużych zdolnościach adaptacyjnych i braku specjalizacji środowiskowej, mogący prowadzić efektywny rozród w wodach stojących i płynących in situ ochrona - ochrona gatunku prowadzona w jego naturalnym miejscu występowania polegająca na zachowaniu pierwotnych cech jego środowiska życia w odróżnieniu od ochrony ex situ ochrona - poza naturalnym siedliskiem gatunku, w środowiskach zastępczych, w warunkach sztucznych, kontrolowanych przez człowieka, fitofilne ryby, fitofile - ryby składające ikrę na roślinach fitolitofilne ryby, fitolitofile - ryby składające ikrę, tak na materiale roślinnym, jak i na kamienistym, żwirowatym hybryda - mieszaniec, potomek rodziców z dwóch odrębnych taksonów, najczęściej z gatunków, podgatunków hydrobiont - organizm wodny hydrofit - roślina wodna introdukcja - tu: celowe wprowadzenie do danego siedliska osobników gatunku, który w nim do tej pory nie występował katadromiczne ryby - ryby dwuśrodowiskowe podejmujące wędrówkę z wód słodkich do morza w celach rozrodczych kladystyczna klasyfikacja - rodzaj uporządkowania systematycznego świata ożywionego polegający na hierarchicznym uszeregowaniu organizmów na podstawie wspólnego przodka litofilne ryby - ryby składające ikrę na podłożu kamienistym, żwirowatym nutrienty - patrz bogenne substancje ostrakofilne ryby - ryby, których samice składają ikrę do jamy skrzelowej małży parr - nazwa stadium rozwojowego wędrownych ryb łososiowatych, głównie łososia i troci w wieku ok. 1 roku, żyjąca w wodach słodkich przed podjęciem wędrówki do morza pelagofilne ryby - ryby, których ikra po wstępnym złożeniu na różnych substratach tarłowych odrywa się od nich i rozwija dryfując w toni wodnej pelagolitofilne ryby - ryby składające ikrę na podłożu kamienistym lub żwirowatym, która często odrywa się i przemieszcza przy dnie z nurtem wody poligenetyczne jezioro - jezioro, o powstaniu misy którego zadecydował więcej, niż jeden czynnik główny poliploidalność - zjawisko co najmniej trzykrotnego zwieloktrotnienie kompletu chromosomów w komórce potamodromiczne ryby - ryby podejmujący migracje, nieraz na znaczne odległości, lecz w obrębie tego samego systemu rzecznego psammofilne ryby - ryby składające ikrę na piasku oksyfilny gatunek - gatunek tlenolubny reintrodukcja - ponowne wprowadzenie gatunku na miejsce występowania, w którym uprzednio wyginął reofilne ryby - potocznie ryby prądolubne, rzeczne; tu: ryby wymagające do zamknięcia całego cyklu życiowego co najmniej okresowej bytności w wodach płynących restytucja - zespół działań zmierzających do przywrócenia gatunku w miejscu, w którym wyginął lub gdzie jest bardzo zagrożony rezydentalne ryby - ryby osiadłe lub podejmujące, co najwyżej krótkie, sezonowe migracje w obrębie tego samego środowiska smolt - nazwa stadium rozwojowego wędrownych ryb łososiowatych podejmującego wędrówkę do morza, najczęściej w wieku 2-3 lat speleofilne ryby - ryby składające ikrę w jamkach, pod kamieniami stagnofilne ryby - ryby preferujące jako środowisko życia wody stojące, wolnopłynące stenotopowy gatunek - gatunek o wąskich, wyspecjalizowanych wymaganiach środowiskowych i małej w tym zakresie tolerancji takson - wydzielona, konkretna jednostka systematyczna różnej rangi (gatunek, rodzaj, rodzina, itp.) translokacja - celowe przeniesienie przez człowieka osobników określonego gatunku w granicach naturalnego zasięgu jego występowania na nowe stanowiska Podziękowania Autor tego opracowania pragnie złożyć serdeczne podziękowania osobom, bez których pomocy praca ta byłaby znacznie uboższa. Byli to przede wszystkim: A. Zakrzewski, P. Tomkowiak, A. i J. Gancarczykowie, Ł. Cieślik, P. Chara, W. Andrzejewski, K. Wołczecki, Z. Turecki, P. Olechnowski, R. Jerzyński, R. Krawczyk, Z. Biniaś, E. Sobucki, Z. Banaszak, I. Kramer, J. Maksymowicz, R. Karlicki, M. Gielo, T. Kujath, M. Kleszcz, A. Witkowski, J. Błachuta, J. Kotusz, W. Korbik, A. Bogdan, M. Ćwikliński, A. Chmielewski, A. Łakomy, J. Mitrus, G. Koza, W. Kluj, R. Wanat., R. Maćkowiak, G. Stasiszyn. Specjalne wyrazy wdzięczności należą się Ewie Szuszkiewicz za pomoc przy wykonaniu rysunków. 39

40 M I N O G I I R Y B Y 40

41 Wojciech Zieleniewski M I N O G I I R Y B Y 41